زبانهای افغانستان
نوشته کریم پوپل
افغانستان کشور چندین ملیتی و چندین زبانه میباشد. درین کشور۴۰ زبان با ۲۰۰ لهجه وجود دارد. معمولاً اقوام که به لهجه خود با یکی از زبانها صحبت می‌نمایند. زبان از خود داشته‌اند ولی بمرور زمان زبان خودرا از دست داده از زبان غالب استفاده می‌نمایند. مثلاً قرلوقها، قره کلپاکها، به زبان ازبکی با لهجه زبان خود صحبت می‌نمایند. برکی‌ها (ارموری) و ایماقها بزبان دری صحبت می‌نمایند ولی در اصل از خود زبان داشتند.
زبانهای آریانی
۱. پشتو: مردم در مناطق جنوبی، جنوب شرقی، در مناطق مرکزی حصه از غرب وطور پراکنده در اکثر نقاط افغانستان با این زبان تکلم می‌نمایند.
۲. دری :این زبان در مناطق غربی. شمالی شرقی مناطق مرکزی طور پرکنده در اکثر نقاط افغانستان مروج و مردم تاجیک هزاره ایماق و هراتی با آن تکلم می‌نمایند.
۳. بلوچی: به شکل قبیلوی در مرو واقع (شمال افغانستان) و در مناطق جنوبی هلمند نیمروز قندهار میان یکتعداد مردم مروج است.
۴. کردی: باشنده گان میان سرحد افغانستان و ایران و مردم غوریان با این زبان صحبت می‌کنند.
۵. زبان برکی اورمری یا ارموری: دربرکی برک لوگر: در یک منطقه از ولایت لوگر با آن تکلم صورت می‌گیرد ولی ساحه آن روز به روز محدود شده و از رواج افتاده است.
۶. پریا: زبان مردم تاجیک اند که در لغمان زندگی دارند دارای ۳۰۰ گوینده میباشد
۷. زرگری:بنام زبانهای رومانی یا بالکان یاد می‌گردد در شمال افغانستان نتکلمین دارد.
زبانهای پامیری
۱. این زبان در زبانهای ارانی داخل شده و به کوهستانی نیز شهرت دارد.
۲. منجی و بدغه :در منطقه منجان (میان نورستان و بدخشان و چترال مروج است.
۳. واخی :زبان مردمان گوجالی بدخشان بوده با این زبان در مناطق شمال شرقی یعنی واخان تکلم می‌شود.
۴.. سریکلی مردم شمال واخان افغانستان با آن صحبت می‌نمایند.
۵. اشکاشمی مردمان شرق بدخشان و غرب واخان و مردم کناره‌های دریای آمو با آن تکلم می‌نمایند.
۶. سنگلیچی: مردم مناطق سنگلیچ واستکول که در شمال سنجان واقع اند با این زبان حرف می‌زنند.
۷. زیباکی: درزیباک نزدیکی سنگلیچ رواج دارد.
۸. شغنی یزغلامی: مردمان شمال و شمال غرب اشکاشم با آن تکلم می‌نمایند.
۹. روشان و ارشیری: این زبان در کنار شرقی بدخشان و سواحل دریای آمو مروج بوده مردم با آن گفتگو می‌کنند.
زبانهای نورستانی
۱. وایگلی: مردم دره نورستان. باشنده گان اطراف دریای وایگل و در شرق تا دریای کنر با این زبان صحبت می‌نمایند. ۲۰۰۰ گوینده دارد. دارای لهجه کلاش اله میباشد.
۲. اشکونی: ساحه این زبان در نورستان میان مناطق کتنی و وایگلی موقعیت دارد. در سال ۱۹۹۴ دو هزار گوینده داشت.
۳. پرسونی یا واسیویری: در شمال نورستان و کناه‌های دریای پرسن مردم با آن صحبت می‌نمایند. ۲۰۰۰ گوینده دارد.
۴. پارونی: در نورستان مرکزی
۵. تری گامی یا گامبیری ۱۰۰۰ گوینده دارد.
۶. زمیاکی: ۵۰۰ گوینده دارد.
۸. کلشه یی و کهواری: در مناطق شرق نورستان با آن تکلم صورت می‌گیرد.
زبان داردی
۱. پشه ا ی: ساحه این زبان از گلبهار و کوهستان شروع تا تگاب. نجراب. لغمان و دره نور گسترش دارد.
۲. گالمی :در کوهای سواد کنار دریای پنجکوره و کنرهار زندگی دارند.
۳. پراچی: ۶۰۰۰ گوننده در کشور دارد. محلان در شتل غچولان و دره بچغان به این زبان صحبت می‌نمایند.
۴. شمشتی شومهشتی یا شومهشت، (Shumashti): گوینده گان این زبان ۱۰۰۰ (۱۹۹۴) نفر بوده مردمان کنار دریای کنر بین دره پیچ و جلال به این زبان صحبت می‌کنند..
۵. زبان داملی Dameli): مردمان دره دامیل کنار دریای ارندوی دو طرف سرحد خط دیورند جنوب ولسوالی چترال به این زبان تکلم می‌نمایند. گوینده گان این زبان حدود ۵۰۰۰ نفر میباشد.
۶. گوارباتی: زبان مردم ارندوی نورستان است که حدود ۸یا ۹ قریه بوده دارای ۱۴۰۰۰نفوس میباشذ. در دره‌های چترال ارندو وکناردریای کنر جنوب ارندو زندگانی دارند.
۷. نان گالمی زبان مردمان گاروی یا کوهستانی چترال میباشد.
۸. گرنگالی
۹. زبان کوهستانی
زبانهای هندی
۱. تیراهی: ساحه این لسان در قسمت‌های غربی دره خیبر ودکه محدود می‌شود که با مناطق پشتو زبان وصل می‌شود.
۲. لهندا: لهجه ملتانی است که یک تعداد مردمان هنود در کندهار با آن تکلم می‌نمایند.
۳. سندی: باشنده گان هندو در ولایت کندهار با آن تلکم می‌نمایند.
۴. پنجابی: این زبان میان هندوها در کابل. غزنی. لوگر. جلال‌آباد. ترینکوت و مناطق دیگر رواج دارد.
۵. جاگاتی: زبان یکی از طایفه جت است در شمال افغانستان
۶. اردو هندوان بانیا، برهمن، انصاری و چنگر شهر کابل با این زبان آشنائی کامل دارند.
۷. سرایکی: زبان هندوان آروره افغانستان میباشد.
۸.گوجاری راجستانی : زبان مردمان گوجار افغانستان میباشد.
۹. داماری : زبان یکی از طایفه جت دامار میباشد.
زبانهای ترکی
۱. ازبکی: به طور عموم در بعضی ولایات شمالی کشور با این زبان تلکم می‌شود.
۲. قزاقی :در مناطق مختلف شمالی افغانستان و در قلعه نو بادغیس رواچ دارد.
۳. قرغزی: در بعضی حصص ولایات شمالی و شمال شرقی با این زبان تکلم می‌شود.
۴. سرتی و یاترنچی: در بعضی نقاط افغانستان و به خصوص مردم میان چین و افغانستان با آن مکالمه می‌نمایند.
۵. ترکمنی: در شمال غرب افغانستان تا سرحد هرات این زبان مروج است.
۶. آذری: زبان سابق ترکی آذربایجانی است که در افشار نانکچی کابل رواج دارد.
۷.قره کلپاک: مردمان قره کلپاک شمال افغانستان با این زبان صحبت می نمایند.
زبانهای هندوکوئی یا هندوکشی
زبان هندکی زبان آریانا قدیم اند. مردمان چون مصلی وانگ والا شادی باز جلالی پیکراغ گوتانا و شیخ محمدی به این زبان صحبت می‌نمایند.
زبانهای سامی
عربی: در ولایت بلخ در کنار بوینه قره مردم دو قریه با آن صحبت می‌کنند.
دراویدی
براهوئی : مردم کویته بلوچستان و مستونگ و قسمت‌های جنوبی ولایت هلمند با آن تکلم می‌نمایند.
مغلی
مغولی : در چند محله محدود ولایت هرات مردم با آن تکلم می‌نمایند.
زبانهای دیگر تحقیق ناشده
زبانهای دیگر افغانستان،؛ سریاکی ؛ دیف ساوی قپچاقی قارلوق یا قرلوق ، اویغوری ، و وردوجی یهودی اند.
زبان داردی (Dardic)
زبان داردی یکی از زبانهای هندوآریائی خانواده هندی است. مردمان مناطق شرقی و شمال شرق هندوکش شمال پاکستان و مناطق جمو وکشمیر هندوستان با این زبان صحبت می نمایند. قبلاً تصور میشد که زبان نورستانی یکی از شاخه های زبان داردی است. ولی کئوریک مونگتشتر محقق نارویژنی زبان نورستانی را یک زبان مستقل شمار نمود. زبان نورستانی خود یکی از شاخه‌های مستقل زبانهای هندوآریائی است. طبق پژوهش‌های این زبانشناس، زبانهای هندوایرانی به سه شاخهٔ هندوآریایی، ایرانی و نورستانی تقسیم می‌شوند. اکثراً مردمان که به زبان های داردی صحبت می نمایند در سخت ترین دره ها بلندترین کوه ومناطق سرد زیست دارند.بخش بزرگی از این مناطق برعلاوه مشکل سخت‌گذر بودن بطور مداوم با نیروهای دولتی در ستیز بسر می‌برند. همه زبانهای داردی بطور تاریخی تحت تاثیر زبانهای پیشرفته تر و همسایه قرار داشته بدین لحاظ زبان غالب تاثیرات خودرا بالای زبانهای داردی کم نفوس داشته است.
زیر شاخه زبانهای داردی
۱. کشمیری (کشمیری کشتوری پوگلی رمبانی)
۲. زبان شینه (بالستان، لدخ، داماکی، کوندال شاهی، شینه، اشوجو، کلکوتی پاولی و ساوی است.
۳. زبان چترال (کلشه خوار)
۴. زبان کنری (دامیلی، گواربتی، نان گالمی، گرنگالی، شمشتی)
۵. پشه‌ای
۶. زبان کوهستانی شمال شرق هندوکش و شمال غرب پاکستان: باتری چلی سو، گورو، مایا، کوهستانی اندس، تیراهی، توروالی وتاپور کترقالی
زبانهای داردی در افغانستان
♦زبان پشه‌ای
♦زبان داملی
♦زبان شمشتی
♦زبان کوهستانی
♦زبان گواربتی
♦نان گالمی
♦گرنگالی
زبان شمشتی (Shumashti)
یکی از زبانهای داردیک بوده که مردمان غرب پاکستان وشرق افغانستان که توسط خط مارتین دیورند انگلیسی از هم جدا شده اند به این زبان تکلم می نمایند. گوینده گان این زبان 1000 ( 1994) نفر که در کنار دریای کنر بین دره پیچ و جلال آباد زیست دارند میباشد. مردمان زبان شمشتی زبان حدود 60 کیلومتر از مردمان گهواربتی فاصله دارند. تعداد کم در بین خود به ین زبان صحبت می نمایند. معمولا به زبان دوم خود صحبت می نمایند که زبان دوم این مردم پشه ای گهواربتی و گرنگاری است. زبان پشه ای 63 فیصد از زبان دوم این مردم میباشد. زبان شمشتی از کلاس هندو اروپائی خانواده هندو آریائی زیر خانواده هندو آرین شاخه از زبانهای کنری و گواربتی میباشد..
زبان هندکو
هندکوه زبان مردمان کوه نشین کوهای همالیا شمال هند، شمال پاکستان و کوهای هنوکش شمال شرق افغانستان میباشد. این زبان شاخه از زبان سانسکریت بوده دارای ۱۰ میلیون گوینده در افغانستان پاکستان کشمیر و شمال هند میباشد. گروه گویند نام این کوه از هندوکش گرفته شده است. گروه گویند نام این کوه از هند و کوه گرفته شده است. یعنی مردمان کوهی هند.
زبان هندکوئی در افغانستان
زبان اندکی زبان خاص مردمان دیگر هندو آرین افغانستان میباشد. قرنها قبل زبان باشنده گان کوهای هندوکش بود. این زبان تا اکنون ۳۰۰۰۰۰ گوینده گان دارد. پس از اینکه اقوام قوی داخل سرزمین این مردمان شدند باشنده گان این کوه‌ها ثروت وزمینهای خودرا از دست داده تا اکنون به شغلهای غریبانه مشتغل می‌باشند. اقوام اندکی افغانستان عبارتند از مصلی، وانگ والا، شادی باز، جلالی، پیکراغ، گوتانا و شیخ محمدی میباشد.
(Dameli) زبان دامیلی
(-Damedi, Damel, Damia, Damiabaasha, Gidoji, Gudoji)
شاخه از زبان داردی – هندو آریائی -هندو اروپائی میباشد. مردمان دره دامیل کنار دریای ارندوی دو طرف سرحد خط دیورند جنوب ولسوالی چترال به این زبان تکلم می نمایند. گوینده گان این زبان حدود 5000 نفر میباشد. زبان دوم مردم دامیلی اردو و پشتو می باشد. زبان دامیلی تحت تاثیر زبان نورستانی قرار داشته مترادف به زبانهای کامویری کاتی ساوی گواربتی کامویری و پلولا میباشد. زبان دامیلی دارای لهجه های بنام شینتری دوندری و سواتی اسپار میباشد.
زبان باشگلی (نورستان)
لهجه‌های :کاتی، کاتویری شرقی، کاتویری غربی و کامویری
دره باشگل منطقه در نورستان است که مردم آن به زبان باشگلی یا کاتی یا کاتویری صحبت می‌نمایند. زبان باشگلی از کلاس زبانهای هندواروپائی هندوایرانی هندوآریائی نورستانی میباشد. این زبان ۱۸۷۰۰گوینده دارد؛ که ۱۵۰۰۰ آن در نورستان باقی در مناطق کنر لغمان بدخشان و پنجشیر زندگی دارند. مردمان قریه داوب ومندول، رامگل کولم کاتوی و پروک دره باشگل به لهجه کاتویری شرقی، مردمان منگول ساسکو گبلاگروم به لهجه مأموری، مردمان بره متال دره باشگل به لهجه کاتویری شرقی صحبت می‌نمایند. زبانهای کاتویری شرقی (جدیدی، رامگویری) و غربی خیلی باهم شباهت دارند؛ ولی زبان مامویری با کاتویری شباهت کم داشته ممکن در جمله زبان علیده حساب شوند. زبان دوم حصه غربی دره باشگل فارسی و حصه شرق آن پشتو میباشد.
انقراض زبانها
طبق اطلاعات سازمان ملل سالانه ده زبان در حال منقرض شدن میباشد. فعلاً در جهان حدود ۶۰۰۰ زبان است که ۹۵فیصد مردم جهان به آن صحبت می‌کنند ۵فیصدباقی زبانهای است که مردمان آن زبان دیگر را اختیار نموده است. الی سال ۱۹۵۰ حدود ۹۰ فیصد ازاین زبانها در حال انقراض قرار می‌گیرد. وقتی مردم زبان خودرا از دست دادند فرهنگ آن نیز از بین می‌رود. بدین ترتیب درکشورها نزول زبانها وفرهنگ رخ خواهد داد. عمده‌ترین دلیل انقراض زبان مهاجرت، شهرنشینی، صنعت شدن، محدودیت‌های اعمال شده از سوی دولت‌ها، زبان آموزش و علم آموزی در نظام آموزشی کشور، اعتبار اجتماعی زبانها و تعداد گویشوران یک زبان هستند.. در برابر زندگی ماشینی فرهنگها و زبانها باید مقاومت نمایند . زبان انگلیسی اردو فرانسوی آلمانی ماندارین (چینائی ) فارسی عربی ترکی روسی در آینده‌های هزاران زبانها را خواهد بلعید. ۵۰ فیصد زبانهای جهان درهشت کشور جهان مانند برازیل آسرلیا هند پپوا گینیا مکسیکو نایجریا اندونیزیا وجود دارد. ۵۰ فیصد جهان با ۲۰زبان صحبت می‌نمایند. ۱۰۱ زبان رسمی جهان تمامی زبانهای جهان را تحت تأثیر خود گرفته است. انقراض زبان طی دوقرن بیشتر از دها قرن قبل است. زیرا تعداد مکاتب و پوهنتونها افزون یافته مردمان چندین زبان با یک زبان تدریس می‌شوند. زبان غالب زبان قوی بوده مردم را مجبور می‌سازد که به آن رجوع کنند. نخستین زبان که از بین می‌رود زبانهای کم نفوس میباشد. در ممالک شاهی کشورهای عربی ایران و ازبکستان ومشابه با این نظامها دولت غیر از زبان رسمی به دیگر زبانها حق و حقوق قایل نمی‌باشد. در کشورهای پیشرفته چون اروپا آسرلیا دولت یک زبان را برسمیت شناخته و به یک زبان تدریس می گردد. مردمان دیگر زبانها باید طور شخصی کتاب , مکتب , پوهنتون ساخته به زبان خود تدریس نمایند.
منابع
*سایت جامعه شناسی افغانستان –زبان مردم افغانستان
http://download.aftab.cc/cs/afg/contents/languages.html
* Endangered languages وبگاه یونسکو
[http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/endangered-languages/atlas-of-languages-in-danger/]
* Austin, Peter K; Sallabank, Julia (2011). “Introduction”. In Austin, Peter K; Sallabank, Julia. Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88215-6.
* لست مکمل زبانهای در حال انقراض که توسط یونسکو ترتیب شده است.
[http://www.theguardian.com/news/datablog/2011/apr/15/language-extinct-endangered]
* UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger
[http://www.unesco.org/languages-atlas/]
* لست زبانهای در حال انقراض به اساس قاره ویکی پیدیا انگلیسی
[//en.wikipedia.org/wiki/Lists_of_extinct_languages]
منبع
*Shumashti- A language of Afghanistan-OLAC resources in and about the Shumashti languageدر وبگاه Ethnologue
(http://www.ethnologue.com/language/sts)
*Classification -Language: Shumashti-در وبگاه
http://glottolog.org/resource/languoid/id/shum1235
*OLAC Record- oai:ethnologue.com:sts در وبگاه http://www.language-archives.org/item/oai:ethnologue.com:sts
*Shumashti in Afghanistan -در وبگاه پروژه جویش
http://joshuaproject.net/people_groups/14924/AF
* Šumāštī-Language metadata در ویبسایت
http://www.endangeredlanguages.com/lang/sts
منابع
* هندکو ویکی پیدیا انگلیسی [//en.wikipedia.org/wiki/Hindko_dialect]
* مردمان اندگی ویکی پیدیا انگلیسی [//en.wikipedia.org/wiki/Hindki]
* HINDKI با سرنامه Encyclopedia Home :: HIG-HOR در وبگاه [http://encyclopedia.jrank.org/PAS_PER/HINDKI.html]
منابع
1.ISO 639-3: dml-OLAC resources in and about the Dameli language-*نوشته Emil Perder’s 2013 در وبگاه ارشیف زبان
http://www.language-archives.org/language/sts
Dameli-A language ofAfghanistan and Pakistan-ISO 639-3* در ویسایت زبان Ethnologue
https://www.ethnologue.com/language/dml
Decker, Kendall D. (1992) Languages of Chitral. Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan, 5. Islamabad: National Institute of Pakistan Studies, Quaid-i-Azam University and Summer Institute of Linguistics. xxii, 257 p. ISBN 969-8023-15-1.
Morgenstierne, Georg (1926) Report on a Linguistic Mission to Afghanistan.
Instituttet for Sammenlignende Kulturforskning, Serie C I-2. Oslo. ISBN 0-923891-09-9.
*گرامر زبان امیلی نوشته ایمیل پیردر
http://su.diva-portal.org/sma…/…/diva2:651418/FULLTEXT02.pdf
منابع
* Kati- A language of Afghanistan در وبگاه Ethnologue
[http://www.ethnologue.com/language/bsh]
* OLAC resources in and about the Kati language -ISO 639-3: bsh در وبگاه آرشیف زبانهای جهان
[http://www.language-archives.org/language/bsh]
* Languages of Chitral پژوهشگر دکر کندل در آرشیف وبگاه سیل
[http://www.sil.org/resources/archives/38575]
*
[http://www.khorasanzameen.net/history/ssabzwari13.html]
* زبان باشگلی؛ کاتی در وبگاه کانگرس زبان
[http://id.loc.gov/authorities/subjects/sh85012064.html]
باشگل (دوسطر آخری مقاله) پژوهشی دربارهٔ اِتنوگرافی یا تبارشناسی افغانستان- گزارش به نهمین کنگرهٔ شرقشناسان درسال ۱۸۹۱ م هنری والتر بیلیو – در وبگاه خراسان زمین ترجمه سهیل سبزواری.
[http://www.khorasanzameen.net/history/ssabzwari13.html]
* زبان باشگلی؛ کاتی در وبگاه کانگرس زبان
[http://id.loc.gov/authorities/subjects/sh85012064.html]
منبع
*سایت جامعه شناسی افغانستان –زبان مردم افغانستان
http://download.aftab.cc/cs/afg/contents/languages.html
* Endangered languages وبگاه یونسکو
[http://www.unesco.org/new/en/culture/themes/endangered-languages/atlas-of-languages-in-danger/]
* Austin, Peter K; Sallabank, Julia (2011). “Introduction”. In Austin, Peter K; Sallabank, Julia. Cambridge Handbook of Endangered Languages. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88215-6.
* لست مکمل زبانهای در حال انقراض که توسط یونسکو ترتیب شده است.
[http://www.theguardian.com/news/datablog/2011/apr/15/language-extinct-endangered]
* UNESCO Atlas of the World’s Languages in Danger
[http://www.unesco.org/languages-atlas/]
* لست زبانهای در حال انقراض به اساس قاره ویکی پیدیا انگلیسی
[//en.wikipedia.org/wiki/Lists_of_extinct_languages]
