قلعه اختیارالدین،نگین معروف و تاریخی شهر هرات
شیرین نظیری
هرات درغرب افغانستان، یکی از استان‌های باستانی ومهم در سرزمین ما است. حکمروایی شاهان و درباریان در طول سالیان متمادی دراین سرزمین و آثارتاریخی بجا مانده از آنها این شهر را به یک مرکز جاذبه های آثار باستانی برای گردشگران تبدیل کرده و توجه باستان شناسان زیادی را به‌خود جلب کرده است و تاکنون پژوهشگران زیادی با دیدار از این استان باستانی، روی بناهای تاریخی و آثار بجای مانده آن تحقیق و مطالعه می کنند.
مسوولان اداره محافظت از آثار باستانی هرات می‌گویند که تنها در هرات بیش از 800 اثر تاریخی به ثبت رسیده است که زیباترین و دیدنی‌ترین آنها «مسجد جامع هرات»، «مصلای هرات»، «زیارت‌گاه خواجه عبدالله انصاری»، «خواجه غلطان» و قلعه تاریخی اختیارالدین است که در این بین بیشترین بازدیدکننده متعلق به قلعه اختیارالدین یا ارگ هرات می باشد.
یکی از قدیمی‌ترین بناهای باستانی و از نمونه‌های باشکوه معماری سده های گذشته قلعه اختیارالدین
می باشدکه تاریخ آن با اسطوره‌ها پیوند خورده است.این قلعه قدمت تاریخی زیادی دارد و از بقایای حکومت اسکندر مقدونی در این سرزمین گفته می شود.
قبل از اینکه اسکندر از هندوکش (۳۳۰ قبل از میلاد)عبور کند، از بلخ به طرف هرات لشکر کشید . مدت دو سال در این شهر و اطراف آن اقامت گزید. اما با مقاومت شدید مردم هرات که در آن زمان بنام (حصار ارتا کوانا) یعنی مرکز آریانا معروف بود مواجه شد.
به روایتِ تاریخ نگار یونانی هرودت، در سال ۳۳۰ پیش از میلاد، اسکندر پس از تصرف شهر آرتاکوانا، مرکز ساتراپی هریوا، آن را ویران کرد. سپس وی یا بازماندگانش در نزدیکی آرتاکوانا شهر جدیدی بنا کرده و نامش را «اسکندریه آریانا» نهادند و در آنجا این دژ را برای نظامیان خود ساخت که بقایای آن هنوز باقی است.هدف ازساختن این دژ،حفظ نظامیان از شورش احتمالی مردم شهر در برابر سلطهٔ مقدونی‌ها بود. عده‌ی می‌گویند که این بنا به رهنمایی شمیره دختر فریدون به منظور رهایی از چیرگی و باجگیری دشمن آباد شد و در گدشته هابنام قلعه شمیران مشهور بود.
قلعه اختیارالدین شاهد نبردها و خون‌ریزی‌های زیادی در دوران پادشاهی غوریان و غزنویان بوده که غزنویان در زمان حکمفرمایی‌شان در این سرزمین از آن به عنوان سپر درمقابل دشمنان‌شان استفاده کردند وخرابی های زیادی به بار آوردند.درسال ۵۷۱ ،تاریخ خونبارترین کشتار هراتیان را ثبت کرده است.
در آن روزگاران که این قلعه محل دفاعی پادشاهان غوری بود. در حمله تولی‌خان پسر چنگیز خان مغول ۱۲هزار نفر ازمدافعان قلعه کشته شدند و قلعه به تصرف پسر چنگیز خان در آمد. اما بعد ها در قیام مردم هرات، این قلعه دوباره به تصرف مردم درآمد. با این حال براثرخشم زیاد پسر چنگیز، هرات به مدت ۶ ماه تحت محاصره قرار گرفت و به خرابه تبدیل شد و از تمامی جمعیت آن، تنها ۱۶ نفر زنده ماند.
قلعه اختیارالدین که به قلعه اسکندر مقدونی یا ارگ هرات معروف است از باستانی‌ترین آثار تاریخی ارزشمندی کشور ما است که بیش از 2000سال قدمت تاریخی دارد .
نظربه گزارش محقیقین وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان وبه همکاری متخصصین انستیتوت باستان شناسی برلینِ کشورآلمان؛این بنای بزرگ از شرق به غرب ۲۵۰ متروازشمال به جنوب ازنقطه های مختلف بین ۶۰ الی ۷۰ متررااحتوا می کند. برج های قلعه اختیار الدین درزمان تیموریان(شاهرخ ) تزیینِ وکاشی کاری شدو بقایای حاضر کاشی کاری نشانگرآن است که به خط ثلث بر روی بدنه قلعه کار شده بود. هنوز هم بر روی دو برج آن این تزیین ها به چشم می‌خورد و در پایین برج کتیبه‌ی به خط کوفی سفید وجود دارد ودر قسمت بالا درمیان گره های ترنجی شکل باخطوط کوفی بنایی دیده می شود که به نظرِ برخی منابع در دوره تیموریه داخل قلعه اتاقی وجود داشته که اتاق زرنگار نامیده می شود.تمامی دیوارها وسقف آن خیلی زیبا نقاشی و تزیین شده بوده. قلعه‌ی تاریخی اختیارالدین دارای دو بخش غربی و شرقی است که در قسمت شرقی آن حرم‌سرای شاهان و قلعه پایینی آن در سمت غربی قرارگاه نظامیان بوده است. مساحت این قصر تاریخی ۵هزار متر مربع بوده و دارای ۱۳ برج می‌باشد.
این جای دیدنی در زمان که امیر تیمور گورکانی در ۷۸۵ هجری قمری هرات را تصرف کرد میان دیوار قلعه و دیواراصلی شهر فاصله ایجاد کرد که این بنا از تهدیدهای موجود محفوظ شود.
این مکان تاریخی بر اثر جنگ‌های داخلی ،حمله هایی ترک‌ها و سلجوقی‌ها و حوادث طبیعی بازهم چندین بارتخریب شد و دوباره بازسازی شد. طوریکه پیشترگفته شد.در سال ۶۰۰ هجری در حمله چنگیزمغول قلعه تخریب شد و در سال ۷۰۶ هجری دوباره بازسازی و به قلعه اختیار الدین تغییر نام داد. زیرااین مکان تاریخی را اختیارالدین وزیر ملک فخرالدین کرت در سال ۶۹۵ هجری قمری ترمیم کرد که پس از آن تا کنون به نام «قلعه اختیارالدین» یاد می‌شود.
در سال (۸۱۰) دوره شاهرخ فرزند تیمور لنگ که پایتخت خراسان را از سمرقند به هرات انتقال داد افزود بر ترمیم ویرانی‌های گذشته به استوارسازی و آراستن این دژ نیزپرداخته شد. او فرمان داد تا حصار را از خشت پخته، سنگ و آهک بنا کنند. شاهرخ این بنا را به مرکز فرهنگی و نظامی‌اش تبدیل کرد.
قلعه اختیارالدین درسال ۱۳۴۲ شمسی برای نخستین بار توسط سازمان یونسکو بازسازی گردیده که با رویداد هفت ثور و آغاز جنگ، این قلعه به مرکز نظامی تبدیل شد.پس از فروکش جنگ در افغانستان و ارتباط دوباره مسوولان با سازمان یونسکو در سال ۲۰۰٧، این قلعه دوباره به کمک مالی ایالات متحده ترمیم گردید.
این بنای تاریخی در گذر تاریخ با فراز و نشیب‌های زیادی همراه بوده و با وقوع جنگ‌های مختلف در افغانستان آسیب‌های زیادی دیده.از زمان بناشدن تا کنون چندین بار در دوره‌های مختلف تخریب و بازسازی شده است و صد‌ها هنرمند بخش باستان شناسی برای بازسازی این قلعه به شکل گذشته‌اش، زحمت کشیدند.
اما امروز پس از بازسازی مورد توجه همگان به خصوص گردشگران داخلی وخارجی قرار گرفته است. بنیاد آغا خان که به کارهای فرهنگی علاقمند است، در بازسازی این بنای تاریخی نیز همکاری کرده است. ایالات متحده امریکا و آلمان هم‌چنان برای احیای مجدد این قلعه باستانی چهار میلیون دالر کمک کردند.
باتاسف در سفری که درسال ۱۳۶۳ و ۱۳۶۵ در استان هرات داشتم. کوچکترین اثری ازاتاق زرنگار را ندیدم.
خوشبختانه این بنای بزرگ و اسطوره یی پس ازبازسازی ها،هم اکنون درقلب شهرهرات پرتو افشانی
می کند.
