آب زمزم وآداب استعمال آن
تتبع ونگارش :
الحاج امــیـن الـدیــن » سعـیـدی – سعید افـغــانی«
مدیـــر مطـالعات سـتراتیژیک افغان و مسؤل مرکز کلتوری دحـــــق لاره- جرمن
در مورد تاریخچه آب زمزم بهتر خواهد بود بحث خویش را به این حدیث متبرکه آغاز مینمایم : امام بخاري از ابن عباس روايت‌كرده است‌كه هاجر عليها السلام وقتي كه او و فرزندش اسماعيل دچار تشنگي گرديدند بركوه مروه رفت و صدائي شنيد، بخود گفت: « خاموش، سپس بدقت گوش داد و دوباره همان صدا را شنيد و گفت: براستي صدايت را شنيدم، اگر فريادرس هستي. آنگاه فرشته‌اي را در محل فعلي زمزم ديد، كه با پاشنه يا بال خود، آنجا را مي‌كند تا اينكه آب پيدا شد.
هاجر شروع كرد بكندن آن تا بصورت حوض درآيد و با مشت از آن برمي‌گرفت و مي‌نوشيد و فوراً جاي مشت او آب فوران مي‌زد» .
ابن عباس‌گويد: پيامبر صلي الله عليه و سلم گفت:« رحم الله أم إسماعيل، لو تركت زمزم – أو قال: لو لم تغترف من الماء لكانت زمزم عينا معينا » ( خدا مادر اسماعيل را بيامرزد، اگر زمزم را بحال خود مي‌گذاشت و ازآن با مشت برنمي‌داشت و جلوآن را نمي‌گرفت، زمزم بصورت چشمه روان درمي‌آمد) . اوگفت: سپس هاجر ازآن آب نوشيد و بچه‌اش را شير داد.
فرشته به وي‌گفت:
از خشك شدن و ضايع شدن آب اين چشمه نترسيد. بيگمان اين جوان – اسماعيل -و پدرش خانه خدا -بيت‌الله الحرام -را در اينجا بنيان مي‌نهند و خداوند دوستان خود را تباه نمي‌كند وآنان را ضايع نمي‌گرداند.
مورخین مینویسند که آثار چاه آب زمزم پس از مدتى از ميان رفت تا آن كه عبدالمطلب بار ديگر آن را حفر نمود و از آن زمان تا كنون حاجيان از اين آب بهرهمند مىشوند.
در توسعه اخير سالنهاى جداگانهاى براى زنان و مردان، در طبقه زيرزمين مطاف، در كنار چاه ساخته شده و زائران از شيردان هاى آبى كه در آنجا نصب شده و نيز از ظرفهاى وکلاس كه در نقاط مختلف مسجد الحرام از آب زمزم پر مىشود استفاده مىكنند.
آیا طهارت کردن بوسیله آب زمزم جایز است؟
امام نووی رحمه الله چنین می گوید : «طهارت با آب زمزم مکروه نیست، و این رأی تمام علماء است، بجز روایتی از امام احمد (که جایز ندانسته). دلیل ما اینست چون : ممنوعیتی برای آن ثابت نشده است، و از پیامبر صلی الله علیه وسلم ثابت شده که فرمودند : « إنَّ المَاءَ طَهُورٌ لا یُنَجِّسُهُ شیءٌ». صحیح أبی داود (59).یعنی : «آب پاک کننده است و هیچ چیز آن را نجس نمی کند».
و اما آنچه که از ابن عباس در نهی شستن بوسیله آب زمزم وارد شده، صحیح نیست (یعنی روایت منتسب به ایشان صحیح نیست)».برای معلومات مزید مراجعه شود به :(کتاب فتاوی الإمام النووی” (ص16).
یادداشت :
بسیاری از علماء استفاده از آب زمزم را برای ازبین بردن نجاسات مکروه و حتی بعضی علماء آنرا حرام دانسته اند، واما م ابو حنفیه تصریح کرده اند: غسل جنابت نباید با آب زمزم باشد. (ارشاد الساری شرح مناسک ملا علی القاری) (ص 328).
آداب نوشیدن آب زمزم :
تعداد ی از علما ء بدین عقیده اند که :نوشیدن آب زمزم بمانند دیگر آبها، مستحب است که بصورت نشسته صورت گیرد ، ولی در ضمن می افزیند که : اگر کسی آب زمزم را ایستاده هم بنوشد فرقی ندارد، زیرا در روایات اسلامی ثابت شده که پیامبر صلی الله علیه وسلم بصورت ایستاده هم آب زمزم را نوشیدند، ولی غالبا بصورت نشسته آب نوشیدند. و اینگونه نیست که آب زمزم حتما باید ایستاده باشد، چرا که دلیلی بر لزوم ایستاده خوردن آب زمزم وارد نیست، و اصلا دلیلی بر تفاوت آداب نوشیدن آب زمزم با آب معمولی نیست.
و آنچه از حدیث حدیث ابن عباس رضی الله عنه آمده که می‌گوید: « سَقَیْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ مِنْ زَمْزَمَ فَشَرِبَ وَهُوَ قَائِمٌ ». بخاری (1637).یعنی: «از آب زمزم به رسول الله صلی الله علیه وسلم دادم و او با حالت ایستاده آن را نوشید».
علما این حدیث را دلیل بر جواز نوشیدن آب ،معمولی یا زمزم ، بصورت ایستاده می دانند، نه دلیل بر وجوب ایستاده نوشیدن آب زمزم! چرا که احادیث زیادی وارد شدند که ثابت می کند پیامبر صلی الله علیه وسلم آب را بحالت نشسته نوشیدند؛ و حتی از نوشیدن بصورت ایستاده نهی کردند، چنانکه از انس و ابوسعید خدری رضی الله عنهما روایت شده که : « أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ زَجَرَ ( فی لفظ : نَهَی) عَنْ الشُّرْبِ قَائِمًا» مسلم (2024) و (2025). یعنی: پیامبر صلی الله علیه وسلم از نوشیدن بحالت ایستاده نهی فرمودند.
اما علماء با جمع بین حدیث ابن عباس و احادیث دیگری که نوشیدن آب بصورت ایستاده را جایز می داند، با احادیث نهی از نوشیدن بصورت ایستاده، گفتند: از آنجائیکه پیامبر صلی الله علیه وسلم اکثرا بصورت نشسته آب نوشیدند، لذا افضل آنست بصورت نشسته آب نوشید، ولی جایز است که بصورت ایستاده هم آب نوشید ولی کراهت دارد، و فرقی بین آب معمولی با آب زمزم در این این حکم وجود ندارد.
امام نووی رحمه الله درباره احادیث وارد شده درباره نوشیدن آب چنین می گوید: «بحمد الله اشکال (و تعارضی) بین این احادیث وجود ندارد، و هیچیک از آن احادیث ضعف ندارند بلکه همه صحیح هستند، و رأی درست آنست که نهی پیامبر صلی الله علیه وسلم (بر ایستاده نوشیدن) حمل بر کراهت تنزیهی می شود، و اما اینکه پیامبر صلی الله علیه وسلم بصورت ایستاده آب نوشیدند، این دلیل بر جواز است، پس اشکال و تعارضی (بین احادیث) نیست…
(در ادامه می گوید): پیامبر صلی الله علیه وسلم برای بیان جواز چیزی گاها برای یک یا دو بار آنرا انجام می داد (تا مردم بدانند که جایز است) ولی بر حالت افضل مواظبت و مداومت داشتند، و برای همین بیشتر وضوهای ایشان سه بار سه بار بود (یعنی اعضای وضو را سه بار می شستند) و بیشتر طواف ایشان با پیاده بود، و بیشتر نوشیدن ایشان بحالت نشسته بود، و این امر واضح و روشن است و کسی که اندکی علم داشته باشد در آن تشکیک وارد نمی کند
تبرک با آب زمزم
در حدیثی از ابوذر رضی الله عنه درماجرای اسراء ومعراج روایت شده است که: »أن رسول الله صلی الله علیه وسلم قال:« … فنزل جبرئیل علیه السلام ففرج صدری، ثم غسل بها زمزم…» یعنی:جبرئیل فرود آمد و سینه مرا شکافت و با آب زمزم شستشو داد.( بخاری:349 )
محمود بن احمد بن موسی ابو محمد بدر الدین العینی حنفی در شرح این حدیث می گوید:« و این قطعا دلالت برفضل آب زمزم دارد؛ چرا که جبرئیل شستن سینه پیامبر صلی الله علیه وسلم را مختص آب زمزم گردانیده است.» (عمدة القاری 9/277 )
ابن عباس رضی الله عنه می فرماید: پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند:« إن الحمی من فیح جهنم، فأبردوها بماء زمزم.» یعنی:براستی که تب از(جنس) گرمای جهنم است ،پس آنرا با زمزم خنک گردانید. مسند امام احمد 1/391
قطعا منتفع شدن از این همه منافع آب زمزم به توفیق باری تعالی میسر است و به خاطر برکتی است که الله تعالی در آن آب قرار داده است.
هرچند خصوصیات و ویژگی های مبارک دیگری برای آن ذکر کرده اند ولی صحت آنها به اثبات نرسیده اند.
بردن آب زمزم توسط حجاج :
همه علماء برجایز بودن انتقال آب زمزم به تمامی نقاط و سرزمینهای دیگر جهت تبرک به آن، اتفاق نظر دارند.علت جواز آن هم حدیثی است از ام المومنین حضرت بی بی عایشه رضی الله عنها که وی آب زمزم را با خود حمل می کرد و می گفت: پیامبر صلی الله علیه و سلم نیزهمین کار را می کردند.( ترمذی 3/295 حدیث حسن وغریب است)
ابن تیمیه رحمه الله می گوید: جایز است هرکس مقداری ازآب زمزم را با خود به جایی دیگر حمل کند زیرا که سلف صالح چنین کرده اند. (رسائل الکبری ابن تیمیه 2/1413).
اما تبرک به آب زمزم در شرع ثابت شده و حتی تبرک به آن در شرع مستحب است، ولی باید درنظر داشت که کسی که از آن می نوشد تا مریضیش شفا یابد شفا را همواره از جانب الله تعالی بداند و آب زمزم را با این نیت بنوشد که خداوند آن آب را سببی برای شفایش قرار داده است.
آب زمزم با فضیلت ترین آب روی کره زمین است.
الله تعالی به آب زمزم خصلتی شفا دهنده بخشیده که در دیگر آبهای معمولی وجود ندارد. خداوند تبارک وتعالی چاه زمزم را به خصوصیت های مبارکی مختص گردانیده است ازجمله:
1- چاه زمزم با فضیلت ترین آب روی کره زمین است.
ابن عباس می گوید: « قال رسول الله صلی الله علیه وسلم :« خیرماء علی وجه الأرض ماء الزمزم » یعنی: بهترین آب برروی زمین آب زمزم است. طبرانی درمعجم الکبیر 11/98
و از ابوذر رضی الله عنه درماجرای اسراء ومعراج روایت شده است که: أن رسول الله صلی الله علیه وسلم قال:« … فنزل جبرئیل علیه السلام ففرج صدری، ثم غسل بها زمزم…» یعنی:جبرئیل فرود آمد و سینه مرا شکافت و با آب زمزم شستشو داد. بخاری:349
محمود بن احمد بن موسی ابو محمد بدر الدین العینی حنفی در شرح این حدیث می گوید:« و این قطعا دلالت برفضل آب زمزم دارد؛ چرا که جبرئیل شستن سینه پیامبر صلی الله علیه وسلم را مختص آب زمزم گردانیده است.» عمدة القاری 9/277
2- سیرشدن کسی که آب زمزم را بنوشد.
در جریان اسلام آوردن ابوذر رضی الله عنه، زمانی که سه روزدرمکه اقامت می کند، او اندازه یک روز و نیم به جای اینکه هرنوع طعامی بخورد، ازآب زمزم می نوشد وپیامبر صلی الله علیه وسلم به وی می گوید:« إنها مبارکة، إنها طعام طعم.» یعنی: به راستی که آب زمزم مبارک است و آن غذایی است که صرف گشته است. مسلم 4/1922
ابن اثیر رحمه الله می گوید:« یعنی انسان با نوشیدن آن سیر می گردد همچنان که با خوردن غذا سیرمی شود.»
( النهایه لابی الأثیر 3/125 )
3- شفا یافتن به وسیله نوشیدن آن.
ابن عباس رضی الله عنه می فرماید: پیامبر صلی الله علیه وسلم فرمودند:« إن الحمی من فیح جهنم، فأبردوها بماء زمزم.» یعنی:براستی که تب از(جنس) گرمای جهنم است ،پس آنرا با زمزم خنک گردانید. مسند امام احمد 1/391
قطعا منتفع شدن از این همه منافع آب زمزم به توفیق باری تعالی میسر است وبه خاطر برکتی است که الله تعالی در آن آب قرار داده است.
هرچند خصوصیات و ویژگی های مبارک دیگری برای آن ذکر کرده اند ولی صحت آنها به إثبات نرسیده اند.
علماء برجایز بودن انتقال آب زمزم به تمامی نقاط و سرزمینهای دیگر جهت تبرک به آن ،اتفاق نظر دارند.علت جواز آن هم حدیثی است از ام المونین عایشه رضی الله عنها که وی آب زمزم را با خود حمل می کرد و می گفت: پیامبر صلی الله علیه و سلم نیزهمین کار را می کردند.( ترمذی 3/295 حدیث حسن وغریب است)
ابن تیمیه رحمه الله می گوید:
جایز است هرکس مقداری ازآب زمزم را با خود به جایی دیگر حمل کند زیرا که سلف صالح چنین کرده اند. (رسائل الکبری ابن تیمیه 2/1413).
خلاصه اینکه، آب زمزم دارای خصلتها و ویژگیهایی است که الله تعالی به لطف خود در آن نهاده که سایر آبهای دیگر از داشتن آن ویژگیها محرومند و این فضل الله تعالی به مخلوقاتش است که در هرکس و هرچیز بخواهد قرار می دهد: «ذَلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»(مائده 54)
یعنی: این، فضل خداست که به هر کس بخواهد (و شایسته ببیند) میدهد؛ و (فضل) خدا وسیع، و خداوند داناست.
و تبرک به آب زمزم در شرع ثابت شده و حتی تبرک به آن در شرع مستحب است، ولی باید درنظر داشت که کسی که از آن می نوشد تا مریضیش شفا یابد شفا را همواره از جانب الله تعالی بداند و آب زمزم را با این نیت بنوشد که خداوند آن آب را سببی برای شفایش قرار داده است.
ایا جایز است که آب زمزم با توجه به خصوصیتی که دارد برای مداوا به جایی دیگر برده شود، آیا در صورت بردن به جایی دیگر همچنان خاصیتش را حفظ می کند؟
بله جایز است که انسان آب زمزم را از مکه به جاهایی دیگر ببرد، و خصوصیت هایی که در مکه دارد آن جا هم در آن وجود دارد.
طوریکه در حدیث ابی هریره و عاشه آمده: (ان النبیص کان یعوذ بعض اهله یمسح بیده الیمنی و یقول: اللهم رب الناس أذهب البأس واشف انت الشافی لاشفاء الا شفاءک شفاء لا یغادر سقما) رسول خدا صلی الله علیه وسلم برای یکی از اعضاء خانواده‌اش که مریض بود این دعا را می‌خواند و با دست راست او را مالش می‌داد: خداوند ای پروردگار انسان‌ها رنجوری را بیرون کن و شفا فرما زیرا تو شفادهنده‌ای و شفایی به غیر از شفای تو نیست شفای آن‌چنان که اثری از رنجوری باقی نگذارد. بخاری کتاب الطب: (5742) مسلم (2191) (46).
فضایل خاصی آب زمزم:
1- اولین برجستگی خاصی که در آب زمزم قرار دارد اینست که : اين آب در مقدس ترين مکان روي زمين يعني در نزديکي بيت الله الحرام ومقام ابراهيم فواره نموده است.
2- دومین خصوصیت آب زمزم درآناست که : قلب مبارک پيغمبر صلي الله عليه وسلم به اين آب شستشو داده شده است، سينه پيغمبر صلي الله عليه وسلم چهار مرتبه شکافته شد و قلب مبارک شان به آب زمزم شسته شد چنانچه در صحيح بخاري روايت شده يکمرتبه در سنين چهار سالگي که درنزد مادر رضاعي خود حليمه سعديه بود ومرتبه ديگر در ده سالگي ومرتبه سوم وقتيکه با نزول وحي توسط جبرئيل به پيغمبری مبعوث شد ومرتبه چهارم شب اسراء ومعراج وقتيکه به آسمانهاعروج نمودند.
3-سومين خصوصیت آب زمزم اينست که جانشين غذاء بوده ودر گرسنگي انسان را کفايت مي کند امام قرطبي درين مورد فرمود: خداوند ملکي را فرستاد وآن ملک آب را فواره دادکه در جاي خوراک مياستد ودرصحيح مسلم روايت شده: آنگاه که ابوذر رضي الله عنه به مکه آمد وداخل حرم شده ومدت سي روز درآنجا باقي ماند پيغمبر صلي الله عليه وسلم از او پرسيد ازچي وقت در اينجاهستي؟ ابوذردرجواب گفت مدت سي شبانه روزميشود پيغمبر صلي الله عليه وسلم پرسيد کي تو را غذا ميداد؟ اوگفت غذايي من آب زمزم بود وازنوشيدن آن فربه شدم وهيچ احساس گرسنگي نميکنم.
رسول معظم اسلام فرمودند اين آب مبارکي است که غذايي خوردني نيز ميباشد.
وامام ابن قيم درکتاب خویش زادالمعاد ميفرمايد: « کساني زيادي را ديدم که غذايي شان آب زمزم بود وهيچ احساس گرسنگي نميکردند وتوأم با ديگر مردمان طواف نموده و مناسک حج را به توانائي کامل انجام مي دادند حتي بعضي شان برايم گفتند که مدت چهل روز غذاي آنها آب زمزم بوده است.
4- خصوصيت ديگر آب زمزم در اين است که در این آب شفاء بسیاری از امراض حسي و معنوي در آن نهفته است .
آداب استعمال آب زمزم:
نوشيدن آب زمزم سنت است و سنت بودن آن در موارد ذيل وارد شده است؛ وقت فارغ شدن حاجي از طواف خانه کعبه و قبل از شروع در سعي و هم چنان بعد از اداء ديگر مناسک حج. البته اين سنت بودن فقط براي کسي هست که به حج يا عمره رفته است اما براي ديگران هيچ حکمي ندارد بلکه يک امر مباحي مي باشد.
و آداب نوشيدن آب زمزم همان آداب نوشيدن همه آب ها مي باشد که قرار آتي بيان مي گردد: به دست راست خود بنوشد و داخل آب نفس نکشد و درسه بار نفس کشيدن (درخارج از آب) بنوشد و پيش از نوشيدن بسم الله بگويد و بعد از آن الحمد لله .
بعضي خطاها و برداشت هاي نادرست در مورد آب زمزم:
1- از جمله خطاهاي شايع بين بعضي مردم گمان اينکه نوشيدن از آب زمزم از جمله مناسک وجوبي و لازمي حج و عمره است در حاليکه چنين نيست بلکه نوشيدن آن يک امر استحبابي بوده و لازمي نمي باشد.
2- ازجمله اشتباهات باور واعتقاد بعضي براين که خصوصيت آب زمزم با بيرون نمودن آن از مسجدالحرام تغيير ميابد( مراد تغيير مزه آنست).
3- اعتقاد بعضي بر استحباب و مشروعيت شستن کفن ها به آب زمزم درحاليکه اين اعتقاد هيچ اصلي ندارد.
4- ديگراز اشتباهات در زمينه آب زمزم اعتقاد بعضي مردم برحرام بودن پختن چيزي ویاهم پختن چای و امثال آن به آب زمزم مي باشد.
5- باور به اين که آوردن آب زمزم بعنوان سوغات حج يکي از ضرويات حج است چنانچه اگر حاجي نتواند آب زمزم با خود بياورد طوري احساس مي شود که حج او ناقص مي باشد.
