توازن آشفته قزاقستان بین روسیه و غرب
نویسنده: الکساندر من مترجم: سایت «۱۰ مهر»برگرفته از : راشا تودی، ۶ و ۷ اوت ۲۰۲۲ *
در بحبوحه تنش‌های مهم ژئوپلیتیکی بین روسیه و غرب، به‌نظر می‌رسد جمهوری شوروی سابق، قزاقستان، در تلاش است تا سیاست‌های خود را در قبال این دو قدرت بزرگ متعادل کند.
بخش اول
با وجود برخی نوسانات، این کشور آسیای مرکزی همچنان می‌تواند تعادل را در این موضوع حفظ کند. سئوال این است که آیا قزاقستان در درازمدت شبه‌بی‌طرف باقی می‌ماند؟
با توجه به درگیری‌های کنونی در فضای پس از شوروی، به رهبری قزاقستان در پایتخت این کشور در نورسلطان، توصیه می‌شود که دست‌کم از انحراف بدون فکر به حوزه نفوذ غرب اجتناب کنند. تجربه نشان داده است که یک مسیر غربی یک‌طرفه ــ مانند مورد اوکراین ــ بدون گذشت، بسیار مشکل‌ساز است و به احتمال زیاد منجر به تنش‌های خطرناک یا حتی درگیری با مسکو خواهد شد.
علاوه بر این، تمرکز واضح بر ایالات متحده آمریکا یا کشورهای اتحادیه اروپا برای قزاقستان نتیجه معکوس خواهد داشت، زیرا بخش بزرگی از جامعه قزاقستان ــ روس‌ها و دیگر گروه‌های قومی روسی زبان امروزی بیش از چهار میلیون، یعنی ۲۵ درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند ــ هنوز متعلق به روسیه و حوزه نفوذ آن است. علاوه بر این، قزاقستان در بسیاری از حوزه‌های کلیدی حکومت، مانند سیاست امنیتی و اقتصاد، با روسیه بسیار مرتبط است.
همسویی قزاقستان با روسیه
اول از همه، باید توجه داشت که تقریباً تمام مسیرهای تجاری و حمل و نقلی که به قزاقستان امکان همکاری اقتصادی گسترده با سایر کشورها را می‌دهد، از خاک روسیه عبور می‌کنند. حدود ۸۰ درصد نفت صادراتی قزاقستان نیز در این مسیرها حمل می‌شود. راه‌های جایگزین برای این امر، مسیرهای حمل و نقل جنوبی از طریق دیگر جمهوری‌های آسیای مرکزی سابق شوروی است که با افغانستان بحران‌زده هم‌مرز هستند، یا مسیر از طریق چین و مسیر تجاری ترانس خزر. در مقایسه با گزینه روسی، همه آنها از نظر اقتصادی سود کمتری دارند.
علاوه بر این، قزاقستان اکنون بخشی از «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» (EAEU) است که توسط مسکو آغاز شده است ــ یک بازار واحد با اتحادیه گمرکی که شامل روسیه و قزاقستان و همچنین بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان می‌شود.
در زمینه امنیت، سیاست قزاقستان نیز در جهت مشارکت با روسیه است. قزاقستان یکی از بنیانگذاران است و بنابراین به‌مدت ۳۰ سال عضو ائتلاف نظامی «سازمان معاهده امنیت جمعی» (CSTO) بوده است که سایر کشورهای EAEU و تاجیکستان نیز به آن تعلق دارند.
ژانویه گذشته، این عضویت در CSTO حتی تبدیل به یک شانس واقعی برای قزاقستان شد، زیرا رهبری قزاقستان تنها پس از اعتراضات خونین به‌خاطر افزایش قیمت گاز توسط دولت، با کمک این اتحاد توانست کنترل اوضاع را دوباره به‌دست بگیرد. زیرا زمانی که در نهایت شورش‌ها در پایتخت سابق آلماتی و سایر بخش‌های کشور تشدید شد، شرکای CSTO بلافاصله چندین هزار سرباز را به‌عنوان بخشی از یک مأموریت حافظ صلح به قزاقستان اعزام کردند و در نتیجه سهمی تعیین‌کننده در کنترل مجدد اوضاع و قانون اساسی داشتند. بازگرداندن نظم بر اساس آمار رسمی، به بهای کشته شدن دست کم ۲۲۵ نفر در این ناآرامی‌ها و بیش از ۲۰۰۰ نفر زخمی تمام شد.
به گفته پپه اسکوبار، سردبیر آسیا تایمز، در آن زمان در قزاقستان، فرآیندهای بی‌ثبات‌سازی در جریان بود که در پس آن کودتای شوم‌تر برای تغییر رژیم وجود داشت. بر اساس این گزارش، گفته می‌شود که حدود ۲۰هزار تروریست آموزش‌دیده (شامل جهادگران خارجی، سایر گروه‌های رادیکال و نمایندگان جنایات سازمان‌یافته در قزاقستان) در این اقدام که توسط سرویس‌های مخفی خارجی عمدتاً غربی کنترل می‌شد، دست داشته‌اند.
فاصله گرفتن از مسکو
شگفت‌آورتر این است که رهبری در نورسلطان می‌خواهد امروز پس از گذشت شش ماه از این وقایع، آن را بسیار متفاوت ارزیابی و نقش مثبت روسیه را در این زمینه مخدوش کند، اگرچه برای روس‌ها به‌ویژه ثبات کشور همسایه، برای امنیت روسیه و اقتصاد کشور امری مسلم بوده و هست.
با این وجود، طبق گزارش پورتال قزاق، رئیس‌جمهور قاسم جومارت توکایف ظاهراً تنها طرف روسی را به ارائه نادرست وقایع ژانویه متهم کرد که گویی روسیه در آن زمان قزاقستان را نجات داده است و قزاقستان «بنابراین باید برای همیشه مدیون همسایه خود باشد». توکایف گفت: «من فکر می‌کنم این یک استدلال کاملاً غیرقابل توجیه است که با واقعیت فاصله دارد.»
در مورد دیگر جنبه‌های مهم سیاست جهانی نیز، رهبر قزاقستان اخیراً موضعی اتخاذ کرده است که به‌طور قابل توجهی با موضع روسیه متفاوت است. این برای مثال در مورد مناقشه اوکراین و سیاست تحریم‌های ضدِ روسیه غرب صدق می‌کند.
توکایف در نشست اقتصادی بین‌المللی در سن پترزبورگ در پایان ژوئن، جایی که مهمان افتخاری همتای روس خود ولادیمیر پوتین بود، کاملاً روشن کرد که کشورش از تحریم‌های اعمال‌شده علیه روسیه تبعیت خواهد کرد.
به گزارش خبرگزاری RBC، توکایف همچنین آشکارا نگرش منفی خود را نسبت به، به‌رسمیت شناختن جمهوری‌های خلق دونتسک و لوگانسک از سوی مسکو بدون ارزیابی صریح عملیات نظامی روسیه ابراز کرد. اگرچه توکایف حق تعیین سرنوشت سازمان ملل را به‌رسمیت شناخت، با این وجود از اصل تمامیت ارضی حمایت کرد و خاطرنشان کرد که نورسلطان، تایوان، کوزوو، آبخازیا یا اوستیای جنوبی را نیز به‌عنوان کشورهای مستقل به‌رسمیت نمی‌شناسد. توکایف توضیح داد: «و این اصل بدیهی است که در مناطق شبه‌دولتی مانند دونتسک و لوگانسک نیز صدق می‌کند.»
با این حال، از دیدگاه کرملین، توهین به مراتب بزرگتر این واقعیت است که رئیس‌جمهور قزاقستان با استفاده از لفاظی‌های خود آشکارا از پوتین فاصله می‌گیرد تا به‌وضوح با اقدامات روسیه که دو جمهوری خلق را به‌رسمیت شناخته و از مداخله خود در اوکراین دفاع و آن را موجه کرده است، استفاده کند.
در حالی که توکایف تأکید کرده است که از تنوع حمایت می‌کند و برای همه دیدگاه‌ها باز است، نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت که یکی از نزدیک‌ترین متحدان روسیه در مورد موضوعی که برای روس‌ها اهمیت حیاتی دارد، مانند فاجعه اوکراین که بیش از هشت سال ادامه دارد، به‌طور کامل از سیاست مسکو حمایت نمی‌کند.
بخش دوم
با توجه به درگیری اوکراین و سیاست تحریم‌های ضدِ روسیه، بسیاری از کشورها برای قرار گرفتن بین روسیه و غرب تحت فشار هستند. جمهوری شوروی سابق قزاقستان نیز در تلاش برای ایجاد تعادل بین این دو بازیکن می‌باشد.
این اقدام بسیار دشوار است، زیرا هر گام باید به دقت مورد بررسی قرار گیرد و سنجیده شود، به‌خصوص اگر کسی بخواهد روابط خود را با روس‌ها قطع نکند و در عین‌حال از تحریم‌های غرب اجتناب ورزد. با این حال، علیرغم این واقعیت که قزاقستان متحد روسیه محسوب می‌شود و در بسیاری از زمینه‌ها با همسایه خود روابط نزدیک دارد، رهبری قزاقستان به‌وضوح از کرملین در مورد اوکراین و تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه فاصله گرفته است.
اکنون سئوال این است: چرا رهبری نورسلطان تا این حد به مسکو بی‌وفا است؟ به خصوص وقتی در نظر بگیرید که اساساً روس‌ها بودند که به رهبری قزاقستان کمک کردند تا به شورش‌های خونین در این کشور در ژانویه گذشته پایان دهد و نظم قانون اساسی را با روح توکایف بازگرداند.
یکی از دلایل اصلی این امر می‌تواند این باشد که نخبگان قزاقستان از تحریم‌های جدی غرب علیه خودشان می‌ترسند، در صورتی که قزاقستان به همین ترتیب به همکاری با روسیه ادامه دهد.
شکاف ایدئولوژیک در روابط روسیه و قزاقستان
با توجه به این موضوع، رهبری قزاقستان نشان داده است که به‌دنبال نزدیکی با غرب است و از‌جمله می‌خواهد همکاری با اتحادیه اروپا را گسترش دهد ــ ظاهراً به قیمت روابط با روسیه.
در داخل کشور، یک خط طرفدار غرب مشکلی برای توکایف نخواهد بود، زیرا بخش بزرگی از نخبگان کشور در حال حاضر «غرب‌گرا» هستند و بدون شک از مسیر جدید استقبال خواهند کرد. سیاستمداران، بازرگانان و سایر بازیگران بیشتر و بیشتر اکنون استراتژی «ضدِ روسی» را دنبال می‌کنند و از تنش بیشتر روابط با مسکو نمی‌ترسند.
از این نظر، بسیاری از آنها به‌عنوان مثال با عملیات نظامی روسیه در اوکراین مخالف هستند، و این در حالی است که نمایش نمادهای نظامی روسیه «Z» ،«O» و «V» در قزاقستان به‌موجب قانون ممنوع و در برخی موارد حتی در‌واقع جریمه شده است. علاوه بر این، رژه سنتی جشن پیروزی بر آلمان نازی امسال در قزاقستان ــ بدون هیچ توجیهی ــ لغو شد که با عدم درک آشکار در روسیه مواجه گردید.
در این میان، کارشناسان به نشانه‌های آشکاری از شکاف ایدئولوژیک بین دو «دولت برادر» اشاره می‌کنند که در چند وقت اخیر بیش از پیش آشکار شده است. دلیل اینکه قزاقستان و روسیه دیگر از نظر ایدئولوژیک کاملاً در یک طول موج نیستند، طبق دیدگاه روسیه، مداخله موفق غرب در اعمال نفوذ سیاسی و مالی در نورسلطان است.
با این حال، این بازی همیشه دو طرف دارد. به‌هر حال، این قزاقستان است که با قدردانی وجوه ارائه‌شده توسط دولت‌ها و سازمان‌های غربی را می‌پذیرد که با آن افکار عمومی در این کشور مطابق با دیدگاه ایالات متحده و اتحادیه اروپا (EU) شکل می‌گیرد. برای مثال، این کار توسط روزنامه‌نگاران، فعالان حقوق بشر یا دیگر «فعالان جامعه مدنی» انجام می‌شود که عموماً به چنین «حامیانی» وابسته هستند و همانطور که انتظار می‌رود، در ازای آن روایت غربی را منتشر می‌کنند.
قزاقستان به‌دنبال نزدیکی به غرب است
ماندن در درگیری بین روسیه و غرب: در آغاز ماه ژوئیه، توکایف به‌طرز شگفت‌انگیزی به نمایندگان بلندپایه اتحادیه اروپا اطمینان داد که اتحادیه اروپا می‌تواند در مورد تأمین انرژی روی کمک قزاقستان حساب کند. روزنامه میرور به نقل از رئیس‌جمهور قزاقستان می‌نویسد: «قزاقستان آماده استفاده از پتانسیل هیدروکربنی خود برای تثبیت وضعیت در بازارهای جهانی و اروپا است.»
توکایف معتقد است که قزاقستان ــ که از نظر منابع یکی از غنی‌ترین کشورهای آسیایی محسوب می‌شود و در حال حاضر یکی از بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان نفت اتحادیه اروپا است ــ می‌تواند به‌عنوان نوعی «منطقه حائل» بین روسیه و اتحادیه اروپا عمل کند. این را می‌توان به‌عنوان پیشنهاد قزاقستان به اتحادیه اروپا برای خرید نفت قزاقستان به‌جای نفت روسیه درک کرد.
مشکل «کوچک» این است که امروزه حدود دو‌سوم کالاهای قزاقستان به اتحادیه اروپا از طریق خاک روسیه منتقل می‌شود، به همین دلیل است که توکایف همچنین از ارسال مواد خام خود در آینده به اروپا با دور زدن روسیه حمایت می‌کند. به گفته کارشناسان، از نظر تئوری، این حتی ممکن است، اما بدون داشتن سودی، هزینه‌های مالی هنگفتی را به‌همراه خواهد داشت.
در مورد تحریم‌های ضدِ روسی، قزاقستان سعی می‌کند ابتدا بر روی آنها سرمایه‌گذاری کند. همانطور که نسخه روسی مجله تجاری ایالات متحده فوربس می‌نویسد، توکایف از آن دسته از شرکت‌های خارجی که پس از حمله روسیه به اوکراین اعلام کرده بودند از روسیه خارج شده‌اند یا قبلاً از بازار روسیه خارج شده‌اند، خواست که بهتر است پا به قزاقستان بگذارند. برای تحقق این امر، از قبل دولت موظف شده است تا شرایط مساعدی را برای این گونه شرکت‌ها ایجاد کند. در این زمینه، رئیس دولت قزاقستان ابتکار خود را گامی در «مبارزه جهانی برای سرمایه‌گذاری» توصیف کرد و «شانس‌های خوبی» را در نظر گرفت.
آیا قزاقستان خطر سهیم شدن در سرنوشت اوکراین را دارد؟
این واقعیت که نزدیک شدن قزاقستان با غرب خطر رویارویی با روسیه را افزایش می‌دهد، باید رهبری قزاقستان با توجه به تحولات اوکراین، پس از آنچه که موسوم به یورومیدان است، کمی مکث کند. در مورد قزاقستان هم درست مانند اوکراین، یک مسیر اجتناب‌ناپذیر غربی می‌تواند به این معنا باشد که قزاقستان می‌تواند در مناقشه ژئوپلیتیکی بین روسیه و غرب در زیر چرخ این قدرت‌های بزرگ گرفتار شود.
و همانطور که قبلاً در اوکراین اتفاق افتاده است، درگیری بر سر بخش تحت سلطه روسیه نیز می‌تواند اولین تنش‌های جدی را در قزاقستان ایجاد کند. برای یادآوری: چهار میلیون نفر، یعنی یک چهارم جمعیت قزاقستان، متعلق به روس‌ها و دیگر گروه‌های قومی روسی زبان هستند که بسیاری از آنها هم‌اکنون نیز در واقع با خشونت‌های قومیتی از سوی نمایندگان اکثریت جمعیت قزاقستان مواجه هستند.
البته، قزاقستان هنوز تا گام برداشتن در همان مسیر اوکراین یا حتی شریک شدن در سرنوشت این کشور بحران‌زده فاصله دارد، اما رهبری سیاسی در نورسلطان باید همیشه از خطر گرفتار شدن در «بازی‌های» ژئوپلیتیک دخالت غرب علیه روسیه و حتی استفاده از آن به‌عنوان ابزار نظامی، آگاه باشد.
* https://test.rtde.tech/asien/۱۴۵۰۲۰-kasachstans-problematischer-balanceakt-teil۱/
