مصدق، نفت، انگلیس در سده 20
دکتر بیژن باران
داوری تاریخ رسیدن به پیروزی یا شکست اهداف است. هر جا قدرت است؛ مقاومت هم هست. فوکو 1926-1984
در کودتای مرداد 1332، دکتر مصدق نیاز انگلیس به نفت ایران را در رقابت با دول امپریالیستی در نیافت. این نیاز برای تبدیل سوخت ناوگان از ذغالسنگ به نفت و رقابت با همگنان برای انگلیس حیاتی بود. در آغاز سده 20 تبدیل سوخت نه بخاطر سود مالی بلکه بخاطر استراتژی پیشی بر رقبا بوده؛ نقش ایران را کلیدی کرد. در کودتای 1921 و 1953 تهران، انگلیس بخاطر نیاز نیروی دریایی به نفت با مهارت نقش بازی کرد.
در کودتای اول با شوروی جوان و در کودتای دوم با آمریکای جوان، انگلیس ناظر فعال کودتا شد. در کودتای 1953 این 3 عامل خارجی دخیل اند: نخست وزیر چرچیل محافظه کار جای ایدن از حزب کار انتخاب شد. آیزنهاور جمهوریخواه در ژانویه 1953، جای ترومن دمکرات را گرفت. مرگ استالین در مارس 6 ماه پیش از کودتای اوت 1953 تهران ناگهانی بود.
انگلیس 4 هدف عمده در ایران داشت: نیاز به حایل بودن ایران بین روسیه و هند نه اشغال ایران، تعادل انگلیس در جنوب ایران در مقابل روسیه مستقر در شمال ایران بنا به معاهده 1919، تضمین نفت ایران در رقابت نظامی با امپریالستها، حراست از منافع شرکتهای انگلیسی در ایران چون دارسی، رویترز، بانک استقراضی انگلیس در پرداخت اقساط وامهای دربار قاجار. در این جستار هدف سوم یعنی تضمین نفت ایران برای امپریالیسم انگلیس بررسی شود.
چون دولت انگلیس شریک دارسی بود؛ در مناقشه 2 کشور، دولت انگلیس مقابل ایران قرار گرفت. مسئله نفت به سازمان ملل کشیده شد. مصدق برای شرکت در جلسه شورای امنیت، مهر 1951 به سازمان ملل نیویورک آمد. او در شورای امنیت به فرانسه سخن رانی کرد. با ترومن رییس جمهور و آچسن ملاقات کرد.
از دیوان عالی، آرامگاه جورج واشنگتن، بیمارستان برای معاینه چند روز دیدن کرد. در بیمارستان رجل و رسانه ها بدیدارش رفتند. گفته شد که وقتی هزینه گران بیمارستان را دید از آن بیرون آمد. از احمد مجیدیان اسناد، بریده های نیویرک تایمز، تحلیل مالی قرارداد نفت را برای سخنرانی اش دریافت. احمد مجیدیان در دهه 1340 دبیر کل بانک ملی/ مرکزی ایران بود. امضای او روی اسکناسهای آن دهه بود. او دانش آموخته البرز تهران و دانشکده اقتصاد و علوم سیاسی لندن بود.
در آغاز سده 20 کشورهای استعماری کشتیهای جنگی را از سوخت ذغالسنگ به نفت برای چابکی، سرعت، راحتی سوخت گیری در آب تبدیل کردند. ایتالیا در 1890 سوخت نفت در کشتی را آزمایش کرد. در 1900 اکثر قایقهای اژدرانداز نفتی شدند. هلند با شرکت نفت رویال داچ شل و روسیه با چاههای باکو در بحر خزر در دهه 1870 کروسین/ نفت سفید را در سوخت کشتی جایگزین کردند. این نخستین بار بود که “نفت کالای استراتژیک در سیاست خارجی” شد.
از 1866 خودرو با بنزین و قطار مسافری با بخار در غرب همگانی شدند. لذا تقاضا برای نفت افزایش یافت. انگلیس آماده سوخت نفتی 1914-1911 در ج ج 1 بود. در 1939-1945 ج ج 2 هم سوخت نفتی، ایران را عامل ضروری پیروزی انگلیس کرد. آمریکا با نفت پنسیلوانیا در 1910 رزمناو نفتی آماده داشت.
اوضاع جهان آغاز سده 20: شکست 1905 روسیه از ژاپن، اصلاحات دولت کرنسکی، افزایش سوخت انگلیس در ج ج 1، انقلاب جمهوری 1921 ترکیه با قانون اساسی سکولار. روشنفکران ایران همسو با آلمان و حاکمیت همسو با انگلیس هر دو بضد عثمانی و آلمان تظاهر کردند.
چرچیل از دهه 1910 در کشتیرانی انگلیس گذار از ذغالسنگ به نفت ارزانتر، تمیزتر، آسانتر را حمایت کرد. فیشر به او نوشت: “سوخت نفت کشتی را چابک کند.” در 1904 انگلیس ذغالسنگ را به نفت برای افزایش احتراق آغشت. سپس سوخت زیردریاییها و کشتیهای اژدرانداز را نفت کرد.
در 1901 امتیاز کشف نفت در ایران را ویلیام دارسی خرید. برای اکتشاف و استخراج نفت در سراسر ایران به استثنای ایالات شمالی گیلان، مازندران، گرگان، خراسان و آذربایجان برای ۶۰ سال را مظفرالدین‌شاه، امین‌السلطان، میرزا نصرالله مشیرالدوله، مهندس‌الممالک/ نظام الدین غفاری امضا کردند. “شرکت نفت انگلو پرشن” در ۲۶ مه ۱۹۰۸ م در مسجد سلیمان به نفت رسید. سالیانه ۲۰ هزار لیره وجه نقد، همین قدر از سهام شرکت، نیز ۱۶% از سود خالص خود را به دولت ایران بپردازد. در ایران پیت بنزین مارک بی پی داشت که”بنزین پارس” خوانده می شد. ولی در قرارداد انگلیس “بریتیش پترولیوم” بود.
در زمان رضاشاه، طرف انگلیسی به تعهدات خود کامل عمل نکرد. تنها سه‌چهارم مبلغ تعهد شده را به ایران پرداخت کرد. رضا شاه در واکنش آن را یکسویه لغو کرد. انگلستان در نامه‌ای ناراضی از لغو آن، تهدید کرد به دیوان لاهه شکایت خواهد کرد، داراییهای خارجی ایران را ضبط خواهد کرد. اما ایران با توجه به اینکه موضوع خارج از حیطه دیوان بود به این تهدید توجهی نکرد.
در نهایت موضوع به جامعهٔ ملل کشیده شد. مقام شرکت انگلیسی گس و گلشاییان وزیر دارایی ایران قرارداد 1933 با الحاقی 1949 به مجلس 15 دادند. با مخالفت دکتر فاطمی و حسین مکی تصویب نشد. در مجلس 16 قانون ملی شدند صنعت نفت تصویب شد. این گام مهمی در سرمایه داری دولتی شدن ایران و استبداد شرقی بود. سرمایه داری دولتی در روسیه و ایران به سرمایه داری مافیایی سده 21 رسید. زیرا راس دولت به احتمال زیاد در منطقه خودکامه شود.
وزیر خارجهٔ چکسلواکی مأمور بررسی مناقشه شد. با پیشنهاد او دو کشور به گفتگو نشستند. قرارداد جدیدی در ۱۹۳۳ انجامید. پس از این قرارداد هنوز ایران بر سهم ۱۶ % در شرکتهای تابعه ادعا داشت. این ادعا را نخست‌وزیر دکتر مصدق ملی کردن نفت ایران ندید گرفت. همین کار را ویتنام پس از پایان جنگ در 1975 با آمریکا کرد. امتناعر آمریکا از غرامت 3 میلیارد دلار را ندیده گرفت تا مناسبات دیپلماتیک، تجاری، نظامی با آمریکا داشته باشد.
دیگر برای انگلیس داشتن نفت هم بخاطر سود در سیاست هم بخاطر سوخت جدید ناوگانش در نظامیگری اولویت یافت. چرچیل از 3 گزینه منبع نفت آمریکا، هلند/ اندونزی، شرکت نفت انگلو پرشن، آخری را گزید تا منبع نفت ناوگان سلطنتی تامین شود. چارلز گرینوی و چرچیل قرار داد 20 ساله برای عرضه بی وقفه نفت بین این شرکت و حکومت بریتانیا را نوشتند. عرضه پیوسته نفت برای ناوگان انگلیس با 2 مدیر دولتی در هیئت امنای شرکت تضمین شد. پارلمان این قرار داد بارزش 2.2 میلیون پوند برای 51% سهام دولت را تصویب کرد.
وینستون چرچیل 1874-1965 صاحب نوبل تاریخنگاری، سیاستمدار امپریالیست، وکیل پارلمان از حزب محافظه کار، نخست وزیر، 1951-1955، وزیر کشور، مدیر مجمع تجارت در ج ج 1، ج ج 2، موثر در جنگ سرد بود. او در سیاست انگلو-امریکن، تبدیل سوخت ذغالسنگ به نفت آغاز سده 20م، کودتای 1953 تهران فعال بود.
کمی در باره 3 دلیل خارجی برای کودتای 28 مرداد تهران آید. در انگلیس سوخت ناوگان به نفت تبدیل شد؛ چرچیل محافظه کار نخست وزیر شد. پس از ج ج 2 آمریکا جنگ سرد با شوروی را راه انداخت. سناتور مکارتی از ویسکانسین موج سرخ 2 در کنگره، پس از موج سرخ 1 در 1918-1921 راه انداخت. او در 1953 “کمیته فعالیتهای ناآمریکایی” ضدکمونیستها را با ادعا کشف نفوذیهای شوروی در آمریکا، مردم را به دادگاه کشاند. این کمیته پرونده های زیاد به وزارت دادگستری برای پیگرد مظنونین داده؛ حقوق مدنی آنها را زیر پا گذشت.
برای 300 تا از هنرمندان و مشاهیر چون آینشتاین، چارلی پاپلین، اورسن ولز، برشت پرونده سازی کرد؛ سین- جیم کرد؛ در رسانه ها آنها را ترساند. دیوان عالی ایالات متحده 1956 بکار این کمیته پایان داد؛ در 1975 منحل شد. ایزونهاور بخاطر رای ویسکانسین از مکارتی بد نگفت. ولی مکارتی به رییس جمهور بددهنی کرد. هوور رییس اف بی آی و حاکمیت با 2 برادر دالس ترس شدید از شوروی داشتند. لذا ایران را در چنگال شوروی انگاشته؛ بریتانیا بضد دولت مصدق، آمریکا را به کودتا تحریض کرد.
با مرگ استالین در مارس 1953 خلاء قدرت را مالنکوف در کرملین پُر کرد. با کودتای نافرجام او، خروشچف دبیر کل حزب کمونیست شوروی او را به قزاقستان تبعید کرد. حزب توده، عضو انترناسیونال 4 آچمز شد. در کودتا شعبان بیمخ لاتها را در 25 مرداد و 28 مرداد به خیابان آورد. بر عکس، در 30 تیر مردم ارتجاع را عقب نشاندند. بخشی از نطامیان مانند نصیری و زاهدی حمله به خانه مصدق و ایستگاه رادیو را هدف گرفتند.
منابع. 2023/07/04
فرهنگ ایرانیکا. ویکی پیدیا.
فوران، جان: مقاومت ش‍ک‍ن‍ن‍ده- تاریخ تحولات اج‍ت‍م‍اع‍ی ایران از ۱۵۰۰ میلادی تا انقلاب، ت‍رج‍م‍ه احمد ت‍دی‍ن، تهران، رسا، ۱۳۷۷.
