جـنازۀ غایــبانه نباید سیاسی گردد!
تتبع ونگارش :
الحاج امین الدین « سعیدی- سعيد افغانی »
مدیر مرکز مطالعات ستراتــیــژیکی افغان
ومسؤل مرکزفرهنگی د حق لاره- جرمنی
منابع و مصادر احکام شرعی در مسایل عبادتی نقلی است نه متکی و تجسسات و تحقیقات علمی و یا عقل انسانی. درمورد اینکه نماز جنازه چند تکبیر ویا بعد از هر تکبیر چه خوانده شود مسایل ومطالب اند که اساس منابع وکتب شرعی اولی یعنی قرآن کریم و سنت رسول الله ودراستنتاجات علمای فقیهی اسلامی و مجتهدین که متکی به آیات قرآنی و سنت نبوی باشد، باید ثابت و مطابق آن عمل ګردد.
با تأسف باید گفت در این اواخر دیده شده است که تدویر نماز های جنازۀ غایبانه رنگ سیاسی بخود گرفته وزمامداران کشور برای دستیابی به مصالح شخصی خویش به اصدار اوامر دولتی درین عرصه پرداخته وبا اصدار مکاتیب وفرامین دولتی جنازه های غایبانه ای را بر پا میدارند. بناً غرض توضیح وتشریح این حکم اسلام وتاریخچه آن معلومات ذیل را با شما خوانندگان محترم شریک می سازم .
جنازه کلمــﮥ عربی است که به کسر جیم به معنی مُرده وبفتح جیم بمعنی تخت که مُرده را بر وی برمیدارند یا عکس آن باشد یا بالکسر تخت با مرده وهر که اورا مشایعت کند.
نمازجنازه بالای هر مسلمانیکه از میت(مرده) خبر باشد، فرض کـفایه است و اگـر از جملۀ آنها چند نفری این نماز را اداء نمایند ذمۀ فرض از گردن دیگران خلاص وساقط میشود و اگر هیچ کس به نماز جنازه حاضر نشد همۀ کسانیکه آگاهی داشتند وبه جنازه رسیدگی کرده میتوانستند و نه رفتند، گناهـگار میباشد .
مفهوم کلی که در نماز جنازه وجود دارد همانا دعا بر میت میباشد واز همین سبب درین نماز قرائت، رکوع ،سجده وغیره به مثلیکه در دیگر نماز ها است، در نماز جنازه وجود ندارد.
قرائت در نماز جنازه به نوع است که واقعیت مجموعهء از دعا ها و طلب عفوه ګذشت و درحق مرده و صبرجمیل برای باز ماندګان به نحوی که درسنت رسول الله صلی الله علیه وسلم ونصوص شرعی روشن شده است.
هــدف نمازه جنازه:
طوریکه در فوق یاد آور شدیم: بر پا گردیدن نماز جنازه خاص الخاص بخاطر دعا برای میت میباشد، در حدیثی از ابو هریره ( رض ) روایت است که پیامبر صلی الله علیه وسلم میفرماید:
« إذا صلیتم علی المیت فا خلصوا له الدعا ء » ( ابو داود ، کتاب الجنائز ، باب الدعا للمیت شماره : ۳۱۹۹ ) « زمانیکه بر میت نماز خواندید ( یعنی دعا کردید ) خالصانه برایش دعا کنید .»
طوریکه یاد آور شدیم ، نمازجنازه رکوع ، سجده و تشهد ندارد و تنها، چهار تکبیر با تکبیر تحرم و چند ذکر و دعاست.
تجدید نماز جنازه:
در این اواخر رسم طوری شده که زمانیکه جنازه را ازیک منطقه و محل ویا هم ولایت به ولایت دیگر ویا هم از خارج کشور به داخل کشور منتقل می نمایند، در حالیکه جنازه متوفی در محل اولی بر میت خوانده شده، ولی مسلمانان یکبار دیگر به تجدید جنازه اقدام مینمایند.
در امداد الاحکام صفحه 735 جلد اول خواندن دوباره وتجدید نمازه جنازه را امر بدعت ومکروه تحریمی محسوب نموده اند. ولی اگر وارث میت در جنازه اولی حضور نداشته باشد ویا هم بدون اجازه او نماز جنازه بجاء آمده باشد، در این صورت خواندان نماز دوباره جنازه وتجدید آن ممانعت ندارد.
اماجـنازۀ غایــبانه:
همانطوریکه در فوق خدمت خوانندگان بعرض رسانیدم ، برای ادای نماز جنازه حاضر بودن میت لازم است، ولی اگر احیانآ ، مُرده (میت) بدون نماز جنازه دفن شده باشد، در این صورت تا سپری شدن وقت محدودی بر روی قبرش نیز می توان نماز جنازه را ادا نمود.
ولی باید گفت که بنزد علمای احناف خواندن نماز جنازه غائباً روا نمی باشد.
و فی عمدة القاری:
قد مات من الصحابة خلق کثیر و هم غائبون عنه، و سمع بهم، فلم یصل علیهم، إلا غائبا واحداً و رد أنه طویت له الارض حتی حضره. (عمدة القاری، کتاب الجنائز، باب الرجل ینعی إلی أهل المیت بنفسه: 8/ 22 ).
لم یکن من هدیه صلی الله علیه وسلم الصلاة علی کل میت غائب، فقد مات خلق کثیر من المسلمین وهم غیّب، فلم یصل علیهم. (زادالمعاد فی هدی خیرالعباد لابن القیم، فصل فی هدیه صلی الله علیه وسلم فی الصلاة علی الغائب .).
و فی الدرالمختار: (و إن دفن) و أهل التراب (بغیر صلاة أو بها بلاغسل أو ممن لا ولایة له (صلی علی قبره) إستحسانا (ما لم یغلب علی الظن تفسخه) من غیرتقدیر، هوالاصح. (الدرمع ردالمختار:2/ 224 ).
نظریات علماء در مورد جنازه غایبانه:
علمای مذاهب اربعه در مورد جواز نماز جنازه بر غائب سه قول مختلف دارند:
قول اول:
امام شافعی وامام احمد بدین نظر اند که: نماز جنازه بر غائب در شرع جایز بوده ، وآنها بر خواندن نماز جنازه توسط پیامبر صلی الله علیه وسلم بر نجاشی استناد مینمایند.
چنانکه مسلم در صحیح خود از ابوهریره رضی الله عنه روایت کرده که گفت:عن ابی هریره: «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم نَعَی النَّجَاشِیَّ فِی الْیَوْمِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ خَرَجَ إِلَی الْمُصَلَّی فَصَفَّ بِهِمْ وَکَبَّرَ أَرْبَعًا». مسلم (951).
یعنی: رسول الله صلی الله علیه وسلم خبر مرگ نجاشی (پادشاه حبشه) را که در سرزمین حبشه فوت کرده بود، اعلام نمود و به مصلی رفت و مسلمانان صف بستند و ایشان چهار تکبیر گفت (نماز جنازه خواند).
قول دوم:
امام ابو حنیفه وامام مالک میگویند نماز جنازه بر غائب بصورت مطلق جایز نیست، و آنها استدلال میاورند که نماز جنازه پیامبر صلی الله علیه وسلم بر نجاشی خواند ، تنها خاص او بوده است، ولی برای دیگران در هیچ صورت صحیح ودرست نیست.
از جانب دیگر در ( امداد الاحکام در صفحه 735 جلد اول با تمام صراحت ووضاحت بیان گردیده است) که : « در فقهی حنفی برای صحت نماز جنازه شرط آنست که مرده باید روبرو موجود باشد بدون حضور جنازه میت نماز جنازه برآن صحیح نیست » در فقه حنفی گفته شده است که بصورت مطلق برای خواندان نماز جنازه غائبانه گنجایشی موجود نمی باشد ، بنآ حنفی مذهبان از اشتراک در نماز جنازه غائبانه جدآ احتراز نمایند . ( تفصل موضوع مراجعه شود به صفحه 227 رساله احکام میت از شیخ الاسلام مولانامفتی رفیع عثمانی مترجم مولانا نصر الله فیضانی )
قول سوم:
قول سوم شامل علمای چون شیخ الاسلام ابن تیمیه وشیخ ابن عثیمین وشیخ ناصر الدین البانی وغیره علماء میگردد.
شیخ الاسلام ابن تیمیه می گوید:
اگر مسلمانی، در شهری فوت کرد و کسی بر او نماز جنازه نخواند، غائبانه بر او نماز جنازه خوانده شود، همانطور که رسول الله صلی الله علیه وسلم بر نجاشی که در میان کفار فوت کرد و کسی بر او نماز نخواند، غائبانه نماز خواند.
اما اگر شخصی در جائی فوت کرده، و افرادی بر او نماز جنازه خواندند، بر چنین شخصی ، غائبانه نماز جنازه خوانده نشود. زیرا با نماز خواندن تعدادی از مسلمانان فرض از بقیه، ساقط می گردد. و از رسول خدا صلی الله علیه وسلم خواندن نماز جنازه و ترک آن هر دو به ثبوت رسیده است. لذا هر یک از آنها در جای خود قابل عمل میباشد.
شیخ ناصرالدین البانی در »کتاب الجنائز» می نویسد:
« و همین قول (سوم) را بعضی از محققین شوافع پذیرفته اند. چنانکه خطابی در «معالم السنن» می گوید:
نجاشی مرد مسلمانی بود که به رسول خدا صلی الله علیه وسلم ایمان آورده و نبوت او را پذیرفته بود، البته ایمانش را کتمان می کرد. و هر گاه ، مسلمانی بمیرد، بر سایر مسلمانان واجب است که بر وی نماز جنازه بخوانند.
اما او در میان کفار فوت کرد و در آنجا مسلمانی وجود نداشت تا حق او را ادا نماید و بر او نماز جنازه بخواند. لذا لازم بود که رسول الله صلی الله علیه وسلم بر او نماز بخواند. زیرا او پیامبر خدا و ولی نجاشی بشمار می رفت و از همه مردم به نجاشی نزدیک تر بود. به همین خاطر، رسول الله صلی الله علیه وسلم بر او نماز جنازه غائبانه خواند. و الله اعلم.
بنابراین، اگر مسلمانی در یکی از شهرها فوت کرد و بر او نماز جنازه خوانده شده بود نیازی نیست که مسلمانان در شهری دیگر، بر او نماز جنازه غائبانه بخوانند و اگر معلوم شود که بخاطر عذر یا هر مانعی، نماز جنازه بر او خوانده نشده است، سنت است که نماز غائبانه بر او خوانده شود و نماز ، بدلیل دوری مسافت و فاصله زیاد میان میت و نمازگزاران ترک داده نشود.
در ترتیب نماز جنازه آمده است:
در نماز جنازه غائبانه نمازگزاران رو به قبله می ایستند، نه در جهت شهری که میت در آنجا است.
برخی از علماء خواندن نماز جنازه غائبانه را مکروه می دانند و بر این باورند که این عمل مخصوص رسول الله صلی الله علیه وسلم بوده است. دلیلشان هم این است که رسول الله صلی الله علیه وسلم در حق نجاشی در حکم حاضرین بوده، چون در بعضی اخبار آمده است که تمام کوههای بین مدینه و حبشه هموار گشت تا آنجا که پیامبر صلی الله علیه وسلم نجاشی را می دید .
البته این تاویل ، تاویل فاسدی است، تبعیت و پیروی از آن چه که رسول اکرم صلی الله علیه وسلم از اعمال شریعت انجام داده است بر ما لازم است و تخصیص یک عمل به رسول اکرم صلی الله علیه وسلم نیاز به دلیل دارد.
رفتن رسول خدا صلی الله علیه وسلم به مصلی و صحابه پشت سر ایشان ، نشان دهنده بطلان این تاویل است.
و الله اعلم
از جمله دلائلی که دال بر عدم مشروعیت نماز جنازه برای هر میت غائب می باشد این است که وقتی خلفای راشدین و سایر اصحاب و یاران بزرگ رسول الله صلی الله علیه وسلم فوت کردند، هیچیک از مسلمانان بر آنان نماز جنازه غائب نخواندند. در حالیکه اگر چنین می کردند، این مساله بصورت تواتر نقل می شد و بر کسی پنهان نمی ماند.
اکنون ، مطالبی که بیان شد با عملکرد بسیاری از مسلمانان معاصر که برای هر میت غائب نماز جنازه می خوانند مقایسه باید کرد.
در عصر امروزی ما وبخصو ص در کشور ما دیده میشود که با استفاده از نفوذ دولتی وسیاسی نماز جنازه را در سراسر کشور بر پا میدارند ، که از جمله بـدعت ها بوده وترک آن واجب میباشد. که هیچ عالمی وفقهی که به سنت رسول خدا صلی الله علیه وسلم و شیوه سلف اگاهی داشته باشد در بدعت بودن آن تردیدی نخواهد داشت».
( تفصیل موضوع «کتاب الجنائز» شیخ البانی .)
چگونگی جنازه غائیبانه بر نجاشی:
در حدیثی از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که : « أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم نَعَی النَّجَاشِیَّ فِی الْیَوْمِ الَّذِی مَاتَ فِیهِ خَرَجَ إِلَی الْمُصَلَّی فَصَفَّ بِهِمْ وَکَبَّرَ أَرْبَعًا». بخاری و مسلم.
یعنی: رسول الله صلی الله علیه وسلم خبر مرگ نجاشی (پادشاه حبشه) را که در سرزمین حبشه فوت کرده بود، اعلام نمود و به مصلی رفت و مسلمانان صف بستند و آنحضرت چهار تکبیر گفت.
همچنین از ابوهریره و دیگران روایت است، که وقتی رسول الله صلی الله علیه وسلم خبر مرگ نجاشی را اعلام کرد، فرمود: «استغفروا لأخیکم» برای برادرتان طلب آمرزش کنید.
علامه البانی در « کتاب الجنایز» مینویسد :
«از ابوهریره رضی الله عنه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم خبر مرگ نجاشی را در مدینه منوره برای مردم اعلام کرد و فرمود:
ای مردم! امروز یکی از برادران شما و در روایتی فرمود: بنده صالحی از بندگان خداوند، در سرزمینی دیگر فوت کرده است. برخیزید و بر او نماز بخوانید. پرسیدند: او کیست؟ فرمود: نجاشی. و فرمود: برای برادرتان طلب استغفار کنید.
آنگاه، رسول الله صلی الله علیه وسلم مردم را به مصلا و در روایتی : به بقیع برد و به امامت ایستاد و مردم پشت سر ایشان صف بستند، همانطور که برای نماز جنازه صف بسته می شود و همانگونه که نماز جنازه خوانده می شود، بر او نماز خواندند. بطوریکه گویا جنازه، دریشروی آنحضرت صلی الله علیه وسلم گذاشته شده است.
ما اقتدا کردیم و رسول خدا با گفتن چهار تکبیر بر او نماز جنازه خواند. (بخاری، مسلم ، ابو داود، نسائی ، ابن ماجه، بیهقی ، طیالسی و احمد).
این حدیث ، بیانگر این مطلب است که نجاشی مسلمان شده بود. چنانکه ایشان از ابوموسی اشعری رضی الله عنه درباره خصوصیات پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم پرسید و بعد از آن گفت: من گواهی می دهم که او پیامبر خدا می باشد و همان کسی است که عیسی بن مریم به آمدن او مژده داده است. و اگر فرصت می یافتم بعنوان خدمتگزار کفشهایش را بر می داشتم. (ابوداود و بیهقی با سند صحیح) ».
و باز علامه البانی رحمه الله بنقل از کتاب زادالمعاد (1/205 و 206) ابن قیم آورده است: «خطابی در «معالم السنن» می گوید:
نجاشی مرد مسلمانی بود که به رسول الله صلی الله علیه وسلم ایمان آورده و نبوت او را پذیرفته بود، البته ایمانش را کتمان می کرد. و هر گاه ، مسلمانی بمیرد، بر سایر مسلمانان واجب است که بر وی نماز جنازه بخوانند.
اما او در میان کفار فوت کرد و در آنجا مسلمانی وجود نداشت تا حق او را ادا نماید و بر او نماز جنازه بخواند. لذا لازم بود که رسول الله صلی الله علیه وسلم بر او نماز بخواند. زیرا او پیامبر خدا و ولی نجاشی بشمار می رفت و از همه مردم به نجاشی نزدیک تر بود. به همین خاطر، رسول الله صلی الله علیه وسلم بر او نماز جنازه غائبانه خواند.
از خواندن نماز جنازه غایبانه پیامبر صلی الله علیه وسلم بر پادشاه حبشه ( نجاشی ) میتوان این حکم استنباد نمود که : اگر مسلمانی در یکی از شهرها فوت کرد و بر او نماز جنازه خوانده شده بود ضرورتی دیده نمیشود که مسلمانان در شهری دیگر، بر او نماز جنازه غائبانه بخوانند و اگر معلوم شود که بخاطر عذر یا هر مانعی، نماز جنازه بر او خوانده نشده است، سنت است که نماز غائبانه بر او خوانده شود و نماز ، بدلیل دوری مسافت و فاصله زیاد میان میت و نمازگزاران ترک داده نشود.
یادداشت ضروری:
پادشاه حبشه نجاشی اسلام آورد و نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه وسلم را تصدیق نمود. گرچه ایمانش را از قومش پنهان کرد؛ چون می‌دانست که قومش بر باطل پافشاری می‌کنند و بر گمراهی علاقمندند و می‌دانست که آنها بر عقاید باطل هر چند با عقل و نقل مخالف باشد، تعصب می‌ورزند. او در سال نهم و یا سال هشتم هجرت و قبل از فتح مکه درگذشت. ( اسدالغابه، ج 1، صفحه 99 الاصابه، ج 1، ص 109).
نماز جنازه بعد از دفن میت:
اگر كسى نتوانست در نماز جنازه اشتراک نماید ، در شرع اسلامی برایش اجازه است كه بعد از دفن هم بر میت نماز جنازه رابخواند، و این مدت حدودا تا یك ماه می‌تواند باشد، زیرا رسول الله صلی الله علیه وسلم این عمل را انجام داده اند.
امام بخاری و امام مسلم ـ رحمهما الله ـ آورده‌اند كه: مردی درگذشت (و او را دفن كردند) رسول الله صلی الله علیه وسلم- فرمود: «فدلونی على قبره، فأتى قبره فصلى علیه».(… قبر او را به من نشان دهید، سپس به نزد قبر رفت و بر آن مرد نماز خواند).و بیشتر از یك ماه دیگر جایز نمی‌باشد بدین علت كه در حدیث یا اثرى نیامده است كه رسول الله صلی الله علیه وسلم- بعد از یك ماه از دفن میت بر وى نماز جنازه خوانده باشد. والسلام علی من التبعی الهدی پایان
