د افغانستان اوسنی نظام او جوړښت د ۱۳۸۲ کال لویې جرګې په پایله کې تثبیت او تأیید شو، خو د تېرو اتلسو کلونو په ترڅ کې د واک تږیو، مغرضو سیاسیونو او پردیپالو څېرو یو په بل پسې د مطرح کېدو، امتیاز تر لاسه کولو او برحالو حکومتونو ته د سرخوږي جوړولو په موخه د فدرالي نظام را منځته کولو نغاره وډنګوله.
یوازې دا څېرې ندي، چې فدرالي نظام غواړي، بلکې داسې نورې کړۍ هم شته، چې دوه پښې یې په یوه موزه کړي او غیرمتمرکز نظام یا پارلماني نظام غواړي.
دغو څېرو پخوا هم له امریکایي سناتور دینا رورا باکر سره به دوبۍ او نورو هېوادونو کې لیده کاته درلودل، څو خپل خوب په حقیقت بدل کړي او وروستی مورد یې د جوبایډڼ څرګندونې دي.

لومړی به راشم د ریاستي او پارلماني نظامونو تعریفونو ته او ورپسې به د امریکا د ډموکراټ ګوند نوماند جوبایډن خبرې وڅېړو، چې څه معنا لرلای شي؟

رياستي نظام: ریاستي نظام کې ولسمشر د خلکو له خوا ټاکل کیږي او د پارلمان په پرتله ډېر واکونه لري. په ریاستي نظام کې درې ګونه اجرائیه، مقننه او قضائیه خپلواکې قواوې دي، چې په د درې واړو په سر کې ولسمشر وي او ډېر صلاحیتونه لري.
د بېلګې په توګه د اوربند او بهر ته د ځواکونو د استولو صلاحیت:
په ریاستي نظام کې په اضطراري حالاتو کې ولسمشر کولای شي په خپل لاسلیک سپین کاغذ ته د بانک نوټ اعتبار ورکړي. 

پارلماني نظام: په دې ډول نظام کې یوازې د پارلمان غړي د خلکو له خوا ټاکل کیږي او هغوي بیا ولسمشر او لومړی وزیر ټاکي. په دې ډول نظام کې پارلمان د ولسمشر په پرتله ډېر واک او صلاحیت لري او د ولسمشر شتون تر ډېره سمبولیک وي او ډېری اجرأت لومړی وزیر کوي؛ ځکه له هماغه ګوند څخه وي چې په پارلمان کې اکثریت څوکۍ لري.
لکه څرنګه چې په ریاستي نظام کې ولسمشر د مقننه، اجرائیه او قضائیه قواو په رأس کې وي؛ پارلماني نظام کې بیا برعکس دا دنده د پارلمان په غاړه وي.

خو دا، چې ولې یو ځل بیا د فدرالي نظام نغاره وډنګول شوه او هغه هم د یو بهرني ديپلومات له لورې؛ څو موارد پکې د بحث وړ دي:
جوبایډن غواړي د امریکا د خلکو ملاتړ ترلاسه کړي او د رسنیو پام ځان ته ور واړوي.
بله خبره، چې د پام وړ ده؛ هغه دا ده، چې جوبایډن د افغانستان له قومي او ژبني جوړښتنو خبر ندی او د دې هېواد له وضعیته هېڅ خبر ندی او کافي معلومات هم نلري.
ځکه افغانستان په داسې وضعیت کې ندی، چې هر زورواکی او د یوه جریان رهبر دې قانون ته تابع وي، بلکې برعکس که واک یې تر لاسه کړ یو به یې پر پاکستان پلوري او بل به یې په روسیه ایران او چین.

د افغانستان درېیو ختیځو ولایتونو باندې د پاکستان نفوذ ته د جوبایډن اشاره هم کېدای شي یوازې پر خپل پخواني ملګري او اوسني سیال ډونالډ ټرامپ د فشار وسیلې په توګه وکاروي او خلکو ته وښيي، چې تاسې غلط کس ته رأیه ورکړې ده.
حکومت که څه هم غبرګون ښودلی او ویلې یې دي، چې افغانستان یو واحد هېواد، یو واحد حکومت دی، سیاسي خپلواکې لري او هېڅ برخه یې د پاکستان تر کنټرول او نفوذ لاندې نده.
که څه هم تر ډېره ممکنه ده،چې د جوبایډڼ څرګندونې کمپایني اړخ ولري او ډېر د اندېښنې وړ ندي، ځکه د سناتور په توګه دندې پرمهال یې په درېیو ایالتونو د عراق وېشل کېدو او فدرالي کېدو طرحه هم وړاندې کړې وه، چې په عراق او سیمه کې له جدي غبرګون سره مخامخ شوې وه. 

هغه همداراز افغانستان یو ټوټه ټوټه هېواد بللی و او له دې هېواده پاکستان ته د امریکایي پوځونو د اډو د لېږد خبره یې هم کړې ده.
که څه هم د هر پردي او په کور د ننه پردیپالو دا ډول طرحې تل شنډې او له خاورو سره خاورې شوې دي، خو بیا هم د ښاغلي کرزي د حکومت په شان باید د دغه ډول خوځښتونو او څرګندونو جدي څارنه وشي او سیاسیون مو هم د شخصي ګټو پر ځای ملي ګټو ته ژمن اوسي، څو هره ورځ زموږ پر سرنوشت بېلابېل قمارونه و نه وهل شي.
ځکه تاریخ به ډېر بد قضاوت ورباندې وکړي.

خوشحال آصفي