از چپ به راست : ریاض حداد (سفیر سوریه در مسکو)، ولید معلم (وزیر امور خارجۀ سوریه)، بثینه شعبان (مشاور ویژۀ رئیس جمهور بشار اسد)، سرگئی لاوروف (وزیر امور خارجۀ روسیه)، ولادیمیر پوتین (رئیس جمهور فدراسیون روسیه)، 29 ژوئن 2015.

گفتگوهای 1+5 به درازا کشید. پس از مشکل سلامتی آقایان کری و ظریف، تا می توانستند انواع و اقسام بهانه های دیگری را نیز مطرح کردند تا به تعویق انداختن امضای توافقات توجیه پذیر گردد. با این وجود، نه واشنگتن و نه تهران دستپاچه بنظر نمی رسند. بر عکس، همه چیز بخوبی پیش می رود و گوئی نه بین ایالات متحده و ایران بلکه بین این دو کشور و شورای امنیت مشکلاتی وجود دارد.

من پیش از این دربارۀ گفتگوهای مخفی بین اسرائیل و عربستان سعودی در رابطه با نتایج توافقات مطالبی نوشته بودم [1]. در مورد اقدامات روسیه اطلاعات مشخصی در اختیار ندارم ولی می توانیم گمانه زنی کنیم و خطوط برجسته ای را تشخیص داده و نتیجه گیری کنیم.

توافقات ایالات متحده و ایران [2] در واقع انتخاب دوم در استراتژی رئیس جمهور آمریکا اوباما بود زیرا طرح او در مورد تقسیم «خاورمیانۀ بزرگ» با روسیه در سال 2013 با شکست مواجه شد [3]. در نخستین گردهمآئی ژنو برای صلح در سوریه (ولی بدون حضور سوریه)، واشنگتن در نظر داشت کنترل کشورهای عربی و تأمین امنیت اسرائیل یعنی کشوری که بیش از یک میلیون از اهالی شوروی سابق در آن به سر می برند را به مسکو واگذار کند. با این وجود این طرح با شکست مواجه شد، البته اشکال کار از سوی روسیه نبود بلکه به دلیل بروز دو دستگی در درون خود دولت اوباما منتفی شد. طرفداران پر شور جنگ سرد، هیلاری کلینتون و ژنرال پترائوس در رأس آنها بودند که این طرح را تخریب کردند.

در نتیجه امروز کاملاً منطقی بنظر می رسد که مسکو از روی نگرانی بخاطر بخطر افتادن منافعش بخواهد در مورد اصالت گفتگوهای ایالات متحده و ایران اطمینان حاصل کند. ولی جای آن را دارد که بپرسیم اهداف استراتژیک روسیه کدام است ؟

در سطح کلی، روسیه و چین طرح خودشان را برای ساخت و ساز راه های قاره ای که اقتصاد آزاد را برای آنها تضمین کند ادامه می دهند. ولی از سوی دیگر، ایالات متحده دست به هر کاری می زند تا از اجرای چنین طرحی جلوگیری کند و تسلط بر جهان را از طریق کنترل راه های دریائی برای خود حفظ نماید (نظریۀ «کنترل فضاهای مشترک») [4].

گاز به ازای جنک افزار

در مورد «خاورمیانۀ بزرگ» [5]، روسیه فکر می کند وجود کشوری نیرومند مانند ایران در مرز حنوبی کشورش برای جلوگیری از تهاجم طرفداران غرب، برای امنیت منافع روسیه مفید است، ولی نه تا آن اندازه قوی که بخواهد رؤیای باززائی امپراتوری پارس را در سر بپروراند. امروز ولادیمیر پوتین مناسبات بسیار عالی با رهبر انقلاب آیت الله خامنه ای و به همین گونه با رئیس جمهور شیخ حسن روحانی برقرار کرده است. ولادیمیر پوتین موفقیت های نظامی پاسداران انقلاب را در فلسطین، لبنان، سوریه و بحرین را مشاهده کرده و در عین حال از گسترش فوق العادۀ صنایع نظامی ایران نیز آگاه است. چندین بار در هفته فرستاده های روسی به شکل رسمی و غیر رسمی برای مبادلات اطلاعاتی سیاسی و به همچنین نظامی و اقتصادی به تهران می آیند.

روسیه در مورد نتایج فروش آتی گاز ایران به اتحادیۀ اروپا نگران است. یعنی طرحی که در آغاز توسط ایالات متحده ترسیم شده بود تا بروکسل بتواند از گاز روسیه صرف نظر کند. ولی روسیه این موضوع را در کوتاه مدت به عنوان خطر تخمین می زند زیرا روسیه به تدریج از اروپا فاصله گرفته و ذخیرۀ گازش را به چین خواهد فروخت. در نتیجه برای روسیه خطر در زمینۀ امور مالی تنها به یک دورۀ پنج ساله و حتی کمتر خلاصه می شود. یعنی تنها طی مدتی که برای ساخت لوله های انتقال گاز از طریق سیبری نیاز خواهد داشت. برای جبران خسارت فروش گاز ایران بجای گاز روسیه به اروپای غربی، تهران مبالغ نجومی برای خرید جنگ افزار روسی پیشنهاد کرده است، یعنی بطور مشخص برای خرید موشک های ضد هوائی اس 400 که قادر است هر هدفی را در آسمان مورد اصابت قرار دهد.

با این وجود، این توافق به دلیل قطعنامۀ 1929 شورای امنیت که صدور سلاح به مقصد ایران را ممنوع دانسته به مشکل برخورد کرده است [6]. قطعنامه ای که رئیس جمهور وقت مدودف تصمیم گرفت از آن پشتیبانی کند، یعنی جریانی که موجب بحران با ولادیمیر پوتین شد که در آن دوره نخست وزیر او بود. به همین علت امروز ولادیمیر پوتین درخواست کرده تا این قطعنامه حتی پیش از امضای قرارداد 1+5 برچیده شود. این موضوع برای واشنگتن مشکلی ایجاد نمی کند، ولی روند تقسیم جهان به دو جبهه را بیش از پیش برجسته می سازد.

تروریسم

موضوع مهم دیگر در رابطه با استراتژی روسیه در این پرونده، آیندۀ داعش است. هیچ جای تردیدی وجود ندارد که سازمان تروریستی که امروز تحت فرماندهی ترکیه قرار دارد و از سوی بخشی از خاندان سلطنتی سعودی تأمین مالی می شود، آماده است تا عراق و سوریه را ترک کند و در قفقاز روسیه مستقر شود. از سپتامبر 2014 مدیریت امارات اسلامی (داعش) از افسران مغربی تصفیه شد و بجای آنها گرجستانی ها و ازبک ها ادارۀ امور را به دست گرفته اند. در حال حاضر، ارتباطات داخلی افسران داعشی، با تالکی والکی به زبان عربی نیست بلکه همه به زبان روسی حرف می زنند، جهاد طلبان عرب غالباً به عنوان گوشت دم توپ به کار برده می شوند. برای مسکو ضروری است تا همین امروز داعش را در «خاور میانه» از بین ببرد، در غیر این صورت فردا مجبور خواهد شد با آنها در خاک خودش در قفقاز مقابله کند.

به همین علت، روسیه یک هیئت سوری را به مسکو فراخوانده است. با شگفتی تمام وزیر امور خارجۀ سوریه ولید معلم، هیئت نمایندگی با هم قطار خود سرگئی لاوروف گفتگوئی نداشت ولی از سوی رئیس جمهور پوتین روز 29 ژوئن مورد استقبال قرار گرفت. رئیس جمهور روسیه آقای پوتین در حضور روزنامه نگاران به گرمی از او استقبال به عمل آورد و طی سخنرانی طولانی طرح روسیه را به اطلاع او و رسانه ها رساند : سوریه باید برای حذف داعش به عربستان سعودی، اردن و ترکیه نزدیک شود. سپس، ولید معلم برای سخنرانی دعوت شد ولی در حضور رسانه ها و در کنار پوتین هرگز فرصت پاسخ گوئی به او را نیافت.

روشن است که روسیه پیش از این به شکل مخفیانه دربارۀ این طرح نه تنها با عربستان سعودی [7]، اردن و ترکیه [8] بلکه با ایران نیز گفتگو کرده بوده، و می خواست به تمام جهان نشان دهد که در وضعیتی قرار دارد که می تواند سیاست خود را به سوریه تحمیل کند. سوریه گرچه در مقابل طرح روسیه غافلگیر شد، ولی از این فرصت می تواند استفاده کند زیرا پایان جنگ را برای این کشور رقم خواهد زد.

از سوی دیگر، طرح روسیه مرتبط است به موضع گیری سوریه که از ژانویۀ 2014 و دومین گردهمآئی ژنو (که خلاف گردهمآئی اول سوریه نیز دعوت شده بود) اتحاد بین المللی را برای مبارزه علیه تروریسم فراخواند. این موضع گیری دائماً موجب تمسخر جهاد طلبانی شد که به عنوان «مخالفان میانه رو» بازشناسی شده اند و از سوی عربستان سعودی، اردن و ترکیه و به طور کلی و عمومی از سوی ناتو پشتیبانی می شوند.

آیا طرح روسیه قابل اجرا خواهد بود ؟

طرح روسیه گرچه به نفع تمام دولت های «خاورمیانۀ بزرگ» است ولی با این وجود در تضاد با توافقات بین سعودی ها و اسرائیلی ها بنظر می رسد. علاوه بر این، ترکیه و در نتیجه ناتو را از کارت اصلی شان محروم می سازد، یعنی کنترل جهاد طلبان در سطح بین المللی. به اجرا گذاشتن چنین طرحی به تعادل درونی تمام دولت های مربوطه بستگی دارد، موضوعی که تردیدهای متعددی را برمی انگیزد، ولی سرویس های روسی باید به خوبی دربارۀ آن کسب اطلاع کنند.

در واقع، طرح روسیه موضوع راستی و درستی ایالات متحده را مطرح می سازد که آیا واقعاً خواهان صلح در «خاورمیانۀ بزرگ» هست یا نیست (برای انتقال نیروهایش به خاور دور) و آیا حاضر است از داعش به عنوان جنگ افزار علیه روسیه صرفنظر کند ؟

به همین علت ملاقات ها ادامه دارد. رئیس جمهور روحانی به مناسبت گردهمآئی بریکس و سازمان همکاری شانگهای در اوفا به روسیه رفته است، رئیس جمهور پوتین پیش از تشکیل دولت جدید یا انتخابات قانونگذاری آینده به ترکیه خواهد رفت، در حالی که مسکو در انتظار شاه سلمان عربستان سعودی به سر می برد.