پل ترامپ در قفقاز
در ایران خطرات را می‌سنجند
یوری کوزنتسوف (YURI KUZNETSOV)، خاور‌شناس، کارشناس مسائل بین‌المللی
ا. م. شیری، در یک کلام منطقی منتسب به دکتر علی شریعتی گفته می‌شود: «اگر می‌خواهید حقیقتی را خراب کنید، خوب به آن حمله نکنید، بد از آن دفاع کنید…» در بارۀ حملۀ بد به واقعیت «دالان زنگه‌زور»، در بارۀ دفاع بد از آن، در مقالۀ بعدی به اجمال توضیح خواهم داد.
چشم‌انداز «راه ترامپ» روشن نشد.
ارمنستان و ایران در ۱۲ اوت (۲۱ مرداد) رایزنی‌های سطح بالایی را برای بحث در مورد تحولات اخیر و همچنین ثبات منطقه‌ای برگزار کردند. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجۀ ایران، گفت که هدف از این رایزنی‌ها، درک بهتر رویدادهای جاری و توضیح موضع و نگرانی‌های تهران به طرف ارمنی است. ایران برای روابط دوستانه مبتنی بر حسن‌همجواری و منافع متقابل ارزش قائل است و در مورد مسائل مربوط به رویدادهای منطقه، به ویژه اگر به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر ایران تأثیر بگذارند، با این کشورها تماس برقرار می‌کند.
علی اکبر ولایتی، مشاور رهبر ایران، با یادآوری اینکه پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان، در سفر خود به ایران با موضع ایران ابراز همبستگی کرد و علیه ایجاد این کریدور صحبت کرد، معتقد است که امضای بیانیۀ مشترک در واشنگتن در ۸ اوت و متعاقباً ایجاد «کریدور زنگه‌زور» منجر به «تجزیۀ» ارمنستان خواهد شد. اکنون او به سرعت با مسکو و تهران تماس گرفت و حتی پیش از آن، از سفر برنامه‌ریزی‌شدۀ مسعود پزشکیان، رئیس جمهور ایران، به ایروان قبل از پایان ماه اوت، خبر داده شده بود. به گفتۀ عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، تهران در طول یک سال گذشته، روی توسعۀ روابط با کشورهای همسایه به طور فعال کار کرده است.
لازم به ذکر است که در تاریخ ۴ ژوئیه، رئیس جمهور ایران در هفدهمین اجلاس سازمان همکاری اقتصادی که در خانکندی (استپاناکرت سابق، پایتخت جمهوری به رسمیت شناخته نشدۀ قره‌باغ کوهستانی) برگزار شد، شرکت کرد و با الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان، گفتگو کرد. برنامۀ این سفر همچنین شامل بازدید از شهر شوشا (مرکز تاریخی منطقۀ قره‌باغ) بود.
از یک سو، سفر ماه ژوئیه به آذربایجان را می‌توان به عنوان آمادگی ایران برای جدی گرفتن باکو و تا حدودی کنار آمدن با وضعیت «در صحنه» تعبیر کرد. از سوی دیگر، واقعیت سفر رئیس جمهور پزشکیان به قره‌باغ، به این اقدام طرف ایرانی جنبه نمادین بیشتری می‌بخشد. پیش از این، در ماه ژوئیه، رزمایش نظامی مشترک چهار روزه در سواحل رودخانۀ ارس برگزار شد که برای نشان دادن گرم شدن روابط دوجانبه پس از یک دورۀ طولانی بدبینی و سوءظن طراحی شده بود.
البته، بخشی از جامعۀ ارمنستان، هر رویداد بین‌المللی در قره‌باغ کوهستانی، و به‌ویژه با مشارکت ایران را بسیار دردناک تلقی می‌کند. در عین حال، کاملاً به صلاح ایروان خواهد بود که از اقدامات ایران رنجیده خاطر نشود و برخی از روابط علت و معلولی که تهران را مجبور می‌کند امروز به این شکل و نه طور دیگری عمل کند، درک کند. گذشته از همۀ این‌ها، این حرکت به وضوح پیامی شبیه به این را خطاب به پاشینیان مخابره می‌کند: «ما شما یا ولی‌نعمت‌های شما را جدی نمی‌گیریم، اما در حال حاضر موضوعی برای گفتگو با طرف برنده- علی‌اف، داریم».
ایرانی‌ها علیرغم اختلافات با نخبگان حاکم در ایروان، تصمیم گرفتند برای متقاعد کردن مقامات ارمنی به تجدیدنظر در دیدگاه‌هایشان در مورد منطقه و نقش ارمنستان در آن یک بار دیگر تلاش کنند. سفر اخیر پزشکیان اساساً خطوط قرمزی را برجسته کرد که با منافع ملی ارمنستان، کاملاً مطابقت دارد. رئیس جمهور ایران، در گفتگوی تلفنی خود در ١١ اوت با نیکول پاشینیان گفت، که راهرو ترانزیتی بین ایروان و باکو باید به مسیر صلح و توسعه تبدیل شود، نه به ابزاری برای دستیابی به اهداف سلطه‌جویانۀ نیروهای خارجی. به گزارش خبرگزاری مهر، پزشکیان در این گفتگو بر اهمیت حفظ حاکمیت ارمنستان در این موضوع و عدم پذیرش هرگونه دخالت نیروهای نظامی یا امنیتی در اجرای گذرگاه ترانزیتی در امتداد ساحل شمالی رودخانۀ آرس تأکید کرد.
با این حال، ارمنستان با آمریکا و کشورهای ثالث (و همچنین بازیگران غیردولتی در سیاست خارجی، از جمله شرکت‌های نظامی خصوصی) برای ایجاد «جادۀ ترانزیتی ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» در سیونیک همکاری خواهد کرد. البته، ایرانی‌ها معمولاً در محاسبۀ چنین جنبه‌های استراتژیک مهم سیاست جهانی و برنامه‌های رقبای خود مهارت دارند. و برای آن‌ها کاملاً واضح است که کدام بازیگران از اجرای طرح ایجاد یک گذرگاه در قفقاز جنوبی، حتی اگر عنوان آن از «زنگه‌زور» به «راه ترانزیتی ترامپ برای صلح و رفاه بین‌المللی» تغییر کرده باشد، بیشترین سود را خواهند برد.
اجرای طرح‌های آمریکایی-آذربایجانی به نحوی به منافع همۀ بازیگران منطقه‌ای و به ویژه، کسانی که به دنبال ایفای نقش مرکز قدرت منطقه‌ای مانند ایران هستند، آسیب خواهد رساند. با این حال، این امر در مورد همۀ امضاکنندگان کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر از سال ۲۰۱۸ صدق می‌کند.
از این نظر، تأکید ولایتی در بیانیۀ فوق‌الذکر خود در مورد روسیه مهم است. به گفتۀ وی، تهران معتقد است که مسکو نیز از نظر استراتژیک مخالف این گذرگاه است. این دیپلمات همچنین تصریح کرد که این کریدور وضعیت ژئوپلیتیکی در قفقاز جنوبی را تغییر خواهد داد، بر مرزهای ایران تأثیر خواهد گذاشت، منجر به تجزیۀ ارمنستان خواهد شد و شرایط مساعدی برای حضور ناتو در منطقه فراهم خواهد کرد. و در واقع، تغییر در موازنۀ قدرت در منطقه، رسماً آخرین مانع را برای نظامی شدن دریای خزر و حضور ناوگان هر کشوری که با مسکو دشمنی دارد، از جمله روسیه، در آن از بین خواهد برد.
هشدار ولایتی که در بالا به آن اشاره شد، توسط سردار جوانی، معاون سیاسی سپاه پاسداران نیز تکرار شد. به گفتۀ او، «ایران، روسیه و هند نسبت به این رویداد مخرب بی‌تفاوت نخواهند ماند». علاوه بر این، ظاهراً خود علی خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب، در شبکه اجتماعی خود نوشته است که «تهران هرگز سیاست‌ها و برنامه‌هایی را که منجر به بسته شدن مرز بین ایران و ارمنستان شود، نخواهد پذیرفت».
به هر حال، همۀ این اظهارات در رابطه با موضع روسیه عجیب هستند. خوش‌بینی طرف ایرانی در مورد موضع کرملین در این مورد ممکن است با واقعیت دشوار امروز در تضاد باشد. مشکل اینجا نه تنها طیف گستردۀ ارزیابی‌ها از اسناد امضا شده در واشنگتن در ٨ اوت است، بلکه این واقعیت نیز هست که در شرایط یک اتحاد استراتژیک طولانی مدت، مسکو ممکن است به سادگی قدرت کافی برای مقابله با غرب و اقمار آن حتی در جنوب رشته کوه قفقاز بزرگ را نداشته باشد.
می‌توان فرض کرد که همۀ این موارد در تهران در نظر گرفته شده است، جایی که آن‌ها کاملاً واقع‌بینانه در حال ارزیابی دامنۀ کامل وضعیت فعلی هستند و آمادۀ اقدامات مشترک با مسکو و دهلی نو برای خنثی کردن تهدیدات مشترک هستند. در نهایت، هرچند خیالی، اما گرم شدن روابط بین ارمنستان، آذربایجان و ترکیه به این معنی است که هند نه تنها خریدار محصولات نظامی خود را از دست خواهد داد، بلکه با احتمال زیاد، چشم‌انداز ظهور گذرگاه حمل و نقل بین‌المللی «خلیج فارس – دریای سیاه» نیز به فراموشی سپرده خواهد شد. ناگفته نماند که مواضع آذربایجان، متحد پاکستان و به طور خودکار خصمانه با هند، به طور قابل توجهی تقویت خواهد شد.
بر این اساس، زمینۀ هماهنگی و همکاری بین ایران، روسیه و هند وجود دارد و تهدیداتی که ما داریم مشترک است و خیالی نیست. البته، تلاش‌های مشترک دو قدرت بزرگ – روسیه و هند – با حمایت ایران قادر است برنامه‌های غیردوستانۀ ایروان، باکو، آنکارا و واشنگتن را خنثی کند. بنابراین، عدم استفاده از این فرصت، گناه بزرگی خواهد بود.
٢ شهریور- سنبله ١۴٠۴
