اجلاس شانگهای پلی برای اتحاد «جنوب جهانی» زیر سایه جنگ تجاری ترامپ
شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین، در ژوئیه ۲۰۲۴ در جمع رهبران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای (SCO) و چند کشور دیگر در آستانه، قزاقستان، گفت: «هیچ کوه یا اقیانوسی نمی‌تواند میان مردمانی که آرمان‌های مشترک دارند فاصله بیندازد.»
در آن زمان، این ضرب‌المثل کهن چینی در سخنان جین‌پینگ اغراق‌آمیز و دور از واقعیت به نظر می‌رسید؛ نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند که یکی از اعضای اصلی سازمان است، حتی در نشست سران حاضر نشد و به جلسه پارلمان استناد کرد – اقدامی که عملاً بی‌اعتنایی به بلوکی بود که سال‌ها تحت رهبری پکن و مسکو قرار داشت.
اما یک سال بعد، چشم‌انداز ژئوپلیتیکی بسیار متفاوت به نظر می‌رسد: چین هم‌اینک میزبان نشست سالانه این سازمان است و جمعی از رهبران منطقه و فراتر از آن در آن حضور یافته‌اند. مودی برای نخستین بار از سال ۲۰۱۸ به چین سفر کرده است؛ در حالی که روند نزدیکی مجدد هند و چین که اواخر سال گذشته آغاز شد، با اعمال تعرفه ۵۰ درصدی دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، بر کالاهای هندی شتاب بیشتری گرفت و دهلی‌نو را واداشت به‌دنبال روابط قوی‌تر با پکن و دیگر بازیگران اوراسیا باشد.
در زمانی که بخش بزرگی از جهان با آشفتگی ناشی از تعرفه‌ها و تهدیدهای ترامپ دست و پنجه نرم می‌کند، تحلیلگران انتظار دارند نشست سازمان به سکویی برای جین‌پینگ تبدیل شود تا کشورش را به‌عنوان یک نیروی تثبیت‌کننده و قادر به متحد کردن «جنوب جهانی» در برابر غرب – به‌ویژه آمریکا – معرفی کند.
لیو بین، معاون وزیر خارجه چین، هفته گذشته در یک نشست خبری در پکن گفت این اجلاس «یکی از مهم‌ترین رویدادهای دیپلماتیک در سطح سران و در خاک چین در سال جاری» خواهد بود.
کجا برگزار می‌شود و چه کسانی شرکت می‌کنند؟
نشست امسال از دیروز- ۳۱ آگوست- در تیانجین، شهری در شمال چین در کنار دریای بوهای آغاز شده و آغاز شده و تا امروز-اول سپتامبر- ادامه می‌یابد. لیو به خبرنگاران گفت که این نشست میزبان بیش از ۲۰ رهبر خارجی و ۱۰ رئیس سازمان بین‌المللی خواهد بود.
شرکت‌کنندگان شامل رهبران کشورهای عضو سازمان هستند: نارندرا مودی نخست‌وزیر هند، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه، مسعود پزشکیان رئیس‌جمهور ایران، شهباز شریف نخست‌وزیر پاکستان، الکساندر لوکاشنکو رئیس‌جمهور بلاروس، قاسم جومارت توقایف رئیس‌جمهور قزاقستان، شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور ازبکستان، صدر جباروف رئیس‌جمهور قرقیزستان و امامعلی رحمان رئیس‌جمهور تاجیکستان.
رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه، مین آنگ هلینگ فرمانده ارتش میانمار، کی.پی. شارما اولی نخست‌وزیر نپال، پرابوو سوبیانتو رئیس‌جمهور اندونزی، انور ابراهیم نخست‌وزیر مالزی و محمد معیزو رئیس‌جمهور مالدیو نیز از جمله رهبران حاضر در این نشست هستند.
آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل و کائو کیم هورن دبیرکل آسه‌آن (انجمن ملل جنوب شرق آسیا) نیز در نشست امسال شرکت کرده است.
آیا سازمان همکاری شانگهای اهمیت دارد؟
سازمان همکاری شانگهای در سال ۱۹۹۶ به‌عنوان یک بلوک امنیتی با نام «شانگهای پنج» آغاز شد. چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان برای حل اختلافات مرزی پس از جنگ سرد و فروپاشی شوروی آن را بنیان گذاشتند.
اما در ژوئن ۲۰۰۱ این گروه به سازمان همکاری شانگهای تبدیل شد و ازبکستان نیز به آن پیوست. مقر اصلی سازمان در پکن قرار دارد. در سال ۲۰۱۷ هند و پاکستان عضو شدند. ایران در ۲۰۲۳ و بلاروس در ۲۰۲۴ به عضویت کامل درآمدند.
علاوه بر این، سازمان ۱۴ شریک گفت‌وگو دارد که شامل عربستان سعودی، مصر، ترکیه، میانمار، سریلانکا و کامبوج می‌شود. کشورهای عضو سازمان ۴۳ درصد جمعیت جهان و ۲۳ درصد – یعنی تقریباً یک چهارم – اقتصاد جهانی را تشکیل می‌دهند. اما «آلخاندرو ریس»، استاد دانشگاه هنگ‌کنگ، به الجزیره گفت چشم‌انداز و هویت سازمان همچنان نامشخص است.
او افزود: ایالات متحده پس از جنگ جهانی دوم، بیشتر سازمان‌های چندجانبه مانند سازمان ملل، بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول را رهبری کرد. اما پایان جنگ سرد و ظهور اقتصادهایی مانند چین، هند، برزیل و آفریقای جنوبی باعث «تنوع‌بخشی به چندجانبه‌گرایی» شد که به تشکیل بلوک‌هایی مثل بریکس برای نمایندگی «جنوب جهانی» انجامید. به همین دلیل، سازمان همکاری شانگهای نیز یکی از همین سازمان‌های جدید چندجانبه است.
بریکس (BRICS) که از حروف اول برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی گرفته شده، خود را به‌عنوان یک مجمع برای جنوب جهانی معرفی می‌کند و درباره ژئوپلیتیک، امنیت جهانی و تجارت بحث می‌کند.
اما در حالی که سازمان همکاری شانگهای ابتدا بر امنیت منطقه‌ای متمرکز بود، اکنون حوزه فعالیتش گسترش یافته و تجارت و سایر موضوعات جنوب جهانی را هم در بر می‌گیرد. به همین دلیل تشخیص تفاوت آن با سازمان‌هایی مثل بریکس دشوار است.
مانوج کوالرامانی، رئیس برنامه مطالعات هند-اقیانوس آرام در مؤسسه تاکششیلا در هند، موافق این نظر است و می‌گوید: «سازمان همچنان در جست‌وجوی هویت است.»
به گفته او، در حال حاضر این هویت حول مفهوم «امنیت تجزیه‌ناپذیر» شکل می‌گیرد؛ یعنی امنیت یک کشور نباید به بهای ناامنی کشور دیگر باشد.
او اضافه کرد: «این برداشت، دقیقاً برعکس دیدگاه ناتو است. ناتو امنیت را به‌صورت جمعی و بلوکی تعریف می‌کند. اما سازمان همکاری شانگهای تأکید دارد که منافع همه باید در نظر گرفته شود. این دیدگاه همچنین پیامی برای آمریکاست که می‌گوید: ما هم قدرت بزرگی هستیم و باید منافع ما – دست‌کم در اطراف مرزهایمان – محترم شمرده شود.»
چرا این نشست اهمیت ویژه‌ای دارد؟
این نشست در شرایطی برگزار می‌شود که جنگ روسیه در اوکراین ادامه دارد، نسل‌کشی اسرائیل در غزه و اشغال کرانه باختری تشدید شده، تنش‌های امنیتی در جنوب آسیا و منطقه آسیا-پاسیفیک جریان دارد و جنگ تجاری جهانی ترامپ نیز بر اوضاع سایه انداخته است.
کوالرامانی می‌گوید: «جهان در وضعیتی به‌شدت متلاطم قرار دارد. احتمالاً چین و روسیه در این نشست تلاش خواهند کرد بر ورود جهان به دوران چندقطبی و تبیین مفهوم امنیت تجزیه‌ناپذیر تأکید کنند.»
او افزود: «اهمیت نشست همچنین در این است که بسیاری معتقدند چندجانبه‌گرایی به‌دلیل سیاست‌های ایالات متحده با تهدیدی وجودی روبه‌روست، در حالی که کشورهای عضو سازمان همچنان بر چندجانبه‌گرایی و نه یک‌جانبه‌گرایی پافشاری می‌کنند.»
ریس نیز می‌گوید اهمیت نشست در نمادها و نشانه‌هاست: «این زمانی است که آمریکا تقریباً با همه کشورها پل‌های ارتباطی خود را سوزانده است. بنابراین، از دیدگاه شی، این فرصت خوبی برای چین است که خود را به‌عنوان یک قدرت جهانی معرفی کند و نشان دهد روابط سازنده‌ای با بسیاری کشورها دارد.»
دو روز پس از پایان نشست، پکن در سوم سپتامبر یک رژه بزرگ نظامی به مناسبت پایان جنگ جهانی دوم در آسیا برگزار خواهد کرد. بسیاری از رهبران شرکت‌کننده در نشست – از جمله پوتین، لوکاشنکو و سوبیانتو – انتظار می‌رود برای رژه نیز در پکن بمانند. کیم جونگ اون رهبر کره شمالی هم احتمالاً به پکن سفر خواهد کرد. ریس می‌گوید این موضوع نیز بخشی از «نمایش قدرت» شی در میزبانی رهبران جهان خواهد بود.
مواضع سازمان در مسائل کلیدی چیست؟
سازمان اغلب در موضوعات ژئوپلیتیکی به اجماع نمی‌رسد. برای نمونه، روسیه توانسته اکثر اعضا را در حمایت از مواضع خود در جنگ اوکراین همراه کند، اما هند نقش متوازن‌تری بازی کرده است: از یک‌سو خواهان صلح و روابط بهتر با اوکراین و از سوی دیگر، رکورد خرید نفت از روسیه را ثبت کرده است.
پنجشنبه هفته گذشته وزارت خارجه اوکراین از اعضای سازمان خواست «موضعی روشن اتخاذ کنند» و نشان دهند که به اصول حقوق بین‌الملل پایبندند و «جنگ تجاوزکارانه روسیه علیه اوکراین و کشتار کودکان اوکراینی را تحمل نمی‌کنند».
جنگ اسرائیل در غزه و حملات نظامی در کرانه باختری، لبنان و ایران نیز میان اعضای سازمان شکاف ایجاد کرده است. زمانی که سازمان حمله اسرائیل به ایران را محکوم کرد، هند – به‌دلیل روابط نزدیک با اسرائیل – حاضر نشد بیانیه مشترک را امضا کند.
تنش میان هند و پاکستان نیز ادامه دارد. دهلی‌نو همواره از سازمان خواسته است تا «تروریسم فرامرزی» را که آن را به اسلام‌آباد نسبت می‌دهد محکوم کند. در ژوئیه، هند از سازمان خواست حمله مسلحانه در کشمیر تحت کنترل هند که ۲۶ کشته بر جا گذاشت، محکوم کند. هند پاکستان را مسئول دانست، اما اسلام‌آباد این اتهام را رد کرد.
از آنجا که تصمیم‌های سازمان بر پایه اجماع است، مخالفت برخی اعضا باعث شد این درخواست پذیرفته نشود و هند پس از نشست وزیران دفاع، بیانیه مشترک را امضا نکرد.
چرا میان اعضای سازمان اختلاف وجود دارد؟
کوالرامانی می‌گوید: «کشورها به دلایل متفاوتی به این سازمان پیوسته‌اند. کشورهای آسیای مرکزی به‌خاطر نگرانی‌های امنیتی و تمایل به همکاری اقتصادی با چین آمدند. برای هند، موضوع مقابله با تروریسم کلیدی بود.»
در حالی که پکن تلاش دارد امسال رویکردی متحد به نمایش بگذارد، ریس یادآور شد که احتمالاً «سمبل‌گرایی بیش از دستاوردهای واقعی» در نشست غالب خواهد بود.
او افزود: «بعید می‌دانم این سازمان بتواند فراتر از نمادگراییِ گردهم‌آوردن کشورها به‌عنوان سکویی برای جنوب جهانی یا محملی برای چین و روسیه به‌عنوان شرکای ارشد اوراسیا پیش برود.»
این موضوع برای آمریکا چه معنایی دارد؟
ترامپ بارها سازمان‌های جنوب جهانی را مورد انتقاد قرار داده است. او پیش‌تر تهدید کرده بود که بریکس را با اعمال تعرفه بر اعضایش «از پا درخواهد آورد» و این بلوک را «ضدآمریکایی» خوانده بود.
ریس گفت نشست سازمان به‌دقت از سوی آمریکا دنبال خواهد شد و حتی می‌تواند بر نشست چهارجانبه (کواد) که اواخر امسال به میزبانی هند برگزار می‌شود، اثر بگذارد.
گفت‌وگوی امنیتی چهارجانبه یا «کواد» در سال ۲۰۰۷ توسط هند، ژاپن، استرالیا و آمریکا برای مقابله با نفوذ فزاینده چین در منطقه آسیا-پاسیفیک تشکیل شد. در ۲۵ سال گذشته، هند به آمریکا و متحدانش نزدیک‌تر شده است.
اما پس از آنکه واشنگتن به‌دلیل واردات نفت روسیه، تعرفه ۵۰ درصدی بر هند اعمال کرد، تحلیلگران انتظار دارند دیدار مودی و شی در تیانجین به‌ویژه مورد توجه آمریکا باشد.
ریس گفت: «ایالات متحده به‌ویژه تعامل هند و چین را به دقت خواهد دید، زیرا این دو کشور در حال تلاش برای حل تنش‌های دوجانبه هستند.»
او افزود: «در شرایط فعلی، با وجود تعرفه‌ها و نشست کواد، دیدنی خواهد بود که مودی چه رویکردی در پیش می‌گیرد.»
کوالرامانی هشدار داد که نباید نتیجه گرفت روابط هند و آمریکا شکسته است، حتی اگر بر سر تعرفه‌ها تنش وجود داشته باشد.
او گفت: «این‌ها اقتصادهای بالغی هستند که در بسیاری زمینه‌ها روابط نزدیک دارند. آمریکا نه‌تنها تعامل هند بلکه تعامل پاکستان، ایران، روسیه و چین را هم در این نشست زیر نظر خواهد گرفت.»
او افزود: «مطمئنم آمریکا پیام‌هایی را که باید از نشست سازمان بگیرد، دریافت خواهد کرد. برایش خوب است که ببیند و درس بگیرد.»
