نقشه بندی نگاره به انگاره در تاویل قالی
دکتر بیژن باران
قاب قالی نحو نگاره ها، رنگها، نمادها، باورها را در فضازمان رمزی در بر دارد. بنا به ساختار دستوری شعر، این نحو نگاره ای، چون کلمات، جملات، مفصلها برای دریافت واقعیت نیاکان است که محل، سبک، زمان، اندازه در آن مستتر است. چگونه نحو قالی را باید توضیح داد؟ قالی قاب تصویر منظره و تخیل است که از چینش نگاره ها، بنا بر نحو پنهان، قواعد زیبایی پر است.
برای یافتن نحو نگاره کاری قالی باید لیست، مختصات، رنگها در 2 محور عمودی و افقی تهیه شوند. آیا نگاره ها در حاشیه یا زمینه باهم پیوند داشته؛ یا بهم چسبیده اند. نمونه: اولی شاخک پروانه بین 2 گلبوته؛ دومی لچک مثلثی بین گوشه های طول و عرض. نگاره ها کلمات اند. نمونه: گل، شاخه، برگ، گلبرگ، شکل، غنچه. حاشیه اندازه طول، عرض، دیوار باغ قالی است. زمینه بستر یا صحنه شکلها است.
هر تصویر معنی 2گانه دارد: بصری و نمادی. عکس عجوزه و جارو، معنی جادوگر هم دهد. زبان تصویری تبلور ادراکات، بیان عواطف، پندارهای ژرف، ایده های مبهم است- قراردادی و دلخواه. پس تصویر نیاز به توضیح کلامی برای لایه های معنایی و تجریدی غیر بصری دارد که با تاویلات دیگران بخواند. این توضیح باید ابژکتیو و غیرشخصی باشد. در القای معنی، شعر سکانس رویدادها در زمان و قالی سکانس اشیاء در فضا یند. تصاویر باستان در امتداد سنت با فکر زیاد ساخته شده؛ برعکس هنر سده 20م اتفاقی و احساسی است. نگاره= نقش، انگاره= فکر.
کودکی ایرانی روی نقوش قالی و شعر هجایی لالایی شکل گیرد. در قالی استعاره، قیاس، مجاز، تشبیه، کنایه چگونه اند؟ لوزی بجای چشم، مربع بجای زیگورات، بیضی/ دوک بجای ماهی – استعاره اند. برگ مجاز برای بوته است. گراز شبیه بز است. شیر نر کوپال دار و گنده تر با قیاس با ماده قیاس است.
قالی ضبط اشیای پیرامونی، دگرگونی تجریدات، دلالت باورها ست. نشانه هر قالی روایت تصویری با معنی چند لایه از زمانهای دور به زمان کنونی است. گاهی نشانه و دال تقریبا یکی اند. برای فهم نشانه به دانش قراردادهای اجتماعی محاط بر آن نیاز است. فهم قالی به دانش مکان، زمان، نگاره ها، جامعه، طرح، رنگ، مصالح نیاز دارد.
از قالی می توان به باورهای نهفته آن با کاربرد علوم انسانی رسید. سفید دال بر صلح، سبز دال بر گیاه، گل دال بر شادی اند. علائم رانندگی توقف، پارکینگ، یک طرفه؛ ایموجی خنده، آیکون پنجره، لوگو /علامت بنز- نشانه های سده 20 ند. برای مخاطب نشانه غیرزبانی هم معنی دارد. ژست عمود انگشت میانی برای گمشو، سیمایی زبان بیرون برای مسخره، مشت در هوا برای پیروزی. برخی دالها برجسته تر ند. آیا قرار گرفتن فضا، بسآمد، تم، رنگها در معنی اثر دارند؟
تحلیل طرح قالی، دیدنی را خواندنی کند. مارشال مکلوهن نوشت: رسانه پیام است. فرستنده/ بافنده در گذشته در رسانه تصویری پیام حال را به گیرنده/ بیننده در آینده رساند. پس قالی بمثابه کانال مخابرات، چه پیامی از اسلاف به اخلاف دارد؟ آیا پیام قالی در آداب، معماری، شعر هم نهفته است؟ در تحلیل اقلام مهرگرایی باید پرسید: 1-هدف تحلیل چیست؛ چرا یک قالی خاص؟ مخاطب کیست؟ اهمیت دالها کدامند؟ بچه دلالت کنند؟ شماره نگاره ها در قالی هم مهم است.
لیست نگاره ها بنا به منطقه، موضوع، شاخص باید رده بندی شود. یک قفسه فراگیر از همه نگاره ها برای رابطه، سیر تکاملی، توضیحات، باورها لیست را حافظه مند کند. اکنون جستجوگر برای شئی نگاره ای و صوتی در حال توسعه است. با یک آیکون دیداری یا شنیداری می توان در قفسه بود و نبود آن را دریافت. اپ آیفن پیکچر ثیس می تواند از دوربین ش بر گل، نام آن را بیابد.
شزن در آیفون آهنگ را شنیده؛ نام و مشخصات آن را روی صفحه تصویر آورد. ولی سوت زدن تکه ای از آهنگ دیجیتال آیفن نام آهنگ را بیآبد. اپ آیفن ستارچارت جای سیارات را از دوربین آیفن نامگذاری کند. اپ ستارواکر2 نام جرم آسمانی را تایپ کرده؛ با دوربین آیفون در آسمان آن را یابد. اکنون جستجوگر گوگل، مایکروسافت، ادوبی پرونده متن پردازشگر اچ تی ام ال، ووردز، پی دی اف را برای یک واژه می جوید. شاید الگوریتم این اپها و پویانمایی به انجام نحو نگاره ای قالی کمک کند.
طرح گیاهی قالی تصویر باغ است که درختان و بوته ها بهم با پیچک پیوسته اند. در مستطیل درون حاشیه معمولا 3 جام در پیوند باهم، متقارن، مرکزی بزرگتر متناسب با عرض قالی اند. خورشید، گاو کیهانی، پیمان انسانی در تثلیث مهرگرا رمزینه اند. این 3گانه در دیدگاه از بالای گنبد مرکزی با 2منار تجرید شد. حاشیه چند نوار با نگارههای زنجیری پیوسته و نگاره جدا است. قاعده های زیر گام اول در کاتالوگ قواعد نحوی قالی اند.
ا: زمینه 1-2 متر در 2-3 متر حاشیه از چند نوار 1-3 سانتیمتر در چند متر با نگاره های زنجیری تشکیل شود.
2:طرح اصلی را جام مرکزی بزرگ بقطر 30-40 سانتیمتر و 2 جام کناری سازد.
3: دو نگاره بهم پیوسته یا چسبیده اند.
4:لچک مثلث در 4گوشه قالی است.
با الگوریتم و اعداد می توان تصویرهای بدیع رایانه ای ساخت. مندلبروت 1924-2010 ریاضیدان زاده لهستان الگوریتم هندسه فرکتال های زیبا چون شاخک حلزونی، چنبره ای، مارپیچی، جمع حبابها را پایه گذاشت. گروه اعداد کامپیوتری، نگاره را روی صفحه چاپگر رایانه آفریند. از قالی با دوربین دیجیتال عکس باید گرفت. تصویر دیجیتال آن را با برنامه ای چون آتوکد به اجزای تکراری و منحنی های آفریننده این اشکال را باید تجزیه کرد. نگاره ها در کتابخانه رایانه ذخیره شوند. طرح قالی را با الگوریتم، نگاره ها، رنگها می توان ساخت. پیچک با معادله منحنی درجه 4 و 5 آفریده شود.
عالمان انسانی باورهای نیاکان را درباره جهان، جامعه، فرهنگ، تمدن در 2 قاره آسیا و اروپا تبیین کنند. نشانه شناسی بررسی نشانه، نماد، کاربرد، تاویل اثر هنری است. قالی از کودینک واحد عتیق است که با علوم به دیکودینگ در کلام در زبانهای مختلف تبدیل شود. این شیوه علمی برای بیان کلامی این نقوش است.
تحلیل ساختار نشانه به 2 کودینگ گزینشی عمودی پارادیمها و چینشی افقی نحوی نیاز دارد. پرادیمها ار لیست یک مجموعه جانوری، گیاهی، هندسی مانند لغتنامه است. چینش هم مانند دستور زبان برای جمله بندی، فصل بندی، روایت است. هر کلمه در دستور اسم، صفت، قید، فعل، فاعل است که کلمه را تابع جایش در جمله کند.
بررسی پدیده تاریخی 2 محور زمانی دارد: 1- بیان از دید راوی مطلق رویدادها در بعد زمان در گذشته- از هزاره های دور تا اخبار در عصر مدرن. 2- تحلیل و نظرات نویسندگان متاخر. باستان شناسی، علوم دیگر، فنآوری نوین بکار رفته تا روابط، علل، عوامل پیدایش پدیده ها را بیآبند. مستشرقان اقلام یافته را با شیوه علمی سده های 19 تا 21 قیاسی با نقاط دیگر بررسی کرده اند.
قالی عکس گذشتگان است که تاویل آیندگان را ببار آرد. قالی سمفونی رنگ و معنا ست که دارای ساختار زیر است: مقدمه، تم، گسترش، پایانه. مانند یک سمفونی با اجزای صدایی اش یا شعر کلامی با اندازه/ ابیات – بر بیننده تاثیر دارد. در قالی نگاره ها، رنگها، اندازه ها، جاها روی سطح، محل/ زمان بافت، اصول زیبایی، با واژه ها، استعارات، قافیه/ تقارن، جمله، معنی، طول در شعر همگن اند.
زبباشناسی/ اسهتیک بررسی ارکان کاربردی هنرمند، زیبایی اثر، حظ بیننده هنر است. رشته ای در فلسفه برای بررسی هیجان /ایموسیون و ذهن بنا بر حس زیبایی در ادبیات و هنرها ست؛ جدا از ملاحظات اخلاقی، سلوک، اجتماعی، عملی، اقتصادی. استاتیک/ ایستانگری ربطی به اسهتیک نداشته؛ مهندسی پلها و سازه های ثابت است. زیبایی با حواس 5 گانه پوستی، بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و هیجانات 6گانه شادی، شگفتی، کنجکاوی، غم، نفرت، ترس درونی و ارزشگذاری شود- بنا بر “کتاب فلسفه ی هنرهای زیبا” هگل و دیالکتیک تز- آنتی تز- سنتز فیخته. ارکان 13 گانه زیبا شناسی هنر بقرار زیر ند:
دیدگاه، سلسله مراتب، تمرکز، تباین/ تقابل، تنش/ چیرگی، توازن/ تناسب، مقیاس/ فاصله، ریتم/ تقارن، عمق/ ژرفا، جریان، حرکت/ توسعه، وحدت، همآهنگی/ هارمونی. چرا از قالی خوش مان آِید؟ پاسخ با کاربرد ارکان فوق در قالی، تصاویر اقلام، مهرابه، ابیات غزل بررسی شود. دیدگاه در موضع راوی مطلق، حدیث نفس، دیالوگ تبلور یابد. این 13 رکن مطلق نبوده؛ تابع فضازمان هنرمند و نوع هنر اند. انواع هنر تجسمی، بصری، سمعی، متنی اند.
مصریان اصول پرسپکتیو را ندانسته؛ ولی در یونان دانسته بودند. پرسپکتیو یک نقطه دید از فاصله با یک منبع نور در بینهایت سوژه را روی پرده پشت آن ترسیم کند- چون هندسه ترسیمی و رقومی. در مینیاتور هنرمند در حرکت بوده؛ سوژه ثابت است. در کوبیسم و مدرنیسم احساس هنرمند، ادراک او را ناپرسپکتیو کند. در قالی مراتب گیاهی درخت، تنه، شاخه، گل، میوه است. تمرکز روی طرح مدال یا تم بزرگ وسط قالی است. تقابل در رنگهای سفید- سیاه، نگاره های گل- ماهی، واقعیت- تخیل پدیدار شود. تنش بین زمینه و تم قالی در رنگ جلوه کند. تناسب اندازه قالی با تمهای کوچک و بزرگ پدیدار شود.
مقیاس فاصله بیننده از نگاره است که تابع دور- نزدیکی، یا زاویه دید از بالا، پهلو، زیر است. ریتم از بسآمد نگاره ها/ سانتیمتر است. در قالی قرینگی نسبت به محور عمودی یا افقی است. تقارن طولی چون ستون فقرات ماهی یا تصویر خانه در آب استخر است. چون قالی “خواب” داشته؛ پرز آن سوگرا ست. لذا سر و پای آن در محور عرضی هم متقارن است.
عمق قالی با پرسپکتیو با دیدگاه ثابت یا کوچک و بزرگی نگاره ها چون مینیاتور با دیدگاه متحرک ناپرسپکتیو جلوه یابد. جریان سیالیت در قالی از عرض یا طول به طرف مقابل است. حرکت توسعه تم در پهنه از کم به زیاد در جزییات است. وحدت کل قالی یا غزل در لحن شاد و تاثیر بر بیننده تشریح شود. همآهنگی نگاره ها، رنگآمیزی، حاشیه- زمینه سطح قالی را نشان دهد. این 13 رکن را در یک بررسی آماری، نظرخواهی از بینندگان، بافندگان، نقادان باید کمیت گزاری کرد.
نقد اثر هنری بر ارکان فوق سوار است. ارزش ذاتی هنری چیست؟ زیباشناسی هگل در رشته های معماری، نقاشی، مجسمه، موسیقی، نمایش بکار رود. این ارکان در شعر بکار رفته؛ در قالی و باغ ایرانی هم باید بکار برد. باید ارزش، مفهوم، ویژگی، سامانه نشانه ای قالی را با عناصر باغ ایرانی متناظر کرد. این عناصر با ارزشهای فلسفی بر بیننده تاثیر عمیقتر دارند. زیبا صفت، زیبایی اسم است. نمونه: اسم-اسم: زیست شناسی، روان شناسی، زیبایی شناسی. صفت- اسم در نمونه: سفیدرود، سرخپوست، روشنفکر. پس زیباشناسی کوتاهتر و قابل قبول است.
در هنر ارزشهای حسی، محرکه ها/ هیجانات، داوریها، سلایق، تقابلها دخیل ند. تقابلها: طبیعت/ فرهنگ، جانور/ انسان، ذهن/ بدن، هنر/ علم، زن/ مرد، پیر/ جوان، ما/ آنها، خوب/ بد، قهرمان/ خبیث، ثروتمند/ فقیر، کهنه/ نو، گفتار/ کردار، سامان/ آشوب، آزاد/ دربند، سلطه/ قید، فرد/ جامعه، درون/ برون، گذران/ ابدی، خصوصی/ عمومی، ظاهر/ باطن، موهوم/ واقعیت، شکل/ محتوا، واسطه/ پیام، دانا/ دانسته، مکانیکی/ خلاق، نویسنده/ خواننده، سخنران/ شنونده، فعال/ مفعول، طبیعی/ مصنوعی، بسته/ باز، ایستا/ پویا، منفی/ مثبت، عینی/ ذهنی، خسران/ ازدیاد، حضور/ غیبت، تشابه/ تفاوت، فیگور/ زمینه، جذب/ دفع، خوان/ خوانده.
هر فرش داستانی با ده‌ها دعا و طلسم داشت. گاهی طراح یا بافنده تخیل و باور را در قالی ترکیب کرد. فرش عشایر کوچی 2 فصلی تصویر اسطوره‌های کهن، یاری جستن از نیروهای غیبی، جادو برای رویداد نیک بود. فرش سده 20 بازتولید نقوش سده ها و هزاره های گذشته است. عشایر گاهی رویداد یا جنگ دوره خود را در نقشه فرش گذاشتند. لذا قالی قصیده آرامش باغ در هجوم رویدادهای بد است. عقاب پرتوان در اوج پرواز و شیر نیرومند با تخیل و باور به نیروی غیب به مومنان اطمینان خاطر دادند. در دوره صلح بلیات آسمانی، مرض، ملخ، خشکسالی، مرگ عزیزان، ناتوانی، مومنان را به استغاثه وا داشت.
تکوین قالی، کاشیکاری، معماری، فلسفه ایرانی را با شعر باید بررسی کرد. تولید ثروت برای مصالح ساختمانی و تکامل معماری ایرانی، نقوش افقی فرش را بر دیوار و تاقی عمودی کاشیکاری مهرابه چرخاند. در دور بعدی عرش معبد بر فرش با نقوش جدید در ابعاد بزرگتر اثر گذاشت. نگاره گیاهی و جانوری با سازه های معماری هماهنگ شدند. در فرش روستایی همدان نگاره 4پایان، پرندگان و آبزیان شبیه سازی، تجریدی و انتزاعی شدند. در هزاره 1م کاشیکاری و قالی ابر و باغ را در کمانه و رنگ بازتاب دادند.
دین مهرگرایی منقرض شد. ولی عناصری از آن در آداب، رسوم، هنر، ادیان دیگر بازتولید شدند. چون چرخه حیات از تولد تا مرگ را در بر داشت. آداب مهرگرایی در برخی رسوم ایران کنونی بجا مانده: جشن مهرگان، دست دادن آشنایی، اصطلاح قربان و فدا، “از چشم بد بدور” برای حفظ سلامتی، فدیه گاو و گوسفند، باور به اسطرلاب با ستارگان، فال لرد شراب یا ته مانده قهوه برای پیش گویی. تقدیر زروان یعنی بروج فلکی با کنترل سرنوشت انسان، جانور، محیط را هم باید افزود. مهرگرایی تولد شب یلدا، شام آخر، غسل تعمید در مناسک مسیحی راه یافتند. در قالی برای رفع نظر زدگی یا سد باور بد خواهی دیگری، چشم به لوزی کاهید.
در ایران بخاطر نبود خط همه گیر، فکرهای باشندگان در قالی و معماری بیان شده اند. این 2 هنر در باز تکثیر نقوش، طرحها، رنگها در نقاط گوناگون نظرات باستان را به سده های بعد رساندند. قالی چون محموله سیار، فرهنگ را پخش کرد. معماری مکان ثابت برای رویت نقوش بود. قالی ترابری باورها به نگاره ها و نمادها برای رازگشایی و تاویل باورهای نیاکان است. کاربرد نشانه شناسی برای دیکویدینگ، رمزگشایی، خواندن آثار باستانی است. قالی روایت نشانه ها، نمادها، تاویل است تا دستور زبان طرح قالی نوشته شود: حاشیه، زمینه، نگاره، مرکز، تکرار، گلبوته، رنگ، اندازه، هندسه، 13 رکن زیبایی، سطح.
تحلیل نگاره ها با پیگیری روند تاریخی، قیاس وضع فعلی با وضع آغازین نکاتی را آشکار کند: نمادها در آئین مهر: نگاره برگ کنگره‌ای برای ماهی؛ گلبوته 3 شاخه برای جایگاه 3 گانه طلوع- ظهر- غروب خورشید. چون هیجانات شادی، غم، غرایز انسان چون صیانت نفس و سلامتی مانا یند؛ برخی نمادها هزاران سال مانا یند. در اقلام بجا مانده 3 هنر قالی، معماری، کاشیکاری- شیوه های نوین بکار رود تا به ضمیر ایرانی نقب زده شود. هر قالی با بافت، طرح، رنگ توصیف شود.
باغ و قالی صورت و معنای باورهای فلسفی ایران اند. شناخت اجزاء، رنگ آمیزی، نقشه بندی باغ ایرانی، کمک به فهم قالیها کند. باغ ایرانی تمثیل پردیس یعنی تخیل آن جهانی با عناصر این جهانی است. در میان آن حوضی با 4 نهر، گیاهان، درختان، پرندگان است. باغ فین کاشان نمونه ساختار با عناصر فضا ساز، کارکرد با عناصر منظر ساز، زیبایی با عناصر تزیینی است.
نگاره هم مانند انگاره و شماره شجره نامه تصویری، ناحیه ای، تاریخی دارد. واژه سریانی یلدا در فرهنگ فارسی مهم است؛ نامهای دیگر هم دارد: 30 آذر، آخرین روز پاییز، شب چله، چارچار یعنی 4 روز آخر چله بزرگ و 4 روز آغاز چله کوچک. زمستان به چله بزرگ از 1 دی تا 10 بهمن یعنی 40 روز، چله کوچک از 11 بهمن تا پایان بهمن یعنی 20 روز با روز اول زمستان، طولانی ترین شب سال تقسیم شود.
عدد 40 در فارسی تلویحات دارد. آخر چله بزرگ جشن سده است. چله تابستان یا زمستان، چله مرگ/ شب 40م، چله نشینی اهمیت عدد 40 در فرهنگ فارسی را نشان دهند. ریشه یابی دیگر یلدا = یل+دا، به معنی یل= پهلوان، دا = بلند، چون دار = درخت و دامن بلند؛ یا آ= آمدن در واژه خدا= خود+ آمده. این ریشه یابی از پهلوانی مهر ناشی شود. شب یلدا با میوه، خشکبار، آجیل مشکل گشا خانواده دور هم حافظ خوانی کنند: صحبت حکام ظلمت شب یلدا ست. /نور ز خورشید جوی بو که برآید.
واژه فرهنگ در انگلیسی کالچر از ریشه کشت است. دستآوردهای انسانی، آفرینشهای ذهنی، تبلور هنرهای جمعی، رسوم رفتاری، باورها و مراتب دینی، نهاد یا هنجار یا سامانه اجتماعی، نظام دولت، تمدن شهری در گروه، ملت، توده اجتماعی را در بر گیرد. هر فرهنگ خوراک، آداب، قوانین، پوشاک، معماری، فنآوری، زبان محاوره، ارتش دارد. در جهان 3800 فرهنگ است. گاهی یک منطقه چند فرهنگ دارد. انواع آداب فراوان ند: تعارف ایرانی، تعظیم چینی، سر جنباندن هندی. ایران فرهنگهای گوناگون دارد: آذری، کردی، لری، گیلانی، اصفهانی، بلوچ.
واژه تمدن در انگلیسی سیویلایزیشن از ریشه مدنیت است. تمدن یک مرحله توسعه اجتماعی و فرهنگی یک ملت است. در عصر مدرن تمدن مدرن با تاکید بر آزادی فردی، سبک زندگی، دولت انتخابی، تفکیک 3 قوه مقننه، اجرایی، قضایی است. جان لاک 3 حق را برای انسان ذاتی خواند: جان، مالکیت، آزادی. در قانون اساسی آمریکا جفرسون حق شادی/ سعادت را جای مالکیت گذاشت. جهان باستان این تمدنها را داشت:
میانرودان تا شام، ایران، چین، هند 3300-1300 ق.م.، مصر، یونان، روم، مایان. تمدن 4 نوع است: کارآفرین مانند آمریکا، قبیلوی مانند ایل بختیاری، هیرارشی برای کنترل مانند کلیسای کاتولیک، بازاری برای نتیجه و رقابت مانند گلوبالیزاسیون. تمدن ایرانی شامل اینهاست: امپراتوری اول جهان، پست، قناتها، فدرال ساتراپی، دیوان سالاری، صنایع قالی، میوهجات، معماری تاقی، زبان فارسی، ادبیات، تحمل ادیان، چند ملیتی.
تمدن این خصیصه ها را دارد: شهرهای پیشرفته، کارگران تخصصی، نهادهای مرحله مدنی، مراتب دینی، خزانه اسناد، طبقات و سازمانهای اجتماعی متمایز، هنر، بناهای بزرگ، نوشتن، قشربندی، نوع دولت، سامانه ارتباط، توسعه شهروری/ مدنیت، سبک زندگی. در فارسی گاهی تمدن و فرهنگ مترادف اند. با کوروش کبیر یهودیان بابل راهی ایران و همدان شدند. اکنون دی ان ای ایرانیها تا 30% سامی است. یهودیت و زرتشتیت در هم رسوخ کردند.
عید حنوکا برپایی دوباره معبد سلیمان اورشلیم، پس از شورش 165 ق.م. یهودیان علیه سلوکیان بود. سلوکیان در 312- 63 ق.م. کمی پیشتر از اشکانیان بودند. در 8 روز فتیله های تو روغن زیتون یا شمعهای منورا یکی پس از دیگری روشن شود. نور و نار بمعنی ضیاء، روشنایی، آتش از سریانی یعنی لهجه ای در زبان آرامی به عبری و عربی رفتند. پس منورا با منور عربی هم ریشه است. واژه ها زیر از سریانی اند: انار، انور، منار، منير، نور.
پيدايش و زايش واژه ها در هر زبان 4 طريق اند: وضع یا ساختن مانند شیر و مانگ برای پایانه لوله آب و قمر سیاره، اشتقاق یا صرف لغات بنا به دستور مانند پهپاد و دانشگاه، تركيب یا نحو لغات مانند خوانش و گفتمان، اقتباس یا پذیرش از زبان دیگر مانند تلویزیون و تاکسی. سریانی، سوری، سامی، نبطی، آشوری، کلدانی، آرامی در شام و عراق سده 1م با مسیحیت رایج بودند.
سومریان غیرسامی در 2500 ق.م، شمال خلیج فارس در سواحل میان رودان دجله و فرات بودند. شهرهایشان اینها بودند: اکد، اروروگ، اریدیو. شاهانی چون سارگن کبیر تا سده 23 ق.م داشتند. سومر بمعنی سرسیاه، مو مشگی ریشه در فینیقیه/ لبنان دارد. کتیبه یا حجاری در زبان سومری دیپی و در زبان ایلامی/ خوزی توپی بود. در پارسی باستان نام ایلام، هوجیه / هوز یا خوز بود. واژه های دیپیر/ دبیر، دبیستان / دبستان، دیپیوان/ دیوان ریشه ایلامی- سومری دارند.
ایلامیان سرزمینشان را به خط میخی Haltamati نوشته Altamat تلفظ کرده؛ به معنی سرزمین خدا بود. سومریها و آکدیها ایلامیان را با علامت NIM به معنای سرزمین مرتفع نوشتند. سرزمین ایلام در شمال شرق، جلگه شوش با رودهای کرخه، دز، کارون بود. در شمال مناطق کوهستانی و دشتهای مرتفع نیز بود. مجیدزاده 1386 تاریخ ایلام.
خط 5 هزار ساله ایلام خوزستان پیش از خط میخی هخامنشی بود. پس از الحاق ایلام به امپراتوری هخامنشی در میانه سده 6 ق.م. زبان ایلام تا 2 قرن دیگر جایگاه پیشرو خود را حفظ کرد. سپس به تدریج جای خود را به پارسی باستان داد. در نواحی ایلام لهجه های گوناگون، خدایان محلی، خدایان مرکزی رایج بودند. یک فرانسوی از روی اقلام مسی موزه اروپا با مقایسه با خط میخی خط ایلامی را خواند.
زبان و خط ایلام در نواحی جنوب و جنوب غربی ایران کنونی/ خوزستان رایج بود. در سیلک کاشان و جیرفت نیز علائمی تا حدی شبیه خط ایلام کهن و موهنجو دارو یافت شدند. سیستم آوانگاری خط ایلام بر این علائم استوار بوده؛ هنوز رمز گشایی نشده اند. ولی شبکه‌ای از ۷۲ نشانه رمز گشایی شد. ایندیپندنت فارسی ۸ اوت ۲۰۲۲.
منابع. 2023/01/04 فاکتها از ویکی پیدیا با ویراست آورده شدند.
محبوبه الهی، هویت ماهی در فرش ایرانی، دانشکده شریعتی، گلجام فصلنامه علمی پژوهشی انجمن علمی فرش ایران، شماره 10 تابستان 1387 ص 101.
http://mashal.org/blog زیباشناسی شاهنامه، بیژن باران.
