غرب و اسلام -؛ انکار ، هراس ، نقد ، تمسخر یا احترام ؟
نصرت شاد
غرب از دیدگاه ماتریالیستی و سکولار عصر روشنگری خود همیشه نظری انتقادی و گاهی تمسخر آمیز نسبت به تمام ادیان ابراهیمی داشته و بارها اشاره کرده که اسلام مراحل رفرم ، روشنگری ، رنسانس و هومانیسم عصر جدید را نگذرانده و به این دلیل دچار خشونت و انواع دگمهاست .
ایگون بار ، سیاستمدار 80 ساله حزب سوسیال دمکرات آلمان اخیرا در مصاحبه ای گفته بود که امریکا بیش از هر کشوری از عملیات تروریستی بنیادگرایان اسلامی سود برده است چون از سال 2001 در تمام نقاط دنیا مخصوصا در آسیای میانه و شرق آسیا پایگاههای نظامی بیشماری تاسیس نموده . گلوبال شدن جهان در زمان حال تنها اقتصادی نیست بلکه فکری و فرهنگی نیز است. شوپنهاور مینویسد که فیلسوفان ، شبگردان مزاحمی هستند که آرامش خفته گان را بهم میزنند.
در مورد زمان عبور الهیات عقگرایانه به فلسفه خالص اسلامی باید اشاره کرد که قبل از قرن 9 میلادی آن غیرممکن بود . محمود طاها ، اصلاحگرای سودانی معروف به مارتین لوتر اسلامی را حتی در سال 1985 در کشورش به جرم نشر عقاید معتزلی اعدام کردند . پیش از آن در زمان خلفای عرب با رشد فلسفه ، روحانیون سنی می پرسیدند که آیا فلسفه نقشی خرابکارانه روی ایمان مردم دارد یا نه ؟ آیا فلسفه مزاحم آرامش روزانه مردم میشود یا نه ؟ بی دلیل نبود که قرنها در طول سده های میانه بعضی از فیلسوفان را مسموم کردند یا آتش زدند و یا آثارشان را نابود کردند گرچه این جنایات کمتر از جنایات دین مسیح با اندیشمندان شکاک و غیر مذهبی خود بود .
با فعال شدن جنبش روشنگری در اروپا مخصوصا در فرانسه ، انگلیس و آلمان ، رشته های اسلام شناسی و شرق شناسی علمی نیز در دانشگاههای غرب افتتاح گردید . آریان رلاند در سال 1705 نوشت تنها دینی که از طرف مخالفانش تحقیر شده اسلام است . در قرن 13 میلادی نخستین جوانه روشنگری در اروپا ریشه دواند .
ارنست بلوخ متفکر مارکسیست مدعی است که در شرق نور روشنگری پیش از کلیسا و دانشگاههای غرب تابش نمود . او در سال 1963 در کتاب ” ابن سینا و چپ ارسطویی ” کوشید تا غرب را بیشتر با فلسفه اسلامی آشنا کند ، در حالیکه در دائرت المعارف های غرب بدلیل سلطه اروپا مرکز بینی ، به فرهنگ و اندیشمندان اسلامی بی توجهی میشد . ولفگانگ لرچ مینویسد که اتم گرایی در فلسفه اسلامی نه از یونان بلکه از هند وارد آن شد .
در تاریخ فرهنگ اسلام غیر از شعر ، فلسفه و علم نیز به نتایج مهمی رسید . اسلام به نقل از غربی ها دینی است جهانی که زمانی خالق یک فرهنگ و تمدن مهم بود . شعر در اروپا یک زمانی عشق تحصیل کردهها بزبان مادری نسل بشر تعریف میشد و حتی آشنایی غرب با قصیده و غزل شرق باعث شد تا عده ای از روشنفکران خواهان شرقی کردن هنر زبان شوند .
طبق نظر هگل تفکر سیستماتیک یعنی فلسفه ، در شرق غیرممکن و حتی غیرقابل تصور است . اکنون چون اسلام گرایی و بنیادگرایی دینی در غرب در حال رشد اند ، باید سراغی از عقلگرایی اسلامی گرفت . نویسندگان اسلامی ارثیه یونان باستان مخصوصا فلسفه را به غرب معرفی و صادر کردند . مورخین مسیحی فلسفه قرون وسطا خصوصا فلسفه اسکولاستیک ، خود را با ابن سینا و ابن رشد و غزالی و ابوبصر آشنا کردند . در قرن 12 میلادی آثار ارسطو و افلاتون از طریق مترجمین عرب وارد غرب شدند . امروزه باید از تحول تفکر فلسفی اسلام در قرون 13-12 میلادی سخن گفت . فیلسوفان بسیار محدودی در اسلام مقوله وحی را زیر سئوال بردند . در سوره 2 ، آیه 257 اشاره شده که نباید جبر دینی و عقیدتی وجود داشته باشد . در اسلام زبان عربی زبان عالمان بود .
اندیشمندان اسلامی در شرق بسیار متحرک و پر جنب و جوش بودند ؛ ابن سینا در بخارا بدنیا آمد و در همدان درگذشت ، ابن عربی اهل اندلس اسپانیا بود ، ابن خلدون اهل تونس بود . یعنی فرهنگ اسلامی از اسپانیا تا آسیای میانه ، از شهرهای کنار رود نیل و دجله تا غرب ایران و رود آمودریا فعال بودند .
چون در اسلام غیر از عرفان و اخلاق مقوله های استتیک و سیاست کمتر مورد بحث قرار گرفتند امروزه نیازی به بررسی بیشتر دارند . عقلگرایی و منطق و قانون علیت خلاف امروز در دوره باستان و سدههای میانه و عصر جدید شباهتی با هم نداشتند . روشنگری یعنی توانایی نمایش حقیقت که میتواند تئوری نیز باشد . روشنگری یعنی نوری که شناخت را ممکن میسازد یعنی نتیجه فلسفی . اسلام عامیانه معمولا عارفانه نیز بود . سید حسین نصر مینویسد که عالم شرقی نماد عرفان نیز است و به روشنگری مانند دعا و عبادت مینگرد .
دین جهانی به پرسشهای بیشمار میپردازد . سالهاست که در امریکا خلاف اروپا کوشش میشود تا به معرفی بیشتر فرهنگ و تفکر اسلامی پرداخته شود . امروزه در محافل علمی عقیده بر این است که متفکران اسلامی گرچه فلسفه و دانش یونان را به به غرب انتقال دادند خود ولی نتوانستند فلسفه و علمی را بیافرینند یا تئوریزه کنند .
در مورد پیامبر اسلام اشاره میشود که وی متفکری سیستماتیک نبود بلکه یک درونگرای متافیزیک . در غرب قرآن به معنی قرائت مقدس ترجمه شده . این کتاب حدود 20-10سال بعد از مرگ پیامبر در زمان عثمان ابن عفان نوشته و گرد آوری شد . در قرآن فلسفه ای مستور است که محققین از آن مقوله هایی مانند اخلاق ، انسان ، جهان ، خدا ، و خلق جهان را بیرون کشیده و مورد بحث و جدل قرار میدهند .
معتزلین در آغاز فیلسوف نبودند بلکه عالمان الهیات که خود را با پرسشهای متافیزیکی مشغول میکردند ، گرچه متکملین معتزلی از آغاز به بحث در باره الهیات راسیونالیستی میپرداختند . 3-2قرن بعد از آمدن اسلام ، متفکرین اسلامی به ترجمه متون یونانی پرداختند . ستاره شناسی و علم نجوم حتی تا امروز در جوامع اسلامی یک اهمیت و ارزش دینی و متافیزیکی دارد . گروه دیگری از متفکرین اسلامی نزدیکی خاصی به ناتورالیسم و علوم تجربی داشتند .
مامون پسر هارون الرشید در بغداد در قرن 9-8 میلادی به ترجمه آثار یونانی دستور داد . محققین غربی مدعی هستند که مسلمانان به غلط آثار مذهبی مسیحی فلوطین را به الهیات ارسطویی نسبت میدهند . آنان در آثار افلاتون و ارسطو وحدتی بیش از حد واقعی آندو می بینند .
در فلسفه کلام بیشتر به بحث های قرآنی و الهیاتی توجه میشود تا به جدل های روشنگرانه فلسفی .
برای غالب متفکرین اسلامی ، افلاتون جد کبیر ایده آلیسم متافیزیکی است . حتی ارسطو هم افلاتونی بحساب می آید ، گرچه او یک میانه رو عقلگرای تجربه گراست . مورخین فلسفه در غرب مدعی هستند که متفکران اسلامی به ناحق و اشتباها ارسطو و تئوریهای افلاتون را بخدمت بحثهای خدا شناسی خود گرفته اند .
اوج شکوفایی فرهنگ اسلامی میان قرون 9-7 بود یعنی زمانیکه کتابخانه ها مخصوصا کتابخانه حکومت سامانیان در بخارا در جهان بی همتا بود . نخستین بار غرب در زمان شکوه و جلال دربار هارون الرشید با اسامی و کلماتی مانند وزیر ، خلیفه ، بازار ، خواجه ، آغا ، حرمسرا ، و سند باد بحری و شهرزاده و غیره آشنا شد ، گرچه در آنزمان نه یک جهان ایده آل بلکه فقط شکوفایی فرهنگ شرقی اسلامی حاکم بود .
اختلاف شیعه و سنی در فلسفه آندو مذهب نیز است . اختلافات معمولا در جهانبینی و الهیات و موضوعات سیاسی هم میباشد . بعد از نبرد کربلا در سال 680 میلادی خود مذهب شیعه بعدها به چندین فرقه مذهبی جدید تقسیم شد . اسماعیلیان هفت امامی خود را کمتر از شیعیان 12 امامی بنیادگرا میدانند . در موضوعات عقیدتی میان شیعه و سنی اختلافات زیادی وجود ندارد . در مذهب سنی امام یعنی پیشنماز و در مذهب شیعه امام یعنی نوه و اولادپیامبر . امروزه نباید شیعه را با کاتولیک گرایی و سنی را با پروتستان گرایی مقایسه نمود .در تمام کشورهای سنی مذهب اقلیت های شیعه نیز وجود دارد . مذهب شیعه بعنوان دینی دولتی از قرن 16 میلادی در ایران با حکومت شاه اسماعیل صفوی آغاز شد .
خیلی از فیلسوفان مشهور اسلام ایرانی بودند ولی همه آنان شیعه نبودند . در دوران شکوفایی شعر و ادب در ایران میان قرون 15-10 میلادی قسمت اعظم ایران هنوز سنی مذهب بودند . تعثیر مکتب معتزلی روی الهیات اسلام بسیار قوی بود . آثار اشعری (مرگ 935 م ) بدون تعثیر مکتب معتزلی غیرممکن بود . این مکتب دین دولتی بود که حدود 20 سال دارای سازمان تفتیش عقاید انکیزیسیون نیز بود تا اینکه خلیفه ال متوکیل در سال 850 میلادی آنرا دوباره منحل نمود . معتزلین از راسیونالیسم دینی دفاع میکردند .
امروزه کلمه سلافی را به معنی بازگشت به سنت معنی کرده اند . راسیونالیسم معتزلی در درازمدت نتوانست در اسلام جریانی موفق و غالب گردد . خلافت عباسی میان سالهای 1258-750 میلادی بود . کتاب مشهور 1001 شب در این دوره نوشته یا ترجمه و گردآوری شده است .
فیلسوف مهم اعراب، ال قندی است ولی غالب فیلسوفان اسلام ایرانی و یا از قوم بربر در شمال آفریقا بودند . ال قندی که خود را شاگرد ارسطو میدانست فلسفه اولی یعنی نخستین فلسفه را قبول نداشت . او میگفت که ایمان و تفکر عقلگرایانه با هم تضادی ندارند و باید برای کسب دانش و شناخت ،حتی به دوره پیش از اسلام و به یونان و چین و ماچین رفت .
تماس .
nushad@web.de
منبع این مقاله کتاب ” فیلسوفان اسلام و پیامبر ” نوشته ولفگانگ گونتر- لرچ است .
