سالی پرفراز و نشیب در معادلات ژئوپلیتیک؛ ایران در ۱۴۰۴ به کدام سو می‌رود؟
نویسنده: خاویر ویلار ــ
سال ۱۴۰۳ خورشیدی به پایان رسید؛ سالی پرحادثه و سرشار از رویدادهایی که نه‌تنها سیمای سیاسی ایران را دگرگون ساخت، بلکه معادلات پیرامونی آن را نیز به‌کلی دستخوش تغییر کرد. این سال چنان پُرتلاطم و فشرده بود که گویی رویدادهایش نه در دوازده ماه، که در دهه‌ای پُرماجرا رخ داده‌اند.
در این سال، برای نخستین‌بار در طول ۴۳ سال گذشته در ایران، رئیس‌جمهوری، سیدابراهیم رئیسی، در دوران تصدی خود درگذشت و کشور ناگزیر شد تا انتخابات زودهنگامی را برگزار کند. هم‌زمان، پس از دهه‌ها رویارویی غیرمستقیم میان ایران و رژیم صهیونیستی، دو طرف برای نخستین‌بار به شکلی آشکار و رسمی دست به حملات نظامی مستقیم علیه یکدیگر زدند؛ رخدادی که نقطهٔ عطفی در روند منازعۀ منطقه‌ای به‌شمار می‌رود.
در این میان، سال ۱۴۰۳ را باید سال عبور ایران از دکترین دیرینۀ «صبر استراتژیک» و ورود به عرصۀ «بازدارندگی فعال» دانست؛ تغییری راهبردی که از منظر نظامی، معنایی روشن داشت: هرگونه حمله به نیروها یا تأسیسات نظامی ایران، بی‌درنگ با پاسخ مستقیم و متقابل روبه‌رو خواهد شد.
این چرخش راهبردی، در همان ماه‌های آغازین سال، و در پی حملۀ موشکی رژیم صهیونیستی به ساختمان سرکنسولگری ایران در دمشق، رخ داد؛ حمله‌ای که در جریان آن، هفت تن از نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، از جمله محمدرضا زاهدی، به شهادت رسیدند.
پاسخ ایران به این حمله، عملیاتی بود موسوم به «وعدۀ صادق»؛ عملیاتی که دوازده روز بعد به اجرا در آمد. از منظر نظامی، این عملیات مجموعه‌ای از حملات گستردۀ پهپادی و موشکی بود که با حملات سایبری پیش‌دستانه به شبکۀ برق و سامانه‌های راداری رژیم صهیونیستی همراه شد و به خاموشی‌های سراسری در مناطق مختلف انجامید. نخستین موج این عملیات، با اعزام ده‌ها فروند پهپاد انتحاری شاهد-۱۳۶ آغاز شد. در مجموع حدود ۱۰۰ پهپاد، و در ادامه، طی سه نوبت حملاتی دیگر، که در فواصل تقریبی ۳۰ دقیقه‌ای صورت گرفت، مجموعاً بین ۴۰۰ تا ۵۰۰ پهپاد و موشک به سوی اهداف تعیین‌شده شلیک شد.
در اردیبهشت‌ماه، بالگرد حامل رئیس‌جمهور ابراهیم رئیسی، وزیر امور خارجه حسین امیرعبداللهیان و شماری دیگر از مقامات ارشد جمهوری اسلامی، در منطقه‌ای کوهستانی و صعب‌العبور در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان سقوط کرد. در این سانحه، همۀ سرنشینان جان خود را از دست دادند.
یکی از ارکان اصلی سیاست خارجی دولت رئیسی، دکترین «همسایگی خوب» بود؛ سیاستی که هدف آن تقویت روابط با کشورهای منطقه و ترمیم مناسبات با همسایگان ایران به شمار می‌رفت. با این حال، برای درک دقیق‌تر جهت‌گیری منطقه‌ای جمهوری اسلامی، این سیاست را باید در کنار دو ستون راهبردی دیگر سیاست خارجی دولت رئیسی بررسی کرد: نخست، «حمایت بی‌قید و شرط از فلسطین و محور مقاومت» که در صدر اولویت‌های دیپلماسی دولت او قرار داشت؛ و دوم، سیاست «نگاه به شرق» که هدف آن تحکیم همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و راهبردی با کشورهای نیم‌کره شرقی، به‌ویژه در قاره آسیا، و در عین حال کاهش وابستگی به غرب بود.
در خردادماه، نخستین دور از انتخابات زودهنگام ریاست‌جمهوری برگزار شد. در این مرحله، مسعود پزشکیان با کسب ۱۰.۴ میلیون رأی (۴۳.۵ درصد آراء) در جایگاه نخست قرار گرفت و پس از او سعید جلیلی با ۹.۴ میلیون رأی (۳۷.۷ درصد) در رتبه دوم ایستاد. محمدباقر قالیباف ۳.۴ میلیون رأی (۱۴ درصد) و محمدحسن پورمحمدی ۲۰۰ هزار رأی (۰.۸ درصد) را به‌دست آوردند.
از آنجا که هیچ‌یک از نامزدها نتوانستند اکثریت مطلق آراء (۵۰ درصد به‌اضافهٔ یک رأی) را کسب کنند، دور دوم انتخابات در پانزدهم تیرماه برگزار شد. در این مرحله، پزشکیان با کسب حدود ۱۶.۴ میلیون رأی به‌عنوان رئیس‌جمهور جدید ایران انتخاب شد. رقیب او، سعید جلیلی، در دور دوم حدود ۱۳.۵ میلیون رأی به‌دست آورد.
با این حال، انتخاب پزشکیان در سایۀ ترور اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس، قرار گرفت؛ تروری که درست در همان روز مراسم تحلیف او و در حالی رخ داد که هنیه به‌عنوان مهمان ویژه برای شرکت در این مراسم به تهران آمده بود.
سیاست ترورهای هدفمند، سال‌هاست که بخشی از راهبرد رژیم اسرائیل به‌شمار می‌رود. سازمان جاسوسی موساد، سابقه‌ای طولانی در اجرای عملیات‌های ترور علیه رهبران فلسطینی و دیگر مخالفان اسرائیل در نقاط مختلف جهان از جمله اروپا، سوریه، لبنان، مصر و حتی ایران دارد. با این حال، اگر هدف نهایی این ترورها، تضعیف گروه‌های مقاومت و مخالف اشغال فلسطین بوده، باید گفت این راهبرد هرگز به نتیجه نرسیده است؛ چرا که هر رهبر ترورشده، بلافاصله جای خود را به جانشین دیگری داده است؛ همان‌گونه که در مورد اسماعیل هنیه نیز چنین شد.
در شهریورماه، تجهیزات الکترونیکی مورد استفاده حزب‌الله لبنان، هدف انفجارهایی هماهنگ‌شده قرار گرفت که شمار زیادی کشته و زخمی، از جمله شماری از غیرنظامیان، برجای گذاشت. در این حمله، سفیر ایران در لبنان نیز زخمی شد.
در همان ماه، سید حسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان، در جریان حملۀ هوایی اسرائیل به بیروت ترور شد. در این حمله، عباس نیلفروشان، معاون عملیات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی نیز به شهادت رسید. ترور نصرالله در حالی صورت گرفت که حزب‌الله با ایجاد یک «منطقۀ ممنوعه» در اراضی اشغالی، سلطۀ نظامی اسرائیل را به چالش کشیده و هزاران شهرک‌نشین صهیونیست را وادار به فرار از شمال فلسطین اشغالی کرده بود.
در مهرماه، ایران در پاسخ به این اقدامات، عملیات «وعدۀ صادق ۲»، گسترده‌ترین حملۀ مستقیم ایران به اسرائیل تا آن زمان، را به‌اجرا گذاشت. به‌گفتۀ سپاه پاسداران، در این عملیات نزدیک به ۴۰۰ فروند موشک بالستیک به سوی اهداف نظامی کلیدی در تل‌آویو و مناطق دیگر شلیک شد. منابع ایرانی اعلام کردند که بیش از ۸۰ درصد این موشک‌ها به اهداف تعیین‌شده اصابت کرده‌اند و در جریان این حمله، ساختمان مرکزی موساد به کلی ویران شده است. همچنین پایگاه هوایی نگب، محل استقرار جنگنده‌های اف-۳۵ اسرائیل، هدف قرار گرفت.
در ۴ آبان، اسرائیل، در واکنش به این حمله، چندین عملیات هوایی علیه خاک ایران انجام داد. منابع نظامی ایران گزارش دادند که بیشتر موشک‌ها و راکت‌های شلیک‌شده رهگیری و منهدم شدند، هرچند خسارات محدودی در تهران، خوزستان و ایلام گزارش شد.
در آبان‌ماه، پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، رخدادی مهم و تعیین‌کننده برای آیندۀ ایران به‌شمار می‌رفت. با وجود گمانه‌زنی‌ها دربارۀ احتمال شکاف درون دولت جدید آمریکا، ترامپ تنها چند ماه بعد، سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران را بار دیگر به‌طور کامل فعال کرد.
در آذرماه، یکی از جدی‌ترین تهدیدهای ژئوپلیتیک علیه ایران در چند دهۀ اخیر پدیدار شد: سقوط دولت بشار اسد در سوریه. این تحول، چالشی بی‌سابقه برای امنیت منطقه‌ای و راهبردهای ایران به شمار می‌رفت.
سرانجام، در ۱۸ بهمن، رهبر انقلاب اسلامی، آیت‌الله خامنه‌ای، صراحتاً هرگونه مذاکره با آمریکا را تا زمانی که سیاست فشار حداکثری ادامه داشته باشد، منتفی اعلام کرد. چند روز پیش از پایان سال، ترامپ در واکنش به حملات موشکی از یمن، ایران را تهدید کرد و هشدار داد که هرگونه شلیک موشک از خاک یمن، معادل حملۀ مستقیم ایران تلقی خواهد شد و با «پاسخی شدید» روبه‌رو می‌شود.
سال ۱۴۰۴ برای جمهوری اسلامی ایران سالی سرنوشت‌ساز و تعیین‌کننده خواهد بود؛ سالی آکنده از تهدیدهای بزرگ و بحران‌های کم‌سابقه. با این حال، در دل همین بحران‌ها، فرصت‌هایی بی‌بدیل نیز برای ایران پدیدار شده است؛ به‌ویژه در سایۀ گذار جهان به نظم چندقطبی، نظمی که می‌تواند جایگاه و نقش ایران را در معادلات بین‌المللی بیش از پیش ارتقاء دهد.
منبع: تهران تایمز، ۴ آوریل ۲۰۲۵
