در عراق پس از شکست داعش چه روی خواهد داد؟
الکساندر کوزنتسوف
(Alexandr Kounetsov)
دکتر علوم تاریخ
ا. م. شیری
۲۶ خرداد- جوزا ۱۳۹۶
شکست سازمان تروریستی ممنوعه در روسیه- «دولت اسلامی» (داعش) دور نیست، اما آینده عراق، که این سازمان در آن بنیانگذاری شد، بسیار مبهم است. واقعیت این است، که عراق، یکی از بزرکترین کشورهای نفتخیز جهان است، که گمان میرود به عرصه مناقشه بین پیروزمندان بر اسلامگرایان افراطی تبدیل شود. سخن از احتمال تشدید درگیریها بین شیعیان و سنیها در میان است؛ وقوع رویارویی بین کردها و عربها را نیز نمیتوان منتفی دانست. دست آخر، انگیزههای ضد ایرانی در سیاست دولت دونالد ترامپ میتوانند به آن منتهی شوند که عراق به میدان رویارویی بین آمریکا و ایران بدل گردد.
سیاست تبعیضآمیز و سرکوبگرانه دولت نوری المالکی بر علیه سنیهای عراق، یکی از عوامل اصلی تسهیل اشغال استانهای شمالی عراق توسط داعش بود. در نتیجه، بخشی از افسران ارتش سابق عراق و اعضای حزب منحله بعث پس از حمله آمریکا در سال ۲٠٠۳، به طرف کسانی روی آوردند که استخوانبندی داعش را تشکیل میدادند.
پس از شکست داعش تمامی آشفتگی اوضاع در استانهای سنینشین عراق را نمیتوان به حساب فعالیتهای تروریستها گذاشت. در این استانها نیروهای مقاومت میانهرو به موجودیت خود ادامه خواهند داد. ارتش مردان طریقت نقشبندی،که دارای رابطه بسیار تنگاتنگ با حزب مخفی بعث میباشد، یکی از این نیروهاست. این گروه را تا همین اواخر عزت ابراهیم الدوری، فرد شماره سه در هرم حزبی دوره صدام حسین رهبری میکرد. انجمن علمای اسلام برهبری موسی الدهاری و سازمان چریکی «بریگادهای انقلاب ۱۹۲٠» مرتبطه با آن، یکی دیگر از گروههای معتدل سنی میباشد. مسائل بسیاری وابسته به این است، که آیا دولت در بغداد میتواند زبان مشترک با جمعیت سنی استانهای شمالی بیابد و به تقسیم عادلانه قدرت با آنها تن در دهد یا نه.
برنامه اداره کردستان عراق بریاست مسعود بارزانی، رئیس جمهور آن و رهبر حزب دموکرات کردستان هم میتواند عامل بسیار جدی بیثباتی در عراق باشد. در ماه دسامبر سال گذشته حاکمیت اقلیم کردستان در اربیل ضرورت برگزاری همهپرسی در خصوص مسئله استقلال کردستان را اعلام نمود. اما همه امور به سادگی پیش نرفت. برخی مناطق، از جمله، استان نفتخیز کرکوک با جمعیت مختلط که هیچگاه جزو اقلیم کردستان نبوده و منطقه کوهستانی سنجار با جمعیت کرد ایزدی که همواره بخشی از استان نینوا بوده، توسط واحدهای پیشمرگ کرد اشغال شدند.
خطر از جانب داعش حاکمیت بغداد را به فراموشی موقتی کرکوک وادار نمود، اما اکنون دولت مرکزی خواهان استرداد این شهر است. آنچه که به سنجار مربوط میشود، این است که ایزدیهای ساکن آن از سیاستهای بارزانی ناراضیاند و به ماندن در عراق یکپارچه علاقمند هستند. نارضایتی آنها دلایلی دارد: اول- در ماه اوت سال ۲٠۱۴ پیشمرگههای کرد جمعیت ایزدی را از ترورهای داعش نجات ندادند. دوم- آنها تا کنون جمعیت سنجار شمالی را در محاصره اقتصادی نگه داشتهاند. بسیاری از ایزدیها به عضویت گروههای شبهنظامی شیعه «حشد الشعبی» که در سال ۲٠۱۴ تشکیل گردید و اکنون به نیروی نظامی جدی در عراق فراروئیده، درآمدهاند.
بالاخره، شاید خطر تبدیل عراق به میدان رویارویی بین آمریکا و ایران تهدید اصلی برای این کشور باشد. چنین چشماندازی نمیتواند تهران را نگران نکند. در سال ۲٠۱٠ ایرانیها مساعی زیادی برای بقدرت رسیدن نوری المالکی بعمل آوردند تا بتواند به خروج کامل نیروهای آمریکا از عراق موفق شود. تهران در عراق دو هدف راهبردی را دنبال میکند: اول- ممانعت از ایجاد پایگاههای نظامی آمریکا در مرز ایران، دوم- حراست از اماکن مقدس مذهب شیعه (نجف و کربلا). فرمانده نیروهای ویژه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی- سپاه «قدس»، ژنرال قاسم سلیمانی، طراح و فرمانده عملیات علیه داعش بارها در این خصوص اعلام کرده است، که مداخله ایران در عراق، از نگرانی در مورد امنیت خود ایران ناشی میشود. یک خطر دیگر نیز وجود دارد که تهران را به نگرانی از اقدامات آمریکا وادار میکند و آن عبارت است از برنامه آمریکا مبنی بر سازماندهی عملیات زمینی در استانهای جنوبی سوریه از طریق اردن و بستن مرز بین سوریه و عراق. در این صورت، آمریکائیها میتوانند «محور مقاومت» تهران- بغداد- دمشق را قطع نمایند.
ایرج مسجدی، تا چندی پیش نزدیکترین متحد قاسم سلیمانی در مقام سفیر جدید ایران در عراق، ۲۴ آوریل به انجام وظیفه خود در بغداد شروع کرد. ایرج مسجدی در یکی از اولین سخنرانیهای خود تصریح نمود، که ایران حامی ثابتقدم حفظ تمامیت ارضی عراق است. در این حال، ایران روی همکاری نظامی با شبهنظامیان شیعه «حشد الشعبی» در کشور عراق، که حقوق آن طی مصوبه مجلس در ۲۶ نوامبر ۲٠۱۶ قانونی شد، حساب میکند. ایرانیها «حشد الشعبی» را مشابه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی تلقی میکنند.
ناگفته نماند، که جیمس متیس، وزیر دفاع آمریکا در این اواخر چند بار به عراق سفر کرده است. بگزارش روزنامه «العرب»، چاپ لندن، دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا «پرونده عراق» را بعهده رئیس پنتاگون سپرد (پیشتر «پرونده» در اختیار معاون رئیس جمهور آمریکا جو بایدن قرار داشت). متیس حضور خود در بغداد را با این گفته توضیح داد که او برای رفع آن «سوءتفاهمی» سعی خواهد کرد که بدنبال بیانات ترامپ در این باره که هدف از ورود آمریکاییها به عراق در سال ۲٠٠۳ به زیر کنترل خود درآوردن نفت عراق بود، بوجود آمد (بیانات، طبق معمول، در «تویتر» اعلام شده بود). رئیس پنتاگون ناچار بود اطمینان دهد که آمریکاییها قصد ندارند ثروت نفت عراق را بدست بگیرند. متیس هنگام گفتگو با حیدر العبادی، نخست وزیر عراق قول داد که از عراق در مبارزه با داعش پشتیبانی نماید و تصمیم آمریکا مبنی بر گسترش حضور نظامی خود در این کشور را به وی اعلام نمود. اکنون شش هزار نیروی نظامی آمریکا در عراق حضور دارد. این هیئت جنگی شامل نیروی هوایی که مواضع داعش را بمباران میکند، مشاوران نظامی و مهندسان میباشد. هر چند که کار، ظاهرا، به مربیان محدود نمیشود. نیروهای ویژه آمریکایی، علیالظاهر در عملیات نظامی در موصل شرکت میکنند. هم اکنون در عراق به بهانه لزوم مبارزه با داعش چهار پایگاه نظامی ایجاد شده است.
واشینگتن سعی میکند عربستان سعودی را به برنامه مقابله با نفوذ ایران جلب نماید. در این باره، از جمله، وزیر خارجه عربستان سعودی، عادل الجبیر هنگام دیدار خود از بغداد در اواخر ماه فوریه صحبت کرد. این اولین سفر رئیس دیپلوماسی عربستان سعودی به بغداد از حدود ربع قرن پیش به این سو بود. روابط دو کشور پس از سرنگونی صدام حسین و اشغال آمریکا در ارتباط با تسلط احزاب شیعه طرفدار ایران در بغداد بسیار متشنج شد. فراخواندن سفیر سعودی، تامر السبحان از بغداد در ماه سپتامبر سال گذشته را میتوان نمونهایی از شکست سیاسی ریاض در عراق دانست. سفیر عربستان سعودی طی اظهارات خود به «خطر ایران» اشاره کرد و احساسات بخش اعظم نخبگان سیاسی عراق را بر علیه خود تحریک نمود. ارزیابی سفیر از شبهنظامیان «حشد الشعبی» بعنوان گروه فرقهایی تحت حمایت ایران که قصد دارد او (سفیر) را به قتل برساند، منفیترین واکنشها در بغداد را برانگیخت.
عادل الجبیر با تأکید بر علاقمندی خاندان پادشاهی [سعودی] به توسعه روابط بین ریاض با بغداد، سعی کرد فصل جدیدی در مناسبات سعودی- عراق باز کند. عادل الجبیر هنگام ملاقات با حیدر العبادی، نخست وزیر، ابراهیم جعفری، وزیر امور خارجه و فواد معصوم رئیس جمهور عراق تصریح نمود، که «عربستان سعودی به برقراری مناسبات ویژه با عراق هم در مبارزه با تروریسم و هم در عرصه اقتصادی کوشش میکند». او اظهار داشت، که پادشاهی [سعودی] در امور داخلی عراق مداخله نمیکند و در فاصله مساوی با همه گروههای سیاسی عراق موضع گرفته است.
در مجموع، نخبگان عراقی چه در زمینه نظامی و چه در عرصه سیاسی بیش از آن متکی به تهران هستند، که با قبول خواستهای آمریکا در راستای رویارویی با ایران گام بردارند. در عین حال، وابستگی بغداد از آمریکا به قوت خود باقی میماند. این واقعیت را، که در چنین شرایطی آیا دولت عراق میتواند با انتخاب «راه میانه» به حفظ تمامیت ارضی کشور و ممانعت از جدایی کردستان و مناطق سنینشین شمال و غرب کشور موفق شود، زمان نشان خواهد داد.
