اهتمام حضرت عمر (رض) به قرآن کریم!
امیر المؤمنین حضرت عمر (رض ) در جنب سایر امورات وظیفوی خلافت توجه واهتمام خاصی به حفظ ، تلاوت ، وجمع اوری قرآن نیز مبذول داشته است .
عالم ومحدث جلیل قدر اسلام شعبی درین خصوص می نویسد : شنیدم که قبیصه بن جابر می‌گوید: من با عمربن خطاب مدت مدید را یکجا بوده‌ام. من در زندگی خویش شخصی دیگری را سراغ ندارم که در قرائت قرآن و فقه دین از ایشان بیشتر عالم باشند . (المعرفة والتاریخ للفسوی (1/457 ).
عمر رضی الله عنه از روزی که بدین مبین اسلام مشرف شده ، تا وفات رسول اکرم صلی الله علیه وسلم به استثنای آیاتی که پیش ازمسلمان شدنش نازل شده بود کل قرآن را با اسباب نزول آیات در حفظ داشت .
با توجه به علاقه و دقت بخصوصی که حضرت عمر رضی الله عنه به قرآن عظیم الشان داشت و از طرفی همیشه در رکاب رسول الله صلی الله علیه وسلم بود و آیات قرآن نیز به مناسبتهای مختلف یکی پس از دیگری نازل می‌شد، هیچ بعید نبود که عمر رضی الله عنه به اسباب نزول بیشتر آیات قرآن آگاهی داشت.
مؤرخین مینویسند :
حضرت عمر ( رض) همیشه در حیات خویش به تلاوت قرآن عظیم الشان اهتمام ، توجه وعلاقمندی خاصی داشت ،در اکثری اوقات خودش به تلاوت آیات قرآنی مشغول می بود وسایر صحابه کرام را به تلاوت قرآن دستور می فرمود ، و خود به آن گوش می‌داد.
به اثر این اهتمام وروش مدبرانه حضرت عمر ،شوق تلاوت در میان مسلمانان و مردم روز به روز ازدیاد یافت .
میگویند در یکی از روز ها در حالیکه از یکی از مساجد می گذشت ، دید که چند نفر در مسجد دور هم نشسته ، عادت ایشان این بود که بعد از نماز عشاء مردم را از مسجد بیرون می‌کرد به جز کسانی که به نماز مشغول بودند. از آنان پرسید که شما برای چه نشسته اید وچه میکنید ؟ جواب دادند که : «ابی بن کعب» با چند نفر دیگر به ذکر خداوند مشغول هستند. آنگاه نزد ایشان آمد و نشست و از هریک از ایشان خواست تا آیات چندی ازقرآن عظیم الشان را تلاوت نماید .
ابو سعید مولای ابو سعید(رض) می‌گوید: وقتی نوبت به من رسید، هیبت حضرت عمر فاروق بر من غالب شد و زبانم بند آمد، به طوری که ایشان نیز متوجه شدند و فرمودند: بهتر است به دعا مشغول شوید. (مواخذ :طبقات ابن سعد جلد 2 و 3.)
شخص حضرت عمر (رض) عادت داشت تا در نماز فجر سورة طویلی را قرائت نماید ، تا مردم با شنیدن قرائت او قرآن را یاد بگیرند.
در سال 14 هجری، حضرت عمر (رض) به تعداد بیست رکعت نماز تراویح را در بین مسلمانان رایج وبه تمام والیان هدایت فرمود در ساحاه مسؤلیت خویش ، نماز تراویح را بیست رکعت بجا اورند وحتی در شهر مدینه منوره برای نماز تراویح، دو امام، یکی برای جماعت زنان و دیگری برای جماعت مردان مقرر نمود . این امر زمینة خوبی را برای حفظ قرآن وختم قرآن عظیم الشان در ماه مبارک رمضان ، فراهم ساخت .(طبقات ابن سعد جلد 2 و 3.)
حضرت عمر طی دستوری خاصی در تمام نقاط حکومت اسلامی، حلقات تدریس قرآن را دایر و معلم تعیین نمود و برای معلمین تدریس قرآن معاش ،امتیازات فوق العاده تعیین ومقرر نمود، بخصوص برای استادان مکاتب قرآن شهرمدینه منوره که برای تعلیم اطفال ساخته شده بودند، برای هریک پانزده درهم در هر سال تعیین نمود.(سیرة العمرین – ابن جوزی.)
همچنان به تعلیم قرآن کریم به صورت مؤکد در میان بادیه‌نشینان هدایت خاصی را صادر وفهم وتلاوت قرآن را دربین آنان رایج نمود. آنحضرت شخصی به نام ابوسفیان را با هیئت چندنفره مأمور ساخت تا قبایل اعراب را بررسی کنند و از آنان امتحان بگیرند و کسی را که اصلاً از قرآن چیزی نمی‌داند تنبیه کنند .(الإصابة فی تمییز الصحابة).
ازجمله هیاتی با صلاحیت که در عضویت آن حضرت معاذ بن جبل و عبادة بن صامت و ابی بن کعب وجود داشت ،به شام اعزام داشت و فرمود: «اولاً به «حمص» رفته، چند روزی توقف کنید و نظام تعلیم قرآن را دایر نماید ، ودر ضمن به این هئیت دستور فرمود ، تا یکی از آنان در حمص باقی بمانند ، ودیگری به شهر دمشق رفته وسومی برای تحقق این امر به فلسطین سفر نماید .
بنابر هدایت حضرت عمر (رض) حضرت عباده(رض) در حمص باقی ماند و حضرت ابوالدرداء(رض) به دمشق و حضرت معاذ(رض) به فلسطین رفتند.
حضرت ابوالدرداء(رض) روزانه بعد از نماز فجر در مسجد جامع دمشق می‌نشست و حلقه درس قرآن را دایر وبرای تنظیم بهتر امور حلقات درسی قرانی ده‌نفری را ترتیب داده، وبرای هر حلقه درسی یک استاد معین کرد و خودش آنان را سرپرستی می‌کرد. طلاب خصوصی را شخصاً درس می‌داد. روزی از شرکت‌کنندگان آمار گرفت، معلوم شد که روزانه شانزده هزار نفر در درس قرآن عظیم الشان شرکت می‌کنند .(ملل و نحل، ابن حزم.)
در زمان حضرت عمر (رض) تعلیم قرآن عظیم الشان یکی از فرایض مهم سربازان به شمارمیرفت ، وهمه ساله تعداد بیشماری از قاریان در بین صفوف سربازان وقوماندانان اضافه میشود.
مؤرخین مینویسند : حضرت سعد (رض) ، اسامی سیصد نفر از سربازان خود را فرستاد و حضرت ابو موسی(رض) ازایالت بصره در یک سال، فهرست دو هزار حفّاظ را ارسال داشت. که بر اثر همین جد وجهد بود که حضرت عمر از فعالیت حضرت ابو موسی در این بابت بی نهایت خوش بود وحتی معاش اورا ازدیاد بخشید.
در سال‌های بعد نیز چندین فهرست طویل برای ایشان فرستاده شد و بعدها آمار حفّاظ قرآن در عهد فاروقی به چندین هزار نفر رسید.
قابل ذکر است که تنها خواندن قرآن مجید، منحصر به الفاظ قرآن نبود و اهتمام وافر آن جناب این بود که علاوه بر حفظ قرآن، قاریان در درک مفاهیم و معانی نیز کوشش نمایند.
حضرت عمر(رض) بسیار تاکید می‌کرد که قرآن مجید را از کسی یاد بگیرید که سلسلة یادگیری او به رسول الله صلی الله علیه وسلم برسد. روزی از یک اعرابی شنید که اِعراب آیه‌ای را اشتباه می‌خواند. آنگاه فرمان داد تا دستور زبان عربی آموخته شود، و این اولین بنیاد و اساس علم نحو بود که از علمی برای حفظ قرآن پایه‌گذاری شد.
برای خدمت به قرآن مجید به قدری مشتاق بود که برای نوشتن آن اهتمام خاصی ورزید و از نوشتن با قلم خفی منع می‌کرد.(الاتقان فی علوم القرآن للسیوطی. )
در تعلیم تفسیر قرآن مجید، مخصوصاً آنچه مربوط به توضیح آیات و احکام و تفهیم مطالب می‌باشد، توجه خاصی مبذول داشت. البته توجه ایشان به مباحث غیر ضروری مانند داستان‌ها و شأن نزول کم بود. روی همین اساس شاه ولی الله در إزالة الخفاء می نویسد :«اما تفسیر قرآن عظیم پس ذروة سنام به دست حضرت فاروق(رض) به ظهور آمده» و چنانچه کسی می‌خواهد تفسیر آیات قرآن را که توسط حضرت فاروق (رض) روایت شده ملاحظه کند، به «ازالة الخفاء» مراجعه نماید که در آن مجموعه بزرگی در این خصوص وجود دارد و گواه بر این است که حضرت عمر فاروق(رض) چه قدر به قرآن مجید توجه واهتمام داشته‌اند
حضرت عمر وتدوین قرآن عظیم الشأن!
جنگ یمامه یکی از جنگهای بزرگی وسختی بود ( ٦٣٢م) که میان مسلمانان و پیروان مسیلمهء کذاب در منطقه یمامه درجزیرة العرب بوقوع پیوست .
مسيلمه یکی از افراد بود که در اواخر حیات پیامبر اسلام محمد (ص)از این منطقه سر بر آورد و ادعای نبوت دروغین کرد.
خطر ادعای نبوت مسیلمه کذاب بعد از رحلت رسول الله صلی الله علیه وسلم قوت گرفت وادعای آن به یک امر جدی برای اسلام ومسلمانان مبدل شد .
بعد از اینکه ابوبکر صدیق بحیث خلیفهء مسلمین انتخاب شد ، نیروی تحت رهبری خالد بن ولید را به سمت یمامه گسیل داشت ومسلمانان جنگ سختی را به گروه مسیلمه در این منطقه بعمل اوردند .
در این جنگ اگرچه طرفدران مسیلمه شکست خوردند و خود او نیز کشته شد، اما تعدادی زیادی از مسلمانان نیز به شهادت رسیدند .
مؤرخین تعدادی شهدای مسلمانان را به روایت ابن اعثم (یکی از مؤرخین) یک هزار و دوصد نفر مینویسند ومیگویند که در این میان به تعداد هفتصد نفر از آنان حافظان قرآن عظیم الشان بوده اند.
لذا شهادت تعداد زیادی از مسلمانان وبخصوص قاریان قرآن عظیم الشان مفکورهء جمع اوری قرآن کریم را مانند یک جلد، در بین مسلمانان تقویه کرد.
بناً حضرت ابوبکر صدیق (رض) به مشورت حضرت عمرفاروق، به فکر جمع‌آوری و تدوین قرآن كريم به شكل مجلد و دريك مجموعهء تحریری افتاد. لذا دستور به جمع آوری قرآن کریم را داد. قرآن کریم تا آن زمان بر پارچه‌ها، استخوان‌ها، پوستها و نی‌هایی تحریری وجود داشت که تحت نظر مستقیم رسول الله و توسط قاریان وحی نوشته شده بود، وجود داشت. به حافظان کل قرآن کریم و کسانی را که بخش‌هایی از قرآن را حفظ کرده بودند گردآوری نموده و کار تدوین و جمع‌آوری قرآن را به صحابی بزرگواراسلام ؛ زید بن ثابت انصاری که یکی از کاتبات وحی رسول الله ( ص) بود، سپرد.(حروب الردة وبناء الدولة الإسلامية، أحمد سعيد صفحه145 ).
زید بن ثابت می‌گوید: بعد از جنگ یمامه،حضرت ابوبکر خلیفه اسلام شخصی را دنبال من فرستاد. وقتی حاضر شدم حضرت عمر (رض) در انجا تشریف داشت .
ابوبکر گفت: عمر می‌گوید: در این جنگ تعداد زیادی از قاریان قرآن كريم کشته شدند و اگر در جنگهای دیگر نیز قاریان به شهادت برسند، می‌ترسم که بخشی از قرآن را از دست بدهیم. و با این استدلال به من پیشنهاد جمع‌آوری قرآن را داد. من در ابتدا نپذیرفتم و گفتم: چطور مبادرت به انجام کاری بکنم که رسول الله صلی الله علیه وسلم نکرده است. ولی عمر دست بردار نشد و آن قدر اصرار کرد تا این که خداوند ( ج) به من نیز در این زمینه شرح صدر نصیب کرد، و من هم بر این رای شدم، و تو مرد جوان و مورد اعتمادی می‌باشی و کاتب وحی بوده‌ای، پس قرآن را گردآوری کن.
زید می‌گوید: به خدا! اگر مرا به حمل کوهی موظف می‌نمودند برایم اسانتر از مسئولیتی بود که به گردنم انداختند .(بخاری: 4986.).
صحابی جلیل القدر زید بن ثابت از جمله انصار بود ،او کاتب وحی بود وبه زبان های عبری ،کلدانی وآشوری بلدیت تام داشت .در زمان خلافت حضرت عمر معلم ومدرس قرآن عظیم الشان بود او در زمان خلافت حضرت عثمان بار دیگری به جمع اوری قرآن در جنب سایر صحابه مشغول شد.ودر زمان خلافت معاویه در مدینه در گذشت .
تدوین وجمع اوری قرآن عظیم الشان بر اساس اصل معروف به «مصالح مرسله» انجام گرفت. چنان که وقتی ابوبکر، خطاب به حضرت عمرگفت: چطور مبادرت به انجام کاری کنم که رسول الله نکرده است؟
حضرت عمر گفت: این کاری است که به نفع مسلمانان خواهد بود. پس در ابتدا این کار به خاطر مصلحت عمومی‌انجام گرفت و بعدا پیرامون آن اجماع منعقد گردید. و این بیانگر آن است که مصلحت مرسله می‌تواند تکیه گاهی برای اجماع باشد.
همچنان دریافتیم که دریک کاری وحیاتی چگونه در یک فضای بازی بین صحابه اجتهاد صورت میگیرد وچگونه صحابه در فضای باز وارام وشنیدن ادله، تسلیم رأیی می‌شدند که آن‌را صائب تشخیص می‌دادند و بدین صورت بسیاری از احکام اجتهادی را آفریدند.
(الاجتهاد في الفقه الإسلامي، عبد السلام السليماني صفحه 127.) و من التوفيق
