مذاکرات روسیه، ایران و آذربایجان درمسکو و گشایش چشماندازهای جدید برای گذرگاه حملونقل بینالمللی شمال-جنوب
یوری کوزنتسوف (Yuri Kuznetsov)، خاورشناس، کارشناس مسائل بینالمللی
ا. م. شیری- طرح احداث خط راه آهن بین رشت و آستارا، ٢٧ پیش، در سال ١٩٩٩ از سوی یک شرکت هندی پیشنهاد شد. در طول تمام این سالها، تنها ایران بود که احداث آن را به انواع دلایل و بهانهها تا روز امروزی به تعویق انداخته است. انتظار میرود، مقامات رسمی ایران با توجه به اهمیت منافع ملی و موقعیت راهبردی کشور ما، این بار از ایجاد موانع در سر راه احداث این خط آهن ١۶٢ کیلومتری خودداری کنند.
*-*-*
احداث راه آهن بین رشت و آستارا ممکن است در مارس ٢٠٢۶ آغاز شود
در اواخر سال ۲۰۲۵، بین معاونان رؤسای شرکتهای حملونقل ملی – راهآهن روسیه، آذربایجان و ایران در پایتخت روسیه مذاکراتی برگزار شد. پس از این جلسه، طرفین تفاهمنامهای را امضا کردند که نرخهای جامع حملونقل بار در امتداد شاخۀ غربی گذرگاه حملونقل بینالمللی شمال-جنوب را تعیین میکرد و بدین ترتیب جذابیت تجاری شاخۀ غربی را افزایش میداد. این سند از سوی ایرینا ماگنوشفسکایا، معاون مدیر کل شرکت سهامی راه آهن روسیه و رئیس مرکز خدمات حملونقل؛ اقبال حسیناف، معاون رئیس شرکت راهآهن آذربایجان؛ و مرتضی جعفری، معاون مدیر کل و رئیس کمیتۀ ترانزیت راهآهن ایران امضا شد.
طرفین حجم اولیۀ ترافیک برای سال ۲۰۲۶ را ارزیابی کردند و برنامههای جذب محمولههای بیشتر را مورد بحث قرار دادند. طبق بیانیۀ راهآهن روسیه، ترافیک کانتینری در امتداد مسیر غربی از طریق گذرگاه مرزی آستارا آذربایجان- ایران در سال ۲۰۲۵ تقریباً ۶۰ درصد افزایش یافته و به ۷۵۰۰ کانتینر ٢٠ رسیده است. روسیه، آذربایجان و ایران همچنین توافق کردند که به همکاری برای جذب محمولههای غیر کانتینری، از جمله فلزات آهنی، غلات و چوب، کاغذ و کود، ادامه دهند.
لازم به تأکید است که مذاکرات مسکو اساساً بر مبنای ایدههای مطروح شده در تفاهمنامۀ سهجانبه بین روسیه، آذربایجان و ایران در مورد افزایش رقابتپذیری مسیر غربی گذرگاه حملونقل بینالمللی شمال-جنوب و همچنین تغییر مسیر جریان بار از مسیرهای جایگزین، گسترش یافت. این سند در ٢۶ نوامبر در هشتاد و سومین نشست شورای حملونقل ریلی کشورهای مستقل مشترکالمنافع که در باکو برگزار گردید، امضا شد.
برخلاف شاخۀ شرقی گذرگاه حملونقل بینالمللی شمال-جنوب که از قزاقستان و ترکمنستان عبور میکند و اولین قطار کانتینری روسیه در ماه نوامبر از طریق آن به ایران رسید، شاخۀ غربی فاقد خط ریلی است که اجرای پروژه را تا حدودی پیچیده میکند. بزرگراه «میانی» بین آستارا و شهر رشت، مرکز اداری استان گیلان در ایران، ۱۶۲ کیلومتر است. در مرز آذربایجان و ایران، محمولهها به کامیونها بارگیری میشوند و سپس یا به رشت حمل میشوند و دوباره در آنجا به راهآهن بارگیری میشوند و یا مستقیماً به بنادر ساحل خلیج فارس ارسال میشوند. محمولهها همچنین در همان مسیر در جهت مخالف حرکت میکنند. این مسیر نسبتاً کوتاهتر بیشتر توسط رانندگان کشورهای دیگر، از جمله روسیه، مورد استفاده قرار میگیرد.
همانطور که یک منبع در صنعت حملونقل توضیح میدهد، نرخهای مستقیم فقط برای محمولههای ریلی قابل اعمال است و بر حملونقل جادهای تأثیری نخواهد گذاشت. با وجود این، این تصمیم تا حدودی به عملکرد خط غربی شفافیت میبخشد و به متصدیان اجازه میدهد مسیرها و هزینههای خود را بهتر برنامهریزی کنند.
برخلاف انتظارات، رئیس جمهور آذربایجان در اجلاس غیررسمی اخیر کشورهای مستقل مشترک المنافع در سن پترزبورگ شرکت نکرد. در عین حال، برخی ارزیابیهای تند کارشناسان باکو که همزمان با سالگرد سقوط هواپیمای خطوط هوایی «آذال» برگزار شد، تأثیر منفی بر تجارت دوجانبه نداشته است. به گفتۀ الکساندر کاراوایف، کارشناس مؤسسۀ مطالعات راهبردی کاسپین، علیرغم مشکلات سیاسی و مسائل اداری و نظارتی حل نشده در مورد ترابری خودرویی (در حال حاضر بیش از هزار کامیون در آستارا در سمت ایران گیر افتادهاند)، مسکو تمام تلاش خود را برای حفظ جذابیت بلندمدت این مسیر به عمل میآورد. این به دلیل توسعۀ قابل توجه این بخش ریلی است که امکان دسترسی به سایر مسیرهای مرتبط را فراهم میکند.
پورتال راهآهن روسیه، با استناد به یک متخصص، توضیح میدهد که پس از امضای این سند، اتصال روسیه و آذربایجان به طور همزمان نه تنها دسترسی به ایران، بلکه به ترکیه و گرجستان و بنادر آبهای عمیق آنها را نیز فراهم میکند: «با توجه به اینکه بنادر دریای سیاه روسیه با ظرفیت نسبتاً بالایی فعالیت میکنند، گسترش مسیرهای جایگزین ضروری است. این امر با استراتژی تبدیل شدن به چهارراه ارتباطات حملونقل بینالمللی که آذربایجان در تلاش برای اجرای آن است، همسو است».
در ماه مه ۲۰۲۳، روسیه و ایران یک توافقنامۀ همکاری بین دولتی در مورد ساخت بخش ۱۶۲ کیلومتری راهآهن رشت-آستارا امضا کردند: آخرین بخش ناتمام مسیر غربی گذرگاه حملونقل بینالمللی شمال-جنوب، دهههاست مورد بحث قرار گرفته است. پیش از این فرض بر این بود که روسیه برای اجرای این پروژه ۱ میلیارد و ۳٠٠ میلیون یورو وام بین دولتی به ایران میدهد که هزینۀ کل آن ۱ میلیارد و ۶٠٠ میلیون یورو خواهد بود. این پروژه قرار است در سالهای ۲۰۲۷-۲۰۲۸ تکمیل شود. طبق گزارش روزنامههای ایرانی ایرنا و تسنیم، ایران قبلاً تقریباً ۱۰۶ کیلومتر از خط رشت-آستارا را خریداری کرده است. امین ترفع، رئیس مرکز امور بینالملل وزارت راه و شهرسازی، پیش از این اظهار داشت که در حال حاضر تلاشهایی برای تسریع این روند در حال انجام است. طبق پیشبینیها، قرار است تملک جاده تکمیل و ساخت راهآهن در مارس ۲۰۲۶ آغاز شود. الکسی اوورچوک، معاون نخستوزیر روسیه، در ماه اوت اعلام کرد که روسیه در حال انجام بررسیهای فنی در مورد قطعات زمین برای ساخت راهآهن رشت-آستارا است. خرید قطعات باقیمانده در دیدار میخائیل میشوستین، نخستوزیر روسیه و محمدرضا عارف، معاون اول رئیسجمهور ایران، در قرقیزستان مورد بحث قرار گرفت.
در جریان سفر ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، به باکو در اوت ۲۰۲۴، علیاف خاطرنشان کرد که هر دو بخش ریلی و جادهای راهرو شمال-جنوب کاملاً عملیاتی و با موفقیت در حال فعالیت هستند. متخصصان در حال نوسازی بخش ریلی این گذرگاه هستند تا ظرفیت آن را افزایش داده و حملونقل بار را از ۱۵ میلیون تن در سال، به ۳۰ میلیون تن در سال امکانپذیر سازند. باکو برای بهبود این زیرساخت تقریباً ۱۲۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۴ اختصاص داده است.
با این حال، در تابستان ۲۰۲۵، روابط بین دو کشور به طور قابل توجهی در بحبوحۀ بازداشتهای گستردۀ اتباع آذربایجانی در یکاترینبورگ چارچوب تحقیقات در مورد سلسله قتلهای سفارشی، به طور قابل توجهی رو به وخامت گذاشت. در باکو نیز کارکنان خبرگزاری «اسپوتنیک آذربایجان» بازداشت شدند و علاوه بر آنها، ۸ شهروند روسیه نیز که تا امروز آزاد نشدهاند، در بازداشت به سر میبرند.
در ماه ژوئیه، ماریا زاخارووا، سخنگوی رسمی وزارت امور خارجه فدراسیون روسیه، از طرف آذربایجانی خواست برای بازگرداندن روابط به سطح اتحاد راهبردی را اقداماتی به عمل آورند. در یکی از اظهارات اخیر، ائلدار نمازوف، مشاور پیشین حیدر علیاف، تهدید کرد که آذربایجان در صورت «رفتار نادرست» مسکو از نگاه او، میتواند «تمام راهروها را به روی روسیه در قلمرو خود ببندد».
همچنین نشت اطلاعات اخیر در صفحۀ عمومی نیروهای مسلح ترکیه قابل توجه بود که طبق آن، روابط دیپلماتیک بین «آذربایجان برادر و روسیه به سرعت در حال وخامت است و متعاقباً میتواند به یک درگیری منطقهای تبدیل شود. ترکیه از سیاست خارجی آذربایجان حمایت میکند».
از جمله موارد دیگر، ادعا میشود که باکو ظاهراً آماده است تا «حقایق سیاست استعماری روسیه، پاکسازی قومی در قفقاز، تبعید مردم، تبعیض نظاممند علیه مسلمانان و استفاده از اقلیتها به عنوان ابزار جنگ» را به بحث بینالمللی بگذارد. علاوه بر این، تهدیدی آشکار علیه روسیه اعلام شده است: «مسکو باید بازی با مضامین قومی در رابطه با باکو را متوقف کند، در غیر این صورت این تاکتیک نتیجه معکوس خواهد داد». تلاشهای باکو برای ترویج به اصطلاح نسلکشی چرکسها، که گفته میشود توسط امپراتوری روسیه در طول جنگ قفقاز در قرن نوزدهم انجام شده است، پنهانی نیست. رسانههای طرفدار دولت در آذربایجان مطالبی را در مورد لزوم ارزیابی تاریخی «قتلهای دستهجمعی و تبعید مردم چرکس در دورۀ تزاری» منتشر کردهاند. انجمن عمومی تحقیقات فرهنگی و تاریخی جادۀ ابریشم (به مدیریت آیدا عیوضاووا گویتورک) یک کنفرانس آنلاین با عنوان «مبارزۀ چرکسها برای عدالت و جستجوی حقیقت تاریخی» با مشارکت فعالان تندرو چرکس از روسیه و ترکیه برگزار کرد.
با این حال، علیرغم تمام موانع و پیچیدگیها، سند جدید امضا شده بین سه کشور در مورد پروژۀ گذرگاه، نشان میدهد که مؤلفۀ عملگرایانه در همکاری بین روسیه، آذربایجان و ایران هنوز نسبت به همۀ مشکلات ارجحیت دارد.
مقامات روسیه بر این باورند که راهرو بینالمللی حملونقل «شمال–جنوب» به جایگزینی برای کانال سوئز تبدیل خواهد شد و امکان ایجاد یک مسیر یکپارچه برای اجرای عرضۀ کالا، هم بهصورت ترانزیتی به اروپا و هم از روسیه به خلیج فارس را فراهم میکند. به گفتۀ فواد ایزدی، دانشیار دانشگاه تهران، که نظر خود را با اسپوتنیک در میان گذاشت، بخش راهآهن رشت-آستارا که در ایران در حال ساخت است، برای روسیه و ایران به یک اندازه مهم است. زیرا، امکان حملونقل محمولهها را مستقل از نفوذ و کنترل غرب فراهم میکند. این کارشناس معتقد است که این شریان تجاری جدید به هر دو کشور اجازه میدهد تا تحریمهای غرب را دور بزنند. با این حال، آشکار است که آخرین «بازی بزرگ» که در قفقاز در حال انجام است، میتواند تحولات غیرمنتظرۀ مختلفی را در اجرای پروژههای حملونقل در منطقه به همراه داشته باشد.
١٠ دی- جدی ١۴٠۴
