اهداف و پیامدهای عضویت عربستان سعودی و امارات متحده عربی در بریکس
سیدعلی نجات؛ کارشناس مسائل غرب آسیا
حضور امارات متحده عربی و عربستان سعودی در بریکس به معنای رویگردانی کامل این دو کشور نسبت به غرب نیست. در حقیقت این امر نشان دهنده میزان سرخوردگی این متحدان غربی از غرب و این احساس رو به رشد است که غرب دیگر به منافع و امنیت آنها متعهد نیست.
گروه بریکس یک سازمان بین‌المللی و ائتلافی متشکل از پنج کشور با اقتصاد نوظهور یعنی روسیه، هند، چین، برزیل و آفریقای جنوبی است. سازمان بریکس در ژوئن 2006 در چارچوب مجمع اقتصادی سن پترزبورگ با مشارکت وزرای اقتصاد برزیل، روسیه، هند و چین تاسیس شد. این گروه از سال 2009 فعالیت خود را آغاز کرد و آفریقای جنوبی نیز در سال 2010 به این گروه اضافه شد.
سران گروه اقتصادهای نوظهور جهانی موسوم به «بریکس» در نشست 24 اوت 2023 خود نیز تصمیم به الحاق شش کشور جدید یعنی ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، مصر، اتیوپی و آرژانتین به این گروه گرفتند که قرار است عضویت رسمی این کشورها در ابتدای ژوئن سال 2024 انجام شود. علاوه برآن گمانه‌زنی‌هایی پیرامون پیوستن دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از جمله کویت و قطر به گروه بریکس در سال‌های آتی مطرح شده است. حال این پرسش مطرح می‌شود که هدف دو کشور مهم عضو شورای همکاری خلیج فارس یعنی عربستان سعودی و امارات متحده عربی از پیوستن به بریکس چیست و این عضویت چه پیامدهایی برای سازمان بریکس دارد؟
عربستان سعودی و امارات متحده عربی دو کشور تأثیرگذار در منطقه‌اند که قدرت اقتصادی بالای آنها به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت جهان موجب شده تا گروه بریکس از پیوستن این دو کشور به مجموعه خود استقبال کنند. علاوه بر آن برنامه‌های گسترده اقتصادی عربستان و امارات در چند سال اخیر باعث شده تا انتظارات نهادهای بین‌المللی برای رشد فزاینده اقتصاد ریاض و ابوظبی افزایش یابد.
در این بین فاکتورهای متعددی در تمایل و علاقه‌مندی عربستان سعودی و امارات متحده عربی برای پیوستن به سازمان بریکس نقش داشته‌اند. نخست اینکه عربستان و امارات از تولیدکنندگان اصلی نفت هستند و از روابط اقتصادی نزدیک با چین و هند که هر دو از مصرف کنندگان عمده نفت هستند، سود خواهند برد. دوم، عربستان سعودی و امارات می‌خواهند با پیوستن به سازمان بریکس به جهان تک قطبی پایان، و به قدرت آمریکا در منطقه غرب آسیا توازن دهند. سوم، هر دو کشور به دنبال تنوع بخشی به اقتصاد خود به دور از نفت هستند و پیوستن به بریکس را راهی برای دسترسی به بازارهای جدید و فرصت‌های سرمایه‌گذاری می‌بینند.
عربستان سعودی انگیزه بلندپروازانه‌ای برای تبدیل شدن به یک وزنه سنگین در سطح جهانی دارد. در چنین شرایطی روابط عمیق‌تر با چین به همان اندازه رابطه با آمریکا برای ریاض مهم است. وضع برای امارات یکی دیگر از متحدان ایالات متحده نیز شبیه وضعیت عربستان سعودی است. عضویت در بریکس مسیری را برای عربستان سعودی و امارات فراهم میکند تا روابط خود با ایالات متحده را با منافع خود در تعمیق روابط اقتصادی با چین متعادل کنند.
عضویت در بریکس همچنین تلاش‌های عربستان سعودی به عنوان کشور نفت‌خیز را برای تنوع بخشیدن به پروژه‌های مشارکتی افزایش می‌دهد. بدیهی است که عربستان سعودی و امارات متحده عربی به دنبال پذیرفته شدن به عنوان قدرت‌های اقتصادی جهانی هستند.
در همین راستا، عضویت عربستان و امارات با استقبال رهبران این کشورها مواجه شده است. به عنوان مثال شیخ محمد بن زاید آل نهیان، رئیس امارات متحده عربی از طریق پلتفرم X گفت: «ما از موافقت رهبران گروه بریکس برای گنجاندن امارات در این گروه مهم قدردانی می‌کنیم. ما مشتاقانه منتظریم تا برای رفاه و نفع همه کشورها و مردم جهان با یکدیگر همکاری کنیم».
شیخ محمد بن راشد آل مکتوم، معاون رئیس و نخست‌وزیر امارات متحده عربی و حاکم دبی نیز به نوبه خود گفت که «الحاق امارات متحده عربی به این گروه گسترش فلسفه آن بر پایه ایجاد مشارکت‌های مثبت چندجانبه بین‌المللی است و موقعیت اقتصادی و تجاری بین‌المللی خود را به عنوان یک شریک قابل اعتماد ایجاد میکند و شمال جهان را با جنوب و شرق را با غرب خود پیوند می‌دهد.»
از سوی دیگر، عضویت عربستان سعودی و امارات به سازمان بریکس پیامدهای متعددی به دنبال خواهد داشت. پیوستن عربستان سعودی و امارات متحده عربی دو اقتصاد بزرگ منطقه غرب آسیا به بلوک بریکس نشان از فاصله گرفتن این دو کشور از ایالات متحده آمریکا دارد و توانایی آنها را برای اقدام مستقل از ایالات متحده که در یک دوره طولانی مدت ضامن امنیت آنها بوده، تقویت کرده است.
البته حضور امارات و عربستان در بریکس به معنای رویگردانی کامل این دو کشور نسبت به غرب نیست. در حقیقت این امر نشان‌دهنده میزان سرخوردگی این متحدان غربی از غرب و این احساس رو به رشد است که غرب دیگر به منافع و امنیت آنها متعهد نیست.
ناظرین معتقدند که عقب‌نشینی آمریکا از منطقه انگیزه‌ای بیشتر را به کشورهای خلیج فارس برای تنوع بخشیدن به روابط خود در سیاست خارجی بخشیده است. این احساس وجود دارد که با توجه به اینکه غرب دیگر این متحدان را در اولویت خود قرار نمی‌دهد، تنوع روابط و پیگیری قطب‌ها، بلوک‌ها و مدارهای اضافی به یک ضرورت وجودی سیاسی و اقتصادی تبدیل شده است.
کریستین دیوان، محقق ارشد مقیم مؤسسه کشورهای عربی خلیج فارس در واشنگتن در این خصوص می‌گوید: «عربستان سعودی و امارات متحده عربی مایل‌اند تا مشارکت‌های جهانی خود را مستقل از سلطه ایالات متحده متنوع و عمیق‌تر کنند. آنها به دنبال یک زمین بازی بی‌طرف‌تر در سطح جهانی هستند که در آن کشورهای مستقل بتوانند مشارکت‌های خود را به طور عملی و بر اساس منافع خاص انتخاب کنند. در مورد عضویت بریکس، این به معنای دور شدن از آمریکا و تقویت مؤثر جایگاه چین در سطح بین‌المللی است.» در حقیقت این اتفاق می‌تواند تحمیل اراده یکجانبه در عرصه بین‌المللی را برای آمریکا دشوار میکند.
پیوستن عربستان سعودی و امارات به بریکس همچنین چالش بزرگی برای سلطه دلار آمریکا بر نظام مالی جهانی خواهد بود. ایالات متحده با سلطه دلاری در قرن گذشته، کشورهای متخاصم را با تحریم مجازات کرده است و کشورهای جنوب از این وضعیت ناراضی هستند و دنبال جایگزین‌هایی می‌گردند تا از این وضعیت رهایی یابند.
به هر روی، پیوستن عربستان سعودی و امارات به گروه بریکس موجب پیروی سایر کشورهای تولیدکننده نفت از آنها می‌شود. این مسئله ممکن است منجر به کاهش قابل توجه تقاضا برای دلار و در نهایت تضعیف آن شود. در صورتی که بریکس موفق شود ارز مخصوص به خود را ایجاد کند، تقاضا برای دلار آمریکا را کاهش می‌دهد و در نتیجه جایگاه دلار آمریکا به عنوان یک ارز ذخیره در جهان را تضعیف میکند. این مسئله تامین کسری بودجه برای آمریکا و نیز اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه سایر کشورها را برای این کشور دشوارتر میکند.
شایان ذکر است که مسئله دلارزدایی در سال‌های اخیر به ویژه پس از جنگ اوکراین در دستور کار مقامات بریکس و متحدانشان قرار گرفته و اقداماتی در این زمینه انجام شده و پیش‌بینی می‌شود تا یک دهه آتی بخش اعظم مبادلات بین کشورها با ارزهای رایج ملی صورت پذیرد که به گفته کارشناسان اهرم فشار تحریمی آمریکا در برابر دیگران را از بین خواهد برد.
علاوه بر آن عضویت عربستان سعودی و امارات در گروه بریکس باعث خواهد شد تا بریکس متحدتر و قوی‌تر شود. قرار گرفتن عربستان سعودی و امارات متحده عربی در گروه بریکس به قدرتمندی این گروه در میان ائتلاف‌های مختلف بین‌المللی کمک شایانی میکند. پیوستن عربستان سعودی و امارات متحده عربی به بریکس به تبدیل شدن این گروه به یک نظام اقتصادی قوی با مفاهیم و استانداردهای مدرن که همگام با چالش‌های اقتصاد جهانی باشد، کمک میکند.
در حالی که پیش از این بریکس متشکل از تنها 5 قدرت اقتصادی نوظهور چین، روسیه، هند، برزیل و آفریقای جنوبی می‌شد، با ورود قدرت‌های منطقه‌ای غرب آسیا، شمال آفریقا و دومین اقتصاد بزرگ آمریکای جنوبی، به طور حتم بریکس شاهد نقطه عطفی در دوران فعالیت خود خواهد بود، یعنی برهه‌ای که این سازمان می‌تواند خود را در قامت یک مدعی جدی برای ائتلاف‌های بین المللی غرب‌پایه در نظام در حال گذار جهانی بشناسد و معرفی کند؛ چنانکه در نشست اخیر چین خواستار تبدیل کردن بریکس به رقیبی تمام عیار برای گروه جی-7 شده بود.
در این خصوص تحلیلگران غربی بر این باورند که پیوستن کشورهای نفت‌خیز ایران، عربستان و امارات به گروه بریکس می‌تواند تجارت بین این سه کشور را افزایش داده و تبدیل بریکس به رقیبی برای گروه جی-7 را تسریع کند. جنی روسو، استاد مدرسه کسب‌وکار «ویتس» در آفریقای جنوبی در این باره گفت که هدف اصلی گروه بریکس همواره ایجاد ائتلافی بود که کشورهای درحال رشد جهان را در مقابل گروه جی-7 قرار دهد.
