نظری کوتاهی در مورد کتاب سلجوقیان معـاصــرهــرات
اثر محترم نصرالدین سلجوقی : نویسنده ؛ ماریا دارو
بـســم الله الرحمن الرحیم
کتاب سلجوقیان ؛ معاصر هرات که تازه به قلم توانای جناب استاد نصرالدین سلجوقی نگارش گردیده است ؛ از طریق استاد محترم عبدالرحمن « فریدون » سلجوقی به دستم رسید. از مطالعه آن فیض بردم و خواستم با تحریر اندک معلومات از محتوای پرُ بهای این کتاب خدمت دوستان چند سطر بنویسم تا مطالعین محترم نیز از نشر این کتاب ذیقیمت آگاهی حاصل نمایند.
کتاب سلجوقیان معاصر هرات در قید « ۳۰۸ » صفحه با مطالب خیلی دلچسب معلومات مفید درباره آبدات تاریخی هنری و فرهنگی و نشر اشعار شعرا؛ معرفی شخصیت های فلسفی ؛ سیاسی ؛ فرهنگی : چون علامه محمد عمر سلجوقی ؛ استاد علامه صلاح الدین سلجوقی ؛ مولوی عبدالروف فکری سلجوقی و سایر دانشمندان را با فوتوهای جالب آثار تاریخی آن منتشر نموده است.
نشر کتاب سلجوقیان معاصر هرات را که با زحمات زیاد و پشت کار چند ساله ء جناب نصرالدین سلجوقی ؛ با پشتی از تصویر « مسجد پای حصار و نمای شرقی قلعه اختیارالدین » مزین گردیده و از طریق موسسه فرهنگی پژوهشی آرتاکوانا هرات از طبع برآمده است ؛ برای نویسنده این کتاب و سایر سلجوقیان و مردم عزیز سرزمین ما تبریک و تهنیت میگویم.
نوشتن درباره فرهنگ زیبای کشور ما به هر زبان واز هر قوم نژاد باشد مایه خوشی و زنده نگهداشتن فرهنگ مختلف باشنده گان آن سرزمین میباشد. بخصوص در چنین شرایط که کشتی شکسته وطن بدست فرهنگ ستیزان در دریای طوفانی جهل بر پرتگاه رسیده و قایق ران آن با برخورد های ناسالم و حذف تصاویر بزرگ مردان چون مولانای بلخی؛ ابن سینا بلخی ؛ عبدالله انصاری و سایر دانشمندان و حذف لوایح دری را از دانشکده ادبیات و دانشگاه کابل کرده اند ؛ خیلی ضروریست.
زبان پارسی دری یکی از زبان های کلاسیک زیبای شیرین؛ شیوا و آهنگین دنیا بشمار میرود ؛ و خوشبختانه مهد زایش و پرورش این زبان زیبا و مراکز علمی آن در شمال افغانستان بلخ ؛ و در غرب هرات؛ غزنی و کابل میباشد. نوشتن سلجوقیان معاصر هرات دانشمندان و شعرای سلجوقیان را زنده نگه داشته است و نام های علمای فراموش شده را بیاد ما می اندازد؛ این اقدام نیک را استقبال می کنم و برای نویسنده آن عمر با صحت و سعادت و قلم رسا میخواهم.
در آغاز طبق معمول فهرست مطالب طی دوازده صفحه و در شروع مطالب ؛ « تقدیر از نشر کتاب سلجوقیان معاصر هرات » بقلم جناب پروفیسور دکتور عنایت الله شهرانی که خود مولف چندین کتاب در قسمت تاریخ وفرهنگ وهنر میباشند ؛ طی چندین صفحه با ذکر و سهم فرهنگیان غیر سلجوق مانند ترکها؛ بقول از مولف کتاب « تُرک ومغل » رده یابی اقوام مختلف که به زبان وادبیات دری سخن می گفتند و در تقویت فرهنگ باشکوه خدمت نموده اند ؛ خیلی مفصل با ذکر اسناد تحریر نموده است. جناب دکتور شهرانی گرامی در طی ده صفحه تاریخ بسیار زیبا اقوام غیر سلجوق و سلجوقیان را که در شکوفایی فرهنگ و ادبیات سهیم بودند؛ بیان کرده است. و
جناب محترم نصرالدین سلجوقی را تشویق و آرزو نموده که هر دانشمند درباره فرهنگ باشکوه اقوام مختلف سرزمین هنر پرور ما بنویسند تا منبع خوب و تاریخی برای نسل جدید و همچنان حفظ گنجینه های ادبی کشور ما گردد ؛ اقدام خیلی ستودنیست.
جناب نصرالدین سلجوقی نویسنده این کتاب در یک ورق مقدمه خیلی عالی و پرُ معلومات از نخبگان هرات اعم از معماران؛ خطاطان؛ نقاشان؛ دانشمندان تاریخی و سیاسی ؛ شعرای خیلی معروف که در تقویت فرهنگ کارهای به یاد ماندنی انجام دادند؛ ذکر و به پیشگاه صاحب دلان و فرهنگ دوستان تحریر نموده اند.
هر ورق این کتاب از گذشته و حال سخن گفته و ما را با چهره های زیاد دانشمندان و علما معرفی می سازد.
فصل اول کتاب درباره ظهور تاریخی شاهان سلجوقی :
در این فصل می توانیم در طی چند ورق ؛ تاریخ شاهان سلجوقی و اقدام نیک فرهنگی آنها مستند با تاریخ طلوع و غرب آنها و بالندگی زبان فارسی آشنا شویم . زبان و ادبیات فارسی دری در قلمرو سلجوقیان از آسیای میانه تا دریای مدیترانه واز دریاچهء اورال تا مصر دامنه داشته و در مکاتبات اداری دولت سلجوقی مورد استفاده قرار داشت علاوه بران آثار ادبی زیادی به زبان فارسی دری نگاشته شده است.
حامدالدین بلخی نویسندهء قرن دوازدهم میلادی صاحب کتاب و مقالات ؛ مینویسد که بخاطر علاقهء خوانندگان کتاب خود را به زبان فارسی نگاشته است.
تلاش های شخص سلاطین سلجوقی به تداوم پیشرفت زبان فارسی به عنوان زبان ادبی موًثر بود. محمد بن منصور الیمانی جرجانی « زرین دست» که کتابی بنام « نورالعین » در خصوص بیماری چشم به دستور ملکشاه سلجوقی طی سالهای ( ۳۸۰ ق / ۱۰۸۷ م) به زبان فارسی دری تالیف کرد. موِلف در مقدمه اثر خود نگاشته است که در این دوره کتابم را می نویسم؛ اکثر مردم به زبان فارسی سخن میگویند.
سلطان ملکشاه زبان فارسی نیکو می دانست؛ این زبان را دوست داشت و از همه علوم آگاهی دارد . وی از من خواست تا کتابی پیرامون طب به نگارش بگیرم که برای همه مفید باشد.
در هر برگ این کتاب به واقعیتهای تاریخی و اقدامات نیک برای تقویه فرهنگ در زمان سلجوقیان بر می خوریم که خیلی دلچسپ و ستودنیست .
فصل دوم کتاب : احوال سلجوقیان معاصر و مدرسه نظامیهً پای حصار .
« مدارس نظامیه در سراسر امپراطوری سلجوقیان در دوران سلطنت پادشاهان کبیر آلب ارسلان و ملکشاه سلجوقی گشوده شده است. در این مراکز آموزشی دانشجویانی از چهار گوشهً جهان بخصوص قارهً اروپا سرگرم تحصیل بودند. از آنجایی که در گشایش این مدارس نظام الملک و صدراعظم وقت نیز مساعی قابل توجه مبذول داشته بود به همین دلیل مدارس را بنام او « نظامیه » نامیدند. با تشکیل نظامیه ها در سیستم آموزشی تغییراتی رو نما شد که با برخورداری از بعضی اصلاحات توانست از عمل و تمرکز بیشتری در امور تعلیم وتربیه برخوردار گردد. مرام اصلی امپراطوری سلجوقی از تاسیس این مدارس نظامیه توجه به سایر علوم و فنون و رشدعلمی وفرهنگی ملل و اقوام ساکن بود. این مفکوره موجب شد تا برای تقویت این مدارس بودجه کلانی در نظر گرفته شود. بسیار از مدارس نظامیه در دوران امپراطوری بزرگ سلجوقی در محدوده خراسان زمین چون 🙁 نیشاپور ؛ بلخ ؛ هرات؛ مرو قرار داشت و بعد ها وسعت آن تا منطقهً عراق عجم ری ؛ اصفهان؛ موصل و بصره) وسعت پیدا کرد. با انکشاف این مدارس آموزشی تاثیرات بزرگ سیاسی و فرهنگی در جامعه وقت رونما شد. در این مدارس علاوه بر دروس فرهنگی بر تدریس ریاضیات؛ علوم فنون دیگر نیز همت گماشته شد. در این مدارس زبانهای فارسی ؛ ترکی و عربی تدریس می شد. شاگردان از محضر استادان مضامین تاریخ؛ ستاره شناسی ؛ منطق ؛ فلسفه؛ جغرافیه ؛ فزیک ؛ کیمیا و زبان و ادبیات را می آموختند. همچنان آداب معاشرت تدریس می شد تا شاگردان از ویژگی های شخصیتی و اخلاق هم برخوردار باشند.
مدرسه ایکه در منزل خواجه نظام الملک بنا شده بود یکی از بزرگ ترین درسه نظامیه بشمار میرفت به ملاحظه سوابق تاریخی سلجوقیان از مردمان ترک و جد اعلی شان « سلچک» سلجوق فرزند دقاق است. بعضی ها براین عقیده اند که طایفهً سلجوقی یکی از شاخه های ترکان غز هستند که بعد از مدت زیادی فرمانروایی وشهریار داری در بلاد اسلامی دوره آنها رو به زوال می نهد در پایان شوکت و جلال هرکسی در هرجایی که بودند ؛ سکونت اختیار کردند و تعداد زیاد آنها در مرز های خراسان بطور پراکنده به سر می برند…….ملا محمد سلجوقی که از دست نادر افشار جان بدر برد . و با چهار فرزندش در طوس زندگی می کرد و احمد شاه درانی که افسر نادر افشار بود از شهرت این خانواده سلجوق آگاهی داشت و زمانیکه به قدرت رسید؛ ملامحمد سلجوقی را مقام شیخ الاسلام تفویض کرد و هم زمان به این فکر افتاد که ملا محمد را به هرات بفرستد؛ وی با فامیل منور خود هرات را دوباره احیای فرهنگی بدهد…..»
از مسجد ومدرسهً پای حصار تا فخرالمدارس :
« ……. در مورد سلجوقیان هرات در دوران احمد شاه درانی ؛ مرحوم محمد حسین وفا سلجوقی کتاب نوشته و در اکادمی علوم افغانستان به نشر رسیده است؛ تکرار آن لازم ندارد…. « شاهرخ میرزای تیموری فرزند امیر تیمور گورگانی در سالهای (۸۰۰ تا ۸۵۰) قمری در کنار قلعه اختیارالدین یا پای حصار امروزی مدرسهً یا خانقاهی را بنام مدرسهً شاهرخ بنا نهاد. در قرن دوازدهم هجری قمری احمد شاه درانی خواست تا هرات را که در عصر تیموریان عروس دنیا و مرکز بزرگ فرهنگ شرق بشمار میرفت دوباره وضع و احیا کند برای رسیدن به این مرام ملا محمد میرزای سلجوقی را که در زمین داور قندهار ساکن بود لقب شیخ الاسلام تفویض کرد و با فرزندانش و تعدادی از شخصیت های علمی دیگر را به هرات بفرست. … شاگردانی که از آسیا میانه ؛ هند و ایران برای کسب علم و دانش به همین مدرسه می آمدند؛ به همین منوال سلجوقیان پای حصار که نواده های شیخ الاسم « ملا محمد میرزای سلجوقی» می باشند در همین مدرسه مصروف تدریس بودند….. این مدرسه بعد ها به دارالنصرهَ مسما شد. علمای بزرگ از این مدارس فراغت حاصل کردند و از جمله علامه صلاح الدین سلجوقی را میتوان نام برد.»
فصل سوم : ( علما و دانشمندان سلجوقی )
در این فصل علمای بزرگ سلجوقی به معرفی گرفته شده است. چون در این مقاله معرفی هریک مجال نیست بناٌ تنها مولانا محمد سلجوقی را معرفی میکنم. « مولانا محمد فرزند غلام شاه ولد مولوی ملا محمد کریم ولد مولوی ملا نور احمد …. بلا آخره ولد خواجه محمد حسن سلجوقی پیشوای طریقه نقشبندیه و از جمله علمای مدرسهً نظامیه هرات بودند. سلجوقی های معاصر هرات از اولاده وکواسه های شان به شمار می روند. قسمتی از آنها در مدرسهً نظامیه پای حصار ظهور کردند که هر کدام ایشان افتخار عالم اسلام و بشریت بودند. بطور مثال از جناب شیخ الاسلام و المسلمین مولانا محمد عمر که از ایشان یکصد و بیست تالیف در منطق ؛ فلسفه؛ فقه؛ و اصول باقی مانده است و دیگری مولانا ملا عبدالاحد سرمد؛ پیرو طریقه نقشبندیه و صاحب کرامات بودند؛ فرزند ارشدش خلیفه ملا حسین سلجوقی بود. او مثل پدر صاحب کرامات بوده با داشتن تالیفات زیاد خوشنویس و محبوب همه خطاطان بود و از خط میرعماد پیروی میکرد….»
فصل چهارم : ( هنروران سلجوقی )
« در این فصل از هنرمندان نقاشی ؛ خطاطی ؛ حکاکی ؛ نویسندگی ؛ شعبه های موسیقی ؛ و موسیقی در عصر تیموریان؛ غزنویان و سلجوقیان با معرفی و ابتکاران هنرمندان به معرفی گرفته شده است. از دوران سلجوقیان آثار زیاد هنری ونقاشی باقی مانده است که این آثار را نه تنها در رواق های مسجد جامع هرات و زیارت ها می یابیم بلکه کار هنری آنها بیرون از مرز امروزه در موسسات و مراکز پژوهشی علمی در ایران نیز بدست آمده است بعضی از این آثار در موزیم یا کتابخانهً مجلس شورای ایران محفوظ می باشد. که از جمله می توانیم تذهیب و خطاطی ؛ رساله موسیقی درمانی به تالیف خواجه عبدالرحمن بن سیف الدین غزنوی یکی از دانشمندان و سخنوران قرن دهم اندکی پس از عصر تیموریان نوشته شده است. با ذکر مقامات و شعبه های موسیقی در ابتدای سده پیشین با چاپ سنگی در ایران به نشر رسیده است.
باید علاوه نمود که این نسخه با درنظر داشت سبک کتاب سازی و نقاشی هرات در عهد تیموریان طی سال( ۱۳۳۴) ش . با تقاضای حسین ؛ پادشاه نوایی جنرال قونسل شاهنشاهی ایران در هرات توسط استاد محمد ارشد « بهزاد» سلجوقی با رسم های از نوازندگان و آلات موسیقی با استادی تمام به سبک استاد کمال الدین بهزاد میناتوری و تذهیب شده و خطاطی آن توسط برادر شان استاد عبدالرحمن (فریدون ) سلجوقی فرزند استاد فکری سلجوقی انجام شده است.
آن چه که این رساله را از دیگر کتب و رسایل متمایز می سازد ؛ بیان خاصیت درمانی علم موسیقی ؛ درمان و رفع بعضی از امراض است که می تواند کاربرد مفید یکی دیگر از شاخصه ها همان مصوَر بودن آن است که پانزده بار رنگ های گرم و شاد توسط استاد محمد ارشد بهزاد سلجوقی نقاشی شده که برخی از نسخه نفیس آن را در کتابخانه شورای اسلامی ایران و دیگر مراکز اسلامی می تواند؛ جستجو کرد…… در تصویر (ه) شروع نسخه به بحثی از فواید علم موسیقی و اهمیت برای داکتران یا اطبا و حکما اختصاص داده شده است. او ساخت ادوات موسیقی را (عود) به فیثاغورت نسبت داده و این عود را بر هفت پرده و یا (مقام ) وضع نمود و بعد از وی شاگردانش یک پرده دیگر در آن افزودند. … نویسنده بعد یادآوری مختصر تاریخچه موسیقی از دوازده مقام و سپس از بیست وچهار مقام مطالبی را نگاشته است………نویسنده به ادامه آن به توضیع اهنگ پرداخته است و هر مقام و دو شعبه یک اهنگ نامیده میشود و همچنان به بانگ های موسیقی نیز اشاره شده است؛ این که موسیقی هجده بانگ دارد و برخی موسیقیدانان آن را به سی و شش (۳۶) دانسته اند که هر مقام در سه بانگ ادا می شود……..
آقای استاد ارشد بهزاد سلجوقی به دستور پدر مرحوم شان استاد فکری سلجوقی به تعلیقات تصویر ها پرداخته است که با درنظر داشت نگاره های عصر تیموریان بوده ؛ بیشتر در قسمت معرفی این وسایل دیدگاه قدیم ؛ شاعران قدیم؛ فلاسفه را چون افلاطون؛ ابن سینا بلخی را هم در زمینه برای مذید معلومات شریک ساخته است…….بعضی از محققین اختراع موسیقی و آلات آن را به فیثارغورت منسوب داشته اند و گویند که ذوات الاوتار مخصوص رود را از جنس سه تار و دوتار اختراع کرده است. کسی دیگر بعد از فیثاغورث در ایجاد آلات موسیقی اهمیت بیشتر دارد ابونصر فارابی است.
فارابی عالم زبردست موسیقی بود. تالیفات زیاد در زمینه دارد وآلاتی را نیز در عالم موسیقی اختراع کرده است. مثلاٍ غیچک را از نوآوری های ابونصر فارابی می دانند و همچنان مختری سازی اختراع کرده است که آن را (قانون ) نامیده است. در مورد تاثیر موسیقی باید گفت که نظر به همه هنرهای زیبا ؛ تاثیر آن بر احساسات و
روان انسان بیشتر و شدیدتر است. تاثیر موسیقی بیشتر وابسته به مضمون شعر وخاصیت آهنگ است که با یکدیگر ترکیب یافته و مستمع خصوصیات و آثار آن را در خود احساس می کند. از همین جاست که گفته اند موسیقی فنی است ریاضی که قالبی از شعر و تصویر بر آن نهاده شده است.
استاد موسیقی دان به مثابه نقاش ماهری است که دیگران را شیفته هنرنمایی خود می سازد……یونانی ها می نویسند : که امرای قدیم آریایی هنگامی که بر خوان می نشستند؛ دسته ای از نوازندگان و خنیاگران را رامشگری و رقص می پرداختند. هم چنین تا جایی که از روی تصاویر رنگی بامیان و هیکل های هده و کاپیسا معلوم میشود ؛ موسیقی ما در عهد کوشانی ها در حد اعلای پیشرفت خود رسیده بود. تاریخ انکشاف به حدود دو هزار سال قبل میرسد. یکی از تابلو های بامیان صحنهً را نشان می دهد که دو دوشیزهً جوان در اطراف یک هارپ ( کناره یا قانون) بلند نشسته و با انگشتان باریک آنها با تار ها بازی می کنند.به همین قسم در هده از همان عصر که آن را دورهً ترقی صنعت نامید ؛ در پهلوی هیکل های که زعمنا ؛ سربازان ؛ قیافه های نژادی کوشانی را نشان میدهد ؛ مجسمه ء بدست آمده که دران موسیقی نوازان با آلات موسیقی از قبیل رباب؛ توله؛ دهل و غیره نمایش داده شده است.
گویند که برخی از ادوات موسیقی طور مثال : توله ؛ رباب؛ بربط؛ سه تار و تنبور در قرن دوم میلادی از ناحیه باختر از راه سین کیانگ و حوزه طارم در خاک های چین منتشر شده است. در همین وقت موسیقی در خدمت آیین بودایی استخدام می شود….. همچنان با ظهور اسلام نیاکان ما این فن ظریف را از دست ندادند بلکه در انکشاف و ترقی آن گام نهادند. مثلاٌ ابو جعفر سغدی ادیب و موسیقیدان در ( اوایل قرن چهارم هجری) چنگ را اصلاح کرد و شهرود را به میان آورد و ابو نصر فارابی در قرن چهارم هجری جعبه ای را زیر قانون نام نهاد. و در همین عصر عود را اصلاح کردند .»
در بخش موسیقی معلومات مفصل با معرفی زندگینامه دانشمندان موسیقی تحریر گرده است که تشریح هر یک از دانشمندان گرامی در این مقاله کوچک نمی گنجد ؛ صرفاٌ با معرفی استاد ارشد بهزاد سلجوقی و برادر محترم شان عبدالرحمن (فریدون) سلجوقی میپردازم.
استـاد محـمد ارشــد بـهــزاد سلجوقي :
« استاد ارشد بهزادی سلجوقی فرزند عبدالروف فکری سلجوقی ؛ تعلیمات ابتدایه و ثانوی خود را در هرات تکمیل نمود و مدتی به صفت معلم در هرات و کابل ایفای وظیفه کرد و مدتی در سازمان غلام محمد میمنگی به تربیهً شاگردان در فن میناتور مشغول بود . وی از سال (۱۳۷۰ تا ۱۳۷۴ ش) به صف رایزن فرهنگی در سفارت افغانستان در مسکو تقرر حاصل کرد و از آنجا با خانواده به کشور هالند پناهنده شد. او در هالند مشغول کار های هنری است و قرآن مجید را با طرح و دیزاین میناتور خطاطی کرده است . آثار هنری بهزاد سلجوقی در نمایشگاه هرات و بعضی از آثار او توسط نگارنده در نمایشگاه هنری به مناسبت فستیوال بین المللی چندین رسانه ها در کشور هالند و سویک موزیم ( Civic Museum) شهر دابلین به نمایش گذاشته شد . استاد بهزاد سلجوقی شعر نیز می سراید. مجموعه شعری وقلمی وی تا حال چاپ نشده کتاب مثنوی و زهره اثر پدر مرحوم خود را با خط نستعلیق و تذهیب میناتور در کشور آلمان به نشر رسانده است. استاد بهزاد از ریاست عمومی اتحادیه سراسر افغانستان به اخذ لقب « استاد» نایل گردید.
او در فن ظریف میناتور یگانه کسی می باشد که اسلوب خاص استاد کمال الدین بهزاد هروی را تعقیب می کند گرچه پدر بزرگوارشان اورا جامع الکمالات گفته اند؛…»
درباره هنر و ثقافت هرات حرفها و گفتنی های زیاد در این اثر گرانبهاء تحریر شده است ؛ میخواهم درمورد خطاطی رساله موسیقی جناب « فریدون» سلجوقی برای شما دوستان محترم چند سطری از این کتاب را نقلاٌ تحریر میدارم.
اسـتـاد عبدالرحمن « فریدون» سلجوقی
« وی فرزند مرحوم استاد عبدالروف فکری سلجوقی میباشد و در ولایت هرات تولد یافته است. او تحصیلات ابتدایی و ثانوی خود را در لیسه سلطان غیاث الدین غوری و عالی را تا حد ماستری در دانشگاه کابل وانگلستان در رشتهء تعلیم وتربیه به پایان رسانیده و مدتی بصفت معلم زبان انگلیسی و آمر دیپارتمنت زبان انگلیسی در لیسه حبیبه ایفای وظیفه نمود و بعد به حیث عضو تدریسات مسلکی وزارت معارف مقرر گردید.
وی در چهار تار نوازی مهارت کامل دارد و نواختن این وسیله را از پدر مرحوم خود « استاد فکری سلجوقی» فرا گرفته است و در بعضی اوقات برای تفنن و از روی شوق می نوازد. این دانشمند و هنرمند بی بدیل در جشن های استقلال در کمپ های معارف و هم در بعضی از کنسرت ها طبق تقاضای استادان می نواخت که نگارنده ای اثر او را دیده است و یکی از آهنگهای چهارتار او در یک سی دی موسیقی تحقیقی موسیقی محلی افغانستان دیجیتالیز شده است و در کتابخانهء یونسکو در جمع نمونه های دیگر نگهداری شده است. آقای فریدون سلجوقی بعد از ختم تحصیلات عالی در انگلستان اثری را تحت عنوان :
( English Methodology for Teaching )
طرز تدریس انگلیسی نگاشته است. وی (۳۵) سی و پنج سال قبل ؛ از افغانستان به امریکا هجرت نمود و اکنون در ایالت ورجینیای امریکا زیست می نماید.
آقای عبدالرحمن فریدون سلجوقی خط نستعلیق را نیکو می نویسد. در سال ( ۱۳۳۴) ش. به تقاضای حسین پادشاه جنرال قونسل ایران در هرات رساله خواجه عبدالرحمن بن سیف الدین غزنوی را به خط نستعلیق نگاشته است و آن رساله در ایران به دست نشر سپرده شده است که در کتابخانه های مشهور ایران موجود است.
صاحب این رساله « لاکر مقامات» (شعبه ها) اشعار کوبی را آورده که تحت عنوان رساله غزنوی با نگارش اشعاری از سیروس اصفهانی و حاجی مشتری در یک چاپخانه سنگی قدیم نود سال قبل نشر شده است.آنچه این رساله را از دیگر کتب و رسایل هم طراز خود در علم موسیقی متمایز می سازد؛ بیان خاصیت درمانی علم موسیقی درمان و رفع بعضی از امراض است که می تواند کاربردی و مفید باشد. دیگر شاخصهء آن همانا مصور بودن آن است به تصاویری که محتوای آن در علم موسیقی است. در این رساله پانزده تصویر به کوشش استاد محمد ارشد بهزاد سلجوقی در سال ( ۱۳۳۴)ش. در هرات با رنگ های گرم و شاد نقاشی شده است. »
نوت: بنده « نویسنده این مقاله» شاهد چهار تار نوازی جناب استاد گرانقدر عبدالرحمن فریدون سلجوقی در نشست های فرهنگی و عرفانی بوده ام ؛ از خداوند برایش عمر طویل و صحت کامل تنما میدارم.
فصل پنجم :
( دکتوران و متخصصان سلجوقی ) نام گذاری گردیده است. به تعداد زیاد علما معرفی شده است.
فصل ششم :
سلجوقی های غوریان وتربت جام !
« هرات از گذشته های دور به این سو در عرصه های تاریخی ؛ فرهنگی و اقتصادی از اهمیت فراوانی برخوردار است. این شهر کانون رنسانس شرق شهر آریا ؛ شهر اولیا؛ شهر اتفاق اسلام و پایتخت اقتصادی افغانستان به شمار می رود. این شهر در دل خود سرزمینی دارد بنام غوریان زمین که به عنوان کانون های فرهنگ سازی افغانستان مطرح می باشد. غوریان یکی از قصبات فوشنج قدیم است که در غرب هریوای کهن قرار دارد در این شهرستان باستانی که در گوشه ء غرب هرات قرار دارد با جمهوری اسلامی ایران و شهرستان ادرسکن و کهسان و زنده جان هم سرحد می باشد که در ادوار قدیم همواره مورد حمله بیگانگان قرار گرفته است.
قلعه باستانی غور با وسعت زیاد از زمان غوری ها ( امپراطوری غوریان) حدود قرن دوازدهم میلادی بنا یافته است سپس با حمله چنگیز مغول و امیر گورگانی ویران شد و در عصر تیموری ها به اوج شگوفانی رسید.
قلعه غوریان طی سالهای ( ۱۷۵۵ الی ۱۷۶۰ میلادی) توسط احمد شاه درانی ترمیم شد و در سال ( ۱۸۵۵ الی ۱۸۶۰ میلادی توسط دولت قاجار ایران به قصد تسخیر هرات حمله ور شده بودند ؛ تا حدودی تخریب گردید.
این شهر در ایام قدیم دارای قلعه ؛ برج و باره و راه های پیاده نظام؛ حصارها و خندق های بزرگ برای تامین امنیت بوده است. بعضی از بقایای آن پابرجاست. غوریان یکی از قصبات فوشنج قدیم بشمار می رود که در غرب شهر هرات باستان قرار دارد؛ در غرب این ولسوالی منطقه با نامی آشنا در متون تاریخی به نام فرگرد شهری که حاوی مدنیت بوده و تل ارگ فرگرد نیز در گوشهء شهر واقع است؛ شهری که نام آن از فصل های کتاب بندهش زردشتیان اخذ گردیده است. با تخریب شهر فرگرد توسط حملات نابود کننده هلاکوخان مغول ؛ منطقه کنونی غوریان را عدهء از اهل غور وغورات بنا نموده اند و در زمان تیموریان به شهر والایی رسید . عظمت تاریخی غوریان از گذشته های دور تا الحال سر زبان بسیاری از بزرگانی که در تاریخ سهم فعالی داشتند ؛ از این جغرافیا برخاسته است. متاسفانه در دوره های مختلف سیاسی به آثار باستانی غوریان دستبرد زیاد صورت گرفته است .»
در این فصل جناب محترم نصرالدین سلجوقی مانند فصل های دیگر با تفصیل در معرفی قدامت و آثار تاریخی و همچنان معرفی شعرا و دیگر شخصیت های علمی و فرهنگی پرداخته است.
فصل هفتم :
پای حصار ؛ بستر دانشمندان و هنروران پیشکسوت!
منطقه پای حصار هرات در محدودهء قلعهء اختیار الدین قرار دارد این منطقه نه تنها محل سکونت قبیلهء از سلجوقیان شهر هرات بوده است ؛ بلکه در خطه هنرمندان و علمای دینی زیاد چون آخندزاده ملا محمد صدیق امام ارگ از ارجمندان شان …..در این حوضه فرهنگی خدمات زیاد کرده اند.»
از جمله میخواهم جناب استاد دکتور لطیف ناظمی شاعر معاصر و دانشمند بزرگ را که همکار بنده در رادیو تلویزیون ملی افغانستان بودند؛ طی چند سطر مختصر از روی این کتاب ارزشمند به شما دوستان بنویسم ؛با آنکه بنده در سال (۲۰۱۳) کتابی را بنام چهره های جاودان در کانادا طبع کردم و جناب دکتور ناظمی را نیز مفصل معرفی نموده ام ؛ بناٌ چند سطر دلچسب را در مورد استاد ناظمی از این اثر می نویسم.
« … ناظمی مسوُلیت های مختلف در وزارت اطلاعات وفرهنگ عهده دار بوده است و زمانی هم ریاست نشرات رادیو را به عهده داشت. او در سال (۱۳۶۰۹ ش) به آلمان هجرت نمود و سپس به شعر نیمایی روی آورد.
او شاعریست که ابتدا قصیده و غزل می سرود و اما شعر سپید و یا شعر نیمایی را فراموش نکرده است…. اشعار او در اتفاق اسلام به نشر می رسید…. ناظمی مدال پوشکین جایزه معتبر شعر و فرهنگ را از طرف ولادیمیر پوتین بدست آورده است…. وی از صنف پنجم مکتب به سرودن شعر آغاز کرده است ؛ اولین شعر ناظمی که در اتفاق اسلام به نشر رسید سرو صدای زیاد در بین مردم بر پا کرد و مردم می گفتند که چطور یک کودک شاگرد صنف پنجم چنین شعری سروده باشد ؛ همین سرو صدا ها موجب شد تا او به امتحان حاضر شود….او را کاکایش غرض اخذ امتحان نزد آقای فاضل سلجوقی در پای حصار آوردند.
استاد فاضل دو فرد را برایش چنین به سرایش گرفت تا ببیند که پاسخ داده میتواند یا چطور؟ ؛ سروده این بود:
ای شاعر خجسته صفت ای ادیب نو —— در شاعری شدی به ادیبان رقیب نو
انشاء کردهای بسا شعر پرُ شرر ـــــــــــ دارای سبک تازه و طرز عجیب نو
ناظمی در جا یا فی البدیهه به پاسخ او سرود که :
ای « فاضل « ای ادیب سخن سنج دانمت ــــــ در شبهه ای به شاعران این غریب نو
دادی به امتحان به من زار یک دو فرد ــــــ از شعر های پرُ شرر خود به تیپ نو »
این هم یک شعر خیلی فوق العاده از جناب استاد دکتور لطیف ناظمی را که خیلی دوست دارم ؛ و قبلا در سایت ماریا دارو به نشر ریسده است نقلاٌ تحریر میکنم:
اين که می بينی به جام ما شراب ناب نيست
دسترنج باغبان پير جز خوناب نیست
روز ها در خُم به خود جوشيد تا خورشيد شد
آب انگور است اين آتش، خدا را آب نيست
عشق اگر جويی تن و جان را به توفان‌ها سپار
رود هم گر از تپش وا ماند، جز مرداب نيست
زنده بيداريم و فيض از بامدادن برده‌ايم
بر لب دلداده‌گان هرگز سرود خواب نيست
دل نمی بندم به فرش مخملين ديگران
بوریای من به چشمم کمتر از سنجاب نيست
فصل هشتم :
هنروران پیشکسوت کوی پای حصار!
« شهر هرات به شهر علم ؛ فرهنگ و هنر شهرت دارد و یکی از حوزه های دیرینه این خطه باستانی ؛ حکاکی و زرگری می باشد…. علاقمندان زیادی در راه توسعه این فن ظریف عمر خود را صرف نموده اند … و شاگردان زیاد هم تربیه کرده اند. این کاملا تاریخ معاصر علما و فضلا و آبدات تاریخی و فرهنگ غنی تمدنی هرات باستان را روشن بیان کرده است ؛ مطالعه آن معلومات خیلی عالی بدست میاید. »
نصرالدین سلجوقی
نصرالدین سلجوقی فرزند مرحوم محمد عمر مطیع سلجوقی ؛ فرزند ملا فقیر احمد ؛ فرزند ملا محمد یوسف ؛ فرزند مولوی عبدالعظیم ؛ فرزند ملا محمد میرزا سلجوقی و فرزند شیخ الاسلام میباشد .
وی در سال (۱۳۳۱ش) در پای حصار هرات تولد شده است. تعلیمات ابتدایی و ثانوی خود را در مکتب موفق و لیسه جامی هرات و تحصیلات عالی را در دانشگاه کابل در رشته زبان و ادبیات دری تکمیل نموده است .
وی بیش از هفده سال در مربوطات وزارت مخابرات بصفت مدیر ارتباط و پلان ؛ احصائیه و قراردادهای خارجی ایفای وظیفه نموده و طی دوران خدماتش در کورسها و کنفرانس های بین المللی در هندوستان؛ تایلند و جاپان اشتراک نمود.
جناب نصرالدین سلجوقی که با خانواده اش از افغانستان به ایران واز ایران به کشور ایرلند با دریافت پناهندگی از طریق کمیساریای عالی ملل متحد ( UNHCR ) هجرت نمود؛ در ایام هجرت در ایران مدتی در مدارس مهاجرین افغان در کنسولگری افغانستان در مشهد و گاهی هم به عنوان مترجم در کمیساریای عالی ملل متحد در مشهد ایفای وظیفه نموده است. در پهلوی کارهای رسمی توانست به فعالیت های فرهنگی در ایران و ایرلند بپردازد …..
فعالیت های فرهنگی در ایران !
! ) تاسیس اتحادیه هنرمندان مهاجر افغان در مشهد ایران بشمول موسیقی و تیاتر .
۲ ) تدویر کنسرتها و درامه ها برای مهاجرین افغان در مشهد در تالار تربیت مشهد.
۳ ) تدویر کورس های انگلیسی برای شاگردان افغان مقیم مشهد.
۴ ) تهیه قلیم های هنری از کنسرت ها و درامه ها
۵ ) شمولیت هنرمندان موسیقی افغانی در رادیو خراسان .
۶ ) شمولیت هنرمندان موسیقی افغانستان در محافل و مجالس ملی و بین المللی در ایران.
۷ ) ارائه و تهیه برنامه های رادیویی پیرامون دیدنی های هرات افغانستان از طریق رادیو دری خراسان با موسیقی .
۸ ) تهیه رساله پیرامون موسیقی و تیاتر در دیار هجرت به زبان انگلیسی و ارائه به کمیساریای سازمان ملل متحد که نشر آن از طریق اینترنت قابل استفاده میباشد.
۹ ) همکاری و مشوره در قسمت تهیه فیلم تجربه پناهندگی با کمیساریای عالی سازمان ملل متحد.
۱۰) برقراری روابط بین افغان مهاجر سرشناس افغانی در مشهد اعم از فرهنگیان ؛ تجار ملی ؛ علما و دانشمندان و هنرمندان با کمیساریای عالی ملل متحد.
تهیه کار تحقیقاتی در مورد موسیقی وتیاتر هرات و نشر کتاب آن با مساعدت مرکز بین المللی گفتگوی تمدن ایران که این اثر دو مرتبه به تیراژ دوهزار و دوصد جلد نشر و از طریق انتشارات طوس به فروش رسید.
این اثر در تمام کتابخانه های ملی و آموزشی ایران سپرده شده و از آن همواره به عنوان مآخذ معتبر استفاده شده است. هم چنان استاد وحید قاسمی هم این کتاب را در سایت اینترنتی موسیقی خود به عنوان اثر ارزشمند خوانده است. و در کار های تحقیقی خود از آن استفاده نموده وهم خبرگزاری های ایران در مورد این اثر مطالبی را نگاشته اند.
فعالیت های فرهنگی در ایرلند!
تاسیس اتحادیه تحت نام انجمن افغانان مقیم ایرلند به اشتراک جمعی از افغانان در سال (۲۰۰۱) میلادی؛ در دابلین مرکز کشور ایرلند با اهداف چون ؛ تبادله فرهنگی بین افغانستان و ایرلند در سطح ملی و بین المللی ؛ همکاری با مهاجرین افغان مقیم ایرلند؛ نشر ماهنامه یا فصلنامه به زبان انگلیسی ؛ دفاع از حقوق بشر ؛ تامین ارتباط فرهنگی بین موسسات دولتی و غیردولتی ایرلند؛ تجلیل از محافل و مناسبت های مختلف افغانی چون سال نو وعید ها و غیره که خوشبختانه موصوف در تحقق این اهداف خود موفق بوده از همان سال تاکنون به عنوان رئیس انجمن ایفای وظیفه می نماید که از کار و فعالیت هایش میتوان حسب ذیل یاد آور شد:
۱ ) اشتراک همه ساله در ده ها سمینارها و کنفرانس ها ملی وبین اللمی ایرلند و انگلستان پیرامون تبعیض نژادی ؛ محو فقر ؛ حقوق بشر؛ هم یاری با انتیگریشن ؛ تعلیم و تربیه و امور فرهنگی و انکشاف کمونیتی ها و غیره .
۲) اشتراک در مصاحبه های رادیویی و اخبار و جراید ایرلند چون ؛ تلویزیون های یک ؛ دو و سه و رادیو
های مختلف و ارائه مقالات به زبان انگلیسی در ماهنامه فرهنگی میترو.
۳ ) تدویر فستیوال های به مناسبت سالهای نو شمسی به اشتراک کشور میزبان همه ساله در دابلین و کورک .
۴ ) ارائه نمایشگاه های نقاشی ؛ خطاطی و عکاسی در شهر های دابلین و گالوی ؛ موزیم ها و ؛ کتابخانه ها؛ چون: نمایشگاه های خطاطی محمد علی عطار؛ نمایشگاه های نقاشی و میناتوری از استاد بهزاد سلجوقی ؛ عبدالکریم رحیمی؛ محمد قاسم رحمانی؛…
۵) با شمولیت هشت نفر از افغانان مقیم ایرلند در کورسهای آموزشی میدیا یا اطلاعات جمعی و دریافت و دریافت تصدیق نامه توانسته است ؛ به تدویر یک برنامه رادیویی چندین زبان به لسان های انگلیسی ؛ پشتو؛ دری؛ المانی به مناسبت روز جهانی حقوق بشر به گردانندگی خود با اشتراک یک ژورنالیست جرمنی؛ آرین ارشاد؛ امین الله مهمند؛ گل مکی آرین ؛ دیبا سعید؛ حکیم صانعی؛ و استاد عبدالوهاب مددی ؛ طوری تیلفونی از هامبورگ جرمنی ؛ این برنامه از طریق رادیوی اف ام دابلین نشر شد.
۶) تهیه رسالات در مورد خطاطی ؛ نقاشی؛ و هنر میناتوری؛ عکاسی؛ و فرهنگ مردم افغانستان در جامعه ایرلند به زبان انگلیسی .
تدویر کنسرت های افغانی در محافل بین المللی :
« ۱) نشر فصل نامه ها به زبان انگلیسی پیرامون معرفی فرهنگ افغانستان در پنج شماره ….
۲) نشر فیلم های افغانی و ارائه داستان ها ….
۳ ) ارائه پرزنتیشن «کنفرانس» پیرامون تاریخ موسیقی افغانستان…..
۴) شمولیت افغانستان در کنفرانس بین المللی چندین رسانه در ایرلند و که این کنفرانس بین کشورهای آمریکا ؛ انگلستان ؛ تاجیکستان ؛ برای سه روز در دبلین دایر شد و نصرالدین سلجوقی با معرفی آثار محمدعلی عطار هروی و محمد ارشاد بهزاد سلجوقی را در یک نمایشگاه در سیویک موزیم ( Civic Museum ) دبلین افغانستان را شامل کرد.
۵ ) شمولیت افغانستان در کنفرانس بین المللی اسلامی صلح از سراسر جهان و دعوت علمای افغانستان از امریکا و اروپا ؛ صرف یکی از استادان دانشگاه داکتر فرید یونس آماده شد تا در این کنفرانس اشتراک نماید. ولی علمای دیگر چون : پروفیسور عبدالستار سیرت؛ آقای راشد سلجوقی نسبت معا‌ذیر اشتراک کرده نتوانستند و سلجوقی در این کنفرانس به دریافت تندیسی به عنوان سفیر صلح اسلامی نایل آمد.
۶ ) شمولیت افغانستان در فستیوال بین المللی ایرلند در بخش موسیقی و نمایش لباس افغانی.
۷ ) همکاری قلمی با اورنگ هشتم ( مجله ادبی هرات ) …….
۸) برقراری ارتباط فرهنگی با بیش از پنجاه مرکز فرهنگی اجتماعی دولتی و غیر دولتی …
فعالیت ها در امور مشوره دهی: در این بخش معلومات مختصر وجود دارد …..
آثار منتشره جناب نصرالدین سلجوقی به زبان فارسی دری و انگلیسی!
۱) نگارش کتاب جلوه های هنر احوال و آثار خطاطان و نقاشان از عصر تیموریان تا سدهء روان ؛ و نشر آن در افغانستان به تیراژ یک هزار جلد.
۲) منتخب اشعار مطیع سلجوقی و کیهان نور ؛ احوال و افکار محمد عمر مطیع سلجوقی ؛ چاپ موَسسات انتشاراتی ایران مشهد ( ۱۳۷۰ ش)
۳) موسیقی و تیاتر در دیار هجرت به زبان انگلیسی و نشر آن در ایرلند
۴) رساله فرهنگ افغانستان ؛ به زبان انگلیسی و نشر آن به همکاری یکی از شهرداری های دبلین.
۵) رسالاتی پیرامون خطاطی ؛ نقاشی؛ میناتور و هنر سرامیک در هرات افغانستان؛ به زبان انگلیسی و نشر آن در ایرلند.
۶) ترجمه وتحشسیّهء کتاب موسیقی افغانستان و هنرمندان حرفوی شهر هرات ؛ اثر پروفیسور جان بیلی؛ طبع آن به همکاری وزارت اطلاعات وفرهنگ جمهوری افغانستان و تهیه یک حلقه سی دی صوتی در ایرلند که ضمیمه کتاب می باشد. این کتاب هم از طریق کتاب فروشی های بیهقی در کابل به فروش رسید.
۷) نشر کتاب از تنبوره تا گیتار و زندگینامه ی هنرمندان برون مرزی ؛ نشر و رونمایی آن در مرکز اتحادیه نویسندگان ایرلند در جمع ژورنالیستان و نویسندگان و اعضای دولتی و غیر دولتی سازمان های ایرلند در دبلین
در این محفل پروفیسور جان بیلی پیرامون ارزش این اثر سخنرانی کرد و با همسرش ویرونیکا دبلدی به اجرای موسیقی محلی پرداخت. دوشیزه داکتر شیرل لینچ هم گذارش این برنامه را در بولتن خبری دانشگاه دبلین در چندین صفحه به نشر برسانید و هم چنان این خبر از طریق تلویزیون سه (۳) ایرلند به نشر رسید که تاکنون تلویزیون ها طوری داوطلبانه از هم چون محافل کمتر ثبت و نشر نموده اند.
۸) افغانستان در آیینه ی تصویر ؛ همراه با یک فیلم دی وی دی ونشر انگلیسی آن در یکی از موسسات انتشاراتی
آیرلند ؛ رونمایی این اثر هم در یک مرکز فرهنگی به مناسبت شب فرهنگی ایرلند در جمع ٰورنالستان؛ نمایندگان سازمان ملل متحد در امور پناهندگان و سایر اعضای سازمان ملل متحد و سازمان های دولتی وغیر دولتی آیرلند و بعضی اعضای سفارت های مختلف اشتراک داشتند که یکی از اعضای سازمان ملل متحد مقالهء را تحت عنوان ( ایرلند خانه دوم نویسندگان افغان شد) که در مورد نویسنده گزارش مفصلی نگاشته و در اخبار سازمان مذکور به زبان انگلیسی با تصاویر او به نشر رسید.
۹) افغانستان در آیینه تصور ؛ نشر نشر و رونمایی آن در هرات به همکاری ریاست اطلاعات وفرهنگ و ریاست دانشکدهء ژورنالیزم و سخن رانی های معاون والی هرات ؛ احمد جاوید؛ ضرغام معاون ریاست اطلاعات و فرهنگ ؛ شاه ولی بهره ( رئیس انجمن ادبی هرات) .رئیس دانشکده ژورنالیزم هرات و دریافت تندیس تقدیر از طرف ادارهء اطلاعات وفرهنگ.
۱۰ ) نگاهی گذرا بر ادبیات عامیانهء افغانستان؛ نشر و رونمایی آن در انجمن ادبی هرات در جمع شاعران ؛ نویسندگان و ژورنالیستان هرات و گزارش مفصل آن از طریق اخبار اتفاق اسلام و تلویزیون ملی هرات.
۱۱ ) رسانه های برون مرزی افغانستان ؛ نشر آن در ایرلند و رونمایی آن در انگلستان به همکاری سفارت افغانستان در لندن و بنیاد خیریهء محمد عثمان نورزایی غوریانی؛ با اشتراک شعراء نویسندگان و فرهنگیان افغان در بریتانیا؛ سخنرانی سید طیب جواد؛ سفر افغانستان در بریتانیا و داکتر فرید یونس استاد دانشگاه کالیفرنیا و دوشیزه داکتر لیدا امیری استاد دانشگاه لیورپول انگلستان.
۱۲) افغانستان در بن بست جنگ جهانی اول و سفرنامهء اسکار نیدر مایر ؛ انتشارات «آن» هرات و رونمایی آن به همکاری انتشارات مذکور و ریاست اطلاعات وفرهنگ هرات با نقد و بررسی دو استاد دانشگاه هرات هرکدام داکتر داوود عرفان و داکتر فصیحی و رئیس اطلاعات وفرهنگ آریا رئوفیان و نویسنده اثر.
نسخه های دست نویس آماده چاپ:
۱ ) از هرات تا ایرلند به زبان فارسی و انگلیسی
۲ ) اندیشمندان سلجوقی ؛ هرات پایحصار
۳) گردآوری نبشتهء های نصرالدین سلجوقی به کوشش الیاس سلجوقی
۴) از افغانستان تا ایرلند ؛ مسیر یک افغان مهاجر به زبان انگلیسی »
« تبصره های نویسندگان و ژورنالیستان اروپایی در مورد سلجوقیان .»
این عنوان بحث خیلی جالب دیگریست که از در اینجا از تحریر آن صرف نظر کردم . با حرمت
نوت: اینجانب « ماریا دارو» در سال (۲۰۱۳ ؛ م ) دو جلد کتاب تحت عنوان « هنرمندان تاریخ ساز تیاتر و چهره های جاودان » را به چاپ رسانیدم و خوشبختانه آقایان ذیل که در کتاب سلجوقیان معاصر نیز از ایشان ذکر شده است؛ در کتب فوق الذکر اثر بنده با شرح مفصل نوشته شده است؛ ایشان عبارت اند از :
پروفیسور دکتور عنایت الله شهرانی
علامه صلاح الدین سلجوقی
استاد عبدالواحد بهره
آقای شاه ولی بهره
استاد دکتور لطیف ناظمی
استاد محمد سعید مشعل
استاد اخی کرخی
استاد علی اصغر بشیر هروی
دکتور عبدالاحمد جاوید
دکتور عبدالغفور روان فرهادی
آقای محمد محسن صابر هروی
آقای در محمد سایر هروی
آقای عبدالرحیم سرخوش
در پایان برای تمام هنرمندان ؛ علما و شعرای سرزمین زخمی ما افغانستان ؛ آنان که در قید حیات اند طول عمر با صحت و سرافرازی و آنان که از جهان چشم پوشیده اند؛ از خداوند طلب مغفرت می نمایم. و از دوستان که به مطالعه این مختصر می پردازند ؛ تمنای خوشبختی و سعادت میکنم. با حرمت ماریا دارو
تاریخ جمعه نهم دسامبر ۲۰۲۲ / Friday ,9 december 2022
