ویتکاف در مسکو: تلاشی دیگر برای اعمال فشار سیاسی یا تمایلی واقعی برای دستیابی به توافق؟
نویسنده: دمیتری شِوچِنکو ــ
پایان تعلیق استقرار موشک‌های میان‌برد و حمایت از کشورهای جنوب جهانی، به‌عنوان اهرم‌هایی مهم در تقویت موضع روسیه در بحران اوکراین مطرح شده‌اند.
در تاریخ ششم اوت، فرستادهٔ ویژهٔ رئیس‌جمهور ایالات متحده، ویتکاف، تنها دو روز پیش از پایان ضرب‌الاجل اعلام‌شده از سوی ترامپ ــــ ضرب‌الاجلی که پاسخ آن عملاً در تاریخ اول اوت داده شده بود ــــ بار دیگر وارد مسکو شد. واشنگتن وانمود می‌کرد که چیزی نشنیده است، و در این مدت همچنان با اصرار بر لزوم پایان سریع جنگ اوکراین تأکید می‌ورزید: «روسیه باید توافقی را بپذیرد که پس از آن، مردم دیگر کشته نشوند.»
هم‌زمان، تهدیدهایی ضمنی نیز از سوی آمریکا متوجه مسکو بود: «ما در بسیاری از کشورها جنگ را متوقف کردیم؛ در هند و پاکستان. ما جلوی بسیاری از درگیری‌ها را گرفتیم. این جنگ را هم متوقف خواهیم کرد. به هر شکل آن را متوقف می‌کنیم.»
با این حال، روسیه ــــ به‌ویژه در پی اعلام رسمی رئیس‌جمهور ولادیمیر پوتین در اول اوت مبنی بر آغاز تولید انبوه موشک «اورشنیک» ــــ دیگر تاب تحمل این وضعیت را نداشت.
در نتیجه، وزارت خارجهٔ روسیه در تاریخ پنجم اوت به‌طور رسمی پایان تعلیق داوطلبانهٔ استقرار موشک‌های زمینی با برد متوسط و کوتاه را اعلام کرد. این محدودیت‌ها از سال ۲۰۱۹، پس از خروج واشنگتن از پیمان موشک‌های هسته‌ای میان‌برد (INF)، منعقده میان شوروی و ایالات متحده در سال ۱۹۸۷، به‌صورت داوطلبانه از سوی روسیه رعایت می‌شد.
هم‌زمان، مسکو فوراً از کشورهای عضو ناتو خواست تا به‌طور متقابل تعلیق استقرار سامانه‌های تسلیحاتی ممنوعه طبق پیمان INF را بپذیرند، و همچنین از شرکای آمریکایی خود در منطقه آسیا ـ اقیانوسیه خواست که از تلاش‌های روسیه برای جلوگیری از آغاز یک رقابت تسلیحاتی تازه پشتیبانی کنند.
با این حال، ایالات متحده و متحدانش «نه‌تنها به‌طور علنی برنامه‌های خود را برای استقرار موشک‌های زمینی میان‌برد آمریکایی در مناطق مختلف اعلام کرده‌اند، بلکه در عمل نیز در اجرای این برنامه‌ها در اروپا و آسیا پیشرفت چشمگیری داشته‌اند». این اقدامات مربوط به موشک‌هایی با برد پرتاب ۵۰۰ تا ۵۵۰۰ کیلومتر است که موضوع اصلی پیمان INF بوده‌اند.
از دیدگاه وزارت امور خارجهٔ روسیه، اقدامات «غرب جمعی» در حال شکل دادن و گسترش «ظرفیت‌های موشکی بی‌ثبات‌کننده در مناطق مجاور روسیه» است که مستقیماً امنیت این کشور را تهدید می‌کند؛ و این مسأله به‌نوبۀ خود نیازمند «اقدامات جبرانی نظامی ـ فنی به‌منظور مقابله با تهدیدات نوظهور و حفظ توازن راهبردی» است.
به بیان دیگر، اگر شما با استقرار موشک‌هایتان در نزدیکی مرزهای ما، ما را تهدید می‌کنید، ما نیز متقابلاً همین کار را خواهیم کرد. البته دیپلمات‌های روسی از بیان اقدامات مشخص پرهیز کردند، اما وقتی این اظهارات را در کنار خبر آغاز تولید موشک میان‌برد «اورشنیک» و برنامهٔ استقرار آن در بلاروس طی ماه‌های آینده قرار دهیم، معنای همه‌چیز آشکار می‌شود.
و اگر به این نکته هم توجه کنیم که ممکن است این موشک‌ها در منطقهٔ کالینینگراد ــــ در قلب «محیط دوستانهٔ» کشورهای عضو ناتو ــــ مستقر شوند، آن‌گاه به‌روشنی می‌توان دریافت که بیانیهٔ مسکو برای غرب چندان خوشایند نبوده است.
مانند همیشه، دیمیتری مدودف، معاون شورای امنیت روسیه، نیز به یاری دیپلمات‌های روس شتافت و پیامی روشن برای رهبری ایالات متحده ارسال کرد. او اعلام کرد که لغو تعلیق، «نتیجهٔ سیاست ضدروسی ناتو» است و از همه خواست که «در انتظار اقدامات بعدی» بمانند.
دیمیتری پسکوف، سخنگوی رئیس‌جمهور روسیه، نیز احتمال هرگونه اقدام از سوی مسکو برای استقرار موشک در خاک خود را تأیید کرد و گفت: «روسیه دیگر در این زمینه با هیچ محدودیتی روبه‌رو نیست» و خود را محق می‌داند که «اقدامات مقتضی را اتخاذ کند و گام‌های مناسب را بردارد.»
کارشناس نظامی روس، والری شیریایف، پیش‌تر در دسامبر ۲۰۲۴ تأکید کرده بود که اورشنیک سلاحی است که شعاع ضربت آن «شامل تمام کشورهای عضو ناتو، صرف‌نظر از تعدادشان، به‌جز ایالات متحده و کانادا» می‌شود؛ و این موشک، «پاسخی است به برنامه‌های ایالات متحده برای استقرار موشک‌های تاماهاوک در اروپا» ــــ موشک‌هایی با بردی تا ۲۵۰۰ کیلومتر که پیش‌تر مشمول ممنوعیت‌های پیمان INF بودند.
بدیهی است که کشورهای اروپایی با مشاهدهٔ موشک‌های مافوق صوت روسیه در مجاورت خود، که قادرند ظرف چند دقیقه به پایتخت‌های آن‌ها برسند، و حتی بدون کلاهک هسته‌ای تهدیدی جدی محسوب می‌شوند، بلافاصله فریاد اعتراض سر خواهند داد.
شاید به همین دلیل بود که ترامپ، تنها یک روز پس از بیانیهٔ وزارت خارجهٔ روسیه، نمایندهٔ ویژه خود، ویتکاف، را به مسکو فرستاد. هرچند این اقدام مانع از تداوم فشارهای عمومی بر روسیه نشد. آنا کلی، معاون سخنگوی مطبوعاتی کاخ سفید، روز قبل اعلام کرده بود که رئیس‌جمهور آمریکا «در صورت عدم موافقت پوتین با پایان دادن به جنگ، تحریم‌های سخت‌گیرانه‌ای اعمال خواهد کرد». نشریهٔ بریتانیایی فایننشال تایمز نیز در تأییدی بر این موضع نوشت: «اگر ویتکاف دست خالی و بدون هیچ نتیجه‌ای بازگردد، ترامپ از کوره درخواهد رفت.»
با این حال، نیویورک پست گزارش داد که «یک منبع آگاه از مذاکرات تأکید کرده است که با پایان یافتن ضرب‌الاجل ترامپ در روز جمعه، تحریم‌های فوری در دستور کار نیست»، چراکه دولت آمریکا «به‌شدت در تلاش برای دستیابی به توافق است.»
این نشریه می‌نویسد که رئیس‌جمهور پوتین اساساً «اعتماد خود را به اصلِ رسیدن به توافق با ایالات متحده از دست داده است»، زیرا رهبری آمریکا را گذرا می‌داند. نخبگان روس نیز اولتیماتوم ترامپ را جدی نگرفته‌اند: «پس از بیش از سه سال زندگی زیر سایه تحریم‌ها، کرملین بر این باور است که می‌تواند از عهدهٔ هرگونه اقدامات جدید برآید ــــ و به‌طور کلی، روشن نیست که ترامپ واقعاً تهدیدهای خود را عملی کند؛ موضوعی که بسیاری در مسکو به آن شک دارند».
در همین زمینه، تهدید به تحریم کشورهایی که از روسیه انرژی وارد می‌کنند نیز نتیجه‌ای نداشت. وزارت خارجهٔ هند اعلام کرد که این کشور قصد ندارد از تجارت با مسکو دست بکشد. دهلی نو یادآور شد که هم اتحادیهٔ اروپا و هم ایالات متحده، همچنان به تجارت با روسیه ادامه می‌دهند، و تنها حجم مبادلات خدماتی میان اتحادیهٔ اروپا و روسیه در سال ۲۰۲۳ «به‌مراتب بیشتر از کل حجم تجارت هند با روسیه» بوده است. بر همین اساس، فشار بر هند «بی‌اساس و ناعادلانه» تلقی می‌شود و این کشور «تمام اقدامات لازم را برای حفاظت از منافع ملی و امنیت اقتصادی خود اتخاذ خواهد کرد.»
ساوت چاینا مورنینگ پست نیز گزارش داد که پکن با وجود تهدیدهای تعرفه‌ای واشنگتن، از خرید نفت روسیه صرف‌نظر نخواهد کرد.
وزارت‌خانه‌های امور خارجهٔ چین و برزیل در بیانیه‌ای مشترک، رویهٔ واشنگتن در اعمال تعرفه‌های سنگین را محکوم کردند و نوشتند: «استفاده از تعرفه‌ها به‌عنوان سلاحی برای سرکوب دیگر کشورها ناقض منشور سازمان ملل متحد است؛ قواعد سازمان تجارت جهانی را تضعیف می‌کند؛ و نه قابل‌پذیرش است و نه پایدار». پکن همچنین تأکید کرد که «روسیه و اوکراین گفت‌وگوها را آغاز کرده‌اند ــــ و این گامی مهم است. اکنون لحظه‌ای کلیدی برای حل‌وفصل بحران به‌حساب می‌آید».
در همین راستا، گروه کشورهای موسوم به «دوستان صلح» به رهبری چین و برزیل، که در سپتامبر ۲۰۲۴ در سازمان ملل تشکیل شد، می‌تواند «با تقویت همگرایی مواضع کشورهای جنوب جهانی دربارهٔ آتش‌بس و پیشبرد مذاکرات صلح، نقشی سازنده در راه‌حل سیاسی بحران ایفا کند.»
بدین‌ترتیب، هند و چین، صرف‌نظر از هرگونه تحریم احتمالی ایالات متحده، همچنان به خرید منابع انرژی از روسیه ادامه خواهند داد. (گفتنی است که ترامپ، پس از پایان سفر ویتکاف، فرمان اعمال تعرفهٔ گمرکی جدیدی به میزان ۲۵ درصد بر کالاهای وارداتی از هند را امضا کرد.)
در آستانهٔ این دیدار، تحلیل‌گران سیاسی پیش‌بینی کرده بودند که موضوعات مورد بحث شامل بحران اوکراین، درگیری در خاورمیانه، و نیز امکان برگزاری دیداری میان سران دو کشور در چین در اوایل سپتامبر، خواهد بود؛ دیداری که به مناسبت هشتادمین سالگرد پایان جنگ جهانی دوم برگزار می‌شود.
در کی‌یف نیز چشم‌انتظار خبرهایی از این دیدار در مسکو بودند.
چنان‌که می‌دانیم، در تاریخ اول اوت، در جزیره والام، تمایل روسیه به دستیابی به نوعی «آتش‌بس هوایی» ابراز شد؛ به‌گونه‌ای که «دیگر شاهد پرواز ماشین‌هایی حامل مواد منفجره» نباشیم.
بااین‌حال، آندری کووالنکو، رئیس مرکز مقابله با اطلاعات نادرست در اوکراین، در تاریخ ششم اوت اعلام کرد که «در واقع، این یک تله است»، چراکه در پشت پیشنهاد آتش‌بس هوایی هیچ نیتی برای توقف جنگ وجود ندارد، و «روس‌ها به تلاش برای خرید زمان ادامه خواهند داد». به‌زعم او، هدف روسیه «جلوگیری از ضربات دردناک در عمق خاک خود، و نیز فلج شدن ترافیک هوایی» است.
به‌گفتهٔ کووالنکو، روسیه همچنین «خواستار وقفه‌ای هوایی است تا انبوهی از منابع را گرد آورد و در زمان مناسب، حملات خود را از سر گیرد، و در عین حال، از تحریم‌های فعلی نیز بگریزد؛ بی‌آنکه از ادامهٔ جنگ زمینی دست بکشد».
تأیید این سخنان را می‌توان در اظهارات کارشناس مرکز کارنگی مسکو، الکساندر بائونوف، مشاهده کرد: «در حال حاضر، روسیه، چه در زمین و چه در آسمان، از برتری برخوردار است، هرچند این برتری آن‌قدر قاطع نیست که بتواند به فروپاشی سریع دفاع اوکراین بینجامد. اما برخلاف صحنهٔ زمینی، در حوزهٔ هوایی به‌نظر می‌رسد اوکراین هنوز توان بیشتری برای ضدحمله دارد.»
در چنین بستری از تحولات سیاسی بین‌المللی، دیدار سه‌ساعتهٔ رئیس‌جمهور پوتین با فرستاده ویژۀ ترامپ، ویتکاف، برگزار شد ــــ پنجمین دیدار این دو از ابتدای سال جاری.
پس از این دیدار، یوری اوشاکوف، دستیار رئیس‌جمهور روسیه در امور سیاست خارجی، گزارش داد که پوتین و ویتکاف دربارهٔ بحران اوکراین و نیز چشم‌انداز توسعه همکاری‌های راهبردی میان آمریکا و روسیه گفت‌وگو کردند.
رئیس‌جمهور ترامپ در شبکه‌های اجتماعی خود از «دیداری سازنده» در مسکو سخن گفت که طی آن پیشرفتی قابل‌توجه حاصل شد، و افزود: «من در پی این دیدار برخی از متحدان اروپایی‌مان را در جریان قرار دادم. همگی متفق‌القول‌اند که این جنگ باید پایان یابد و ما در روزها و هفته‌های پیش‌رو برای تحقق این هدف تلاش خواهیم کرد».
نشریهٔ آلمانی بیلد خاطرنشان کرد که ترامپ در تماس با صدراعظم آلمان، مرتس، گفته است دیدار مسکو «بیش از حد انتظار ثمربخش» بوده است. اما روزنامهٔ نیویورک تایمز گزارش داد که ترامپ قصد دارد هفتهٔ آینده با پوتین دیدار کند و به‌دنبال آن، نشست سه‌جانبه‌ای با حضور زلنسکی نیز برگزار کند.
زلنسکی نیز دربارهٔ این دیدار در مسکو اظهار نظر کرد: «به‌نظر می‌رسد روسیه اکنون آمادگی بیشتری برای آتش‌بس دارد. فشارها در حال اثرگذاری هستند. اما مهم آن است که در جزئیات ما را فریب ندهند؛ نه ما را، نه ایالات متحده را».
چنان‌که می‌گویند، ظاهراً همه راضی‌اند، اما در واقع معلوم نیست چرا! تنها نکتهٔ باقی‌مانده آن است که یکی از اعضای تیم مذاکره‌کنندهٔ اوکراین، سرگئی کیسلیتسیا، معاون اول وزیر خارجه، در شبکه‌های اجتماعی خود نوشت: شاید آن‌که در دیدار با ویتکاف حضور داشت، خودِ پوتین نبوده، بلکه بدل او بوده است.
به‌نظر می‌رسد هرچه جلوتر می‌رویم، معمای این دیدار پیچیده‌تر و جذاب‌تر می‌شود.
منبع: بنیاد فرهنگ استراژیک، ۶ اوت ۲۰۲۵
