تجربۀ ایران در مقابله با تحریم‌ها
والنتین کاتاسانوف، پروفسور، دکتر علوم اقتصاد
ا. م. شیری
راه‌های رهایی از سلطۀ آمریکا
کشورهای ایالات متحدۀ آمریکا، اتحادیۀ اروپا، انگلیس و متحدان و دست نشاندگان آن‌ها از فوریه تا آوریل، پنج بستۀ تحریمی علیه روسیه اعمال کرده‌اند که در تاریخ سابقه نداشت. اولاً، تحریم‌ها علیه روسیه شوروی و اتحاد جماهیر شوروی از اواخر سال ١٩١٧ تا آغاز جنگ بزرگ میهنی اعمال می‌شد. ثانیاً، تحریم‌هایی از سوی آمریکا و دست نشاندگانش علیه کشورهای نامطلوب از نظر واشینگتن نیز پس از جنگ جهانی دوم اعمال گردید. در ضمن، در طول سال‌های جنگ سرد، دوباره تحریم‌هایی علیه اتحاد جماهیر شوروی اعمال شد که تا زمان نابودی اتحاد جماهیر شوروی به این یا آن شکل ادامه داشت. و از میان دیگر کشورهایی که مورد تحریم قرار گرفته‌اند، می‌توان از کوبا، کره دموکراتیک، شیلی، پاناما، عراق، ونزوئلا و ایران نام برد. تحریم‌ها علیه کوبا (از سال ١٩۶٠ تا امروز) و علیه ایران (از سال ١٩٧٩ تا امروز) به ویژه بلندمدت تلقی می‌شوند. با این حال، کوبا و ایران در برابر فشار تحریم‌ها مقاومت کردند.
برای اینکه روسیه به طور مؤثر با تحریم‌های کنونی مقابله کند، جا دارد که تجربۀ مقابله با آن‌ها در گذشته را به دقت بررسی کنیم. در این مورد می‌خواهم به تجربۀ ایران بپردازم. پس از سرنگونی رژیم شاه در سال ١٩٧٩، تمام دارایی‌ها و ذخایر طلای ایران در بانک‌های آمریکا مسدود گردید. به دنبال آن، شهروندان و شرکت‌های آمریکایی از انجام معاملات تجاری در ایران یا مشارکت در سرمایه‌گذاری مشترک با شرکت‌های ایرانی بطور کامل منع شدند. واشینگتن علیه شرکت‌های دیگر کشورها که سعی می‌کردند تحریم‌های ایالات متحده را دور بزنند، تحریم‌های ثانویه اعمال کرد.
واشنگتن اعطای وام از سوی نهادهای مالی بین‌المللی به ایران را در دهه ١٩٨٠ ممنوع کرد. هرگونه مبادلۀ کالا بین آمریکا و ایران به طور کامل مسدود شد. واشینگتن از همۀ کشورها خواست تا عرضۀ تسلیحات و ارائۀ هرگونه کمک به تهران را متوقف کنند. در دهۀ ١٩٩٠، واشینگتن محاصرۀ کامل ایران را سازماندهی کرد و در سال ١٩٩۵، حتی مسکو را به چشم‌پوشی از توافق با تهران مبنی بر عرضۀ بسیاری از انواع تسلیحات وادار نمود.
همه چیز به همین منوال ادامه داشت تا اینکه در ماه ژوئیۀ ٢٠١۵ «توافق هسته‌ای» بین ایران و شش میانجی بین‌المللی (پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد باضافۀ آلمان) امضاء شد. اگر چه بعد از آن بخشی از تحریم‌ها علیه ایران برداشته شد، اما پس از گذشت کمی بیش از دو سال، آمریکا با تصمیم دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده، از «توافق هسته‌ای» خارج شد و در سال ٢٠١٨ تحریم‌ها علیه ایران را به طور کامل بازگرداند. واشینگتن با تهدید به اعمال تحریم‌های ثانویه به انگلیس، آلمان، فرانسه، روسیه و چین هشدار داد که اجازه نخواهد داد، محاصرۀ ایران را نقض کنند. و این هم آخرین تحول در تاریخ تحریم‌ها علیه ایران: ایالات متحدۀ آمریکا در ٣٠ مارس ٢٠٢٢، چهار شرکت و یک شهروند جمهوری اسلامی ایران را به فهرست تحریم‌ها اضافه کرد.
به این ترتیب، ایران ۴٣ سال است که تحت تحریم قرار دارد. اهداف تحریم‌ها شامل فروپاشی اقتصاد ایران، برانگیختن ناآرامی‌های مردمی، کنار زدن محافل ضد آمریکایی از قدرت و بازگرداندن کنترل آمریکا بر تهران، تقریباً تغییر نکرده است. فقط یک هدف جدید به آن‌ها اضافه شد: جلوگیری از تبدیل شدن ایران به یک قدرت هسته‌ای. با این حال، هیچ نشانه‌ای دال بر اینکه واشنگتن به اهداف خود دست یافته، مشاهده نمی‌شود. ایران آموخته است که تحت تحریم‌های دائمی زندگی کند. پس چطور این کار را انجام می‌دهد؟
در اینجا دو راز اصلی وجود دارد: اول– ایران در طول چهار دهه توانسته است وابستگی اقتصاد خود به بازارهای خارجی را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. دوم– ایران برای حفظ و توسعۀ روابط اقتصادی خود با سایر کشورها، سازوکار‌ها و طرح‌های ویژه‌ای برای دور زدن موانع تحریم ایجاد کرده است. می‌خواهم در این باره با جزئیات بیشتری صحبت کنم. ابتدا، طرح‌ها و مکانیزم‌های مورد استفاده را لیست می‌کنم.
١ــ انجام معاملات تجاری با شرکت‌های سایر کشورها بدون استفاده از ارز، یعنی انجام معاملۀ پایاپای.
٢ــ استفاده از ارزهای ملی برای تسویه حساب در تجارت متقابل با سایر کشورها.
٣ــ استفاده از طلا به عنوان ابزاری برای محاسبه.
۴ــ استفاده از ارز نقد خارجی برای تسویه و نقل و انتقالات برون مرزی.
۵ــ استفاده از روش «حواله» برای نقل و انتقال پول برون مرزی که از قرن‌ها پیش در شرق رایج است.
۶ــ ارزهای رمزنگاری شده (شکل رقومی پول نقد- م.).
٧ــ روش‌های مختلف تحویل پنهان کالا (در اصل قاچاق).
٨ــ انجام عملیات بازرگانی و حمل و نقل به نفع ایران با کمک بنگاه‌ها و حتی دولت‌های موسوم به «شوالیۀ سیاه».
٩ــ تأسیس شرکت‌های صوری در خارج از کشور برای انجام عملیات تجاری با ایران.
١٠ــ تأسیس بانک‌هایی در خارج از کشور که برای عملیات پرداخت و تسویه تجارت خارجی ایران خدمات ارائه می‌دهند.
من روی برخی نکات لیست بالا تمرکز خواهم کرد.
نکته ٣. ایران به ویژه در آغاز دهۀ گذشته به طور فعال به استفاده از طلا در تسویه‌های بین‌المللی پرداخت. ایران برای صادرات نفت و گاز عمدتاً طلا دریافت می‌کرد. بخصوص از ترکیه و هند. در سال ٢٠١٢ واردات طلا به ایران تا ۶ و نیم میلیارد دلار افزایش یافت که ده برابر بیشتر از سال ٢٠١١ بود. در عین حال، صادرات طلای ترکیه به امارات متحدۀ عربی از ٢٨٠ میلیون دلار در سال ٢٠١١ به ۴ میلیارد و ۶٠٠ میلیون دلار در سال ٢٠١٢ افزایش یافت؛ به اعتقاد کارشناسان، بخش بزرگ این طلا به منظور تبدیل شدن به ارز رایج در راستای منافع ایران بوده است. نیاز به واردات با پوشش طلا رفع شد. ایران با استفاده از شبکۀ واسطه‌ها، به فروش طلا به کشورهای نظیر هند، مالزی و دبی پرداخت که تقاضای بالایی برای جواهرات داشتند و طلا را به ارز تبدیل کرد. آمریکا تلاش کرد تحریم‌ها را به عملیات طلای ایران تسری دهد، اما موفق نشد. قاچاق طلا سازماندهی گردید و یا ایران بدون داشتن کارخانۀ طلا در خاک خود، برای محاسبات از آن استفاده کرد.
نکته ۵. روش «حواله» قدمت دارد و قرن‌هاست که در خاورمیانه و نزدیک از آن استفاده می‌شود. روش مشابه آن، «روش هندی» است که به طور سنتی توسط هند و همسایگان آن استفاده می‌شود. در چنین روشی پول از مرزها عبور نمی‌کند. در کشورهای شرکت‌کننده در نظام حواله، افرادی هستند که به طور شرطی می‌توان آن‌ها را دلال نامید؛ آن‌ها به دستور شرکای طرف خود در کشورهای دیگر، پول را از صندوق‌های نقدی خود به مخاطب ارسال می‌کنند. با انجام معاملات معکوس در این صندوق‌ها، فرستنده پول را به صندوق دلال واریز می‌کند. اثربخشی روش حواله با سرعت انتقال فرمان ارسال پول از یک کشور به کشور دیگر مشخص می‌شود. در روش حوالۀ معاصر از اعلام‌ها و تاییدیه‌های یک‌باره از طریق ایمیل، فاکس یا تماس‌های تلفنی و اخیراً از اسکایپ استفاده می‌شود. یکی از ویژگی‌های این روش این است که دارای دستگاه بوروکراتیک گسترده نمی‌باشد و عمدتاً معاملات در محدودۀ مبالغ تا ١٠٠ هزار دلار انجام می‌شود (اگرچه نقل و انتقالات تا یک میلیون دلار هم وجود دارد). گیرنده پول را حداقل ظرف یک روز، حداکثر دو روز دریافت می‌کند. یکی از مزیت‌های مهم سامانۀ «حواله»، کمیسیون پایین تراکنش آن است (١ الی ١ و نیم درصد). «حواله» می‌تواند از انتقال پول از ایران به این یا آن کشور در خاورمیانه اطمینان حاصل کند و سپس در صورت لزوم، دلالان می‌توانند پول را به بانک‌های مختلف در آمریکا و دیگر کشورهای غربی منتقل نمایند. کلیۀ تراکنش‌های مالی به روش پرداخت متقابل انجام می‌شود. تسویه حساب دلال در کشور فرستنده و دلال کشور گیرنده بر اساس طرح تسویه انجام می‌شود و از قاچاق طلا، سایر فلزات گرانبها، ارز قابل تبدیل نقدی و غیره برای بستن تعادل استفاده می‌شود.
نکته ٧. ایران در طول دهه‌ها تحریم، بر هنر قاچاق تسلط یافت. ایران برای تحویل نفت خود به خریداران، راه‌های مختلفی را بمنظور دور زدن تحریم‌ها توسعه داده است. مثلاً، بارگیری نفت در نفتکش‌های بزرگ و پمپاژ مخفیانۀ آن به کشتی‌های خریداران قانونی در دریاهای آزاد؛ تغییر نام و شماره شناسایی کشتی‌ها و نفتکش‌ها برای پنهان کردن این که آن‌ها متعلق به ایران هستند؛ خاموش کردن سامانۀ شناسایی خودکار شناور برای نامرئی کردن آن‌ها.
نکته ٨. مشارکت دادن به اصطلاح «شوالیه‌های سیاه» در انجام عملیات تجاری و حمل و نقل به نفع ایران. این‌ها می‌توانند هم شرکت‌های جداگانه و هم کشورها باشند (ونزوئلا، عراق و برخی کشورهای آسیای مرکزی)، که برای دور زدن تحریم‌ها آمادۀ کمک به تهران برای فروش نفت و برخی کالاهای دیگر هستند.
نقش اصلی در مقاومت در برابر تحریم‌های اقتصادی را شاید روش‌ها و طرح‌هایی ایفا می‌کنند که در دو بند آخر به آن‌ها اشاره کرده‌ام. اکنون به بررسی نکته ١٠ می‌پردازم.
شواهد محکمی دال بر این وجود دارد، که بانکداری و سایر مؤسسات مالی ایران از طریق افراد مجازی، بانک‌هایی را در کشورهای دیگر تأسیس کرده (یا خریداری کرده‌اند). این‌ها بانک‌های عامل ایران هستند که در حوزه‌های قضایی خارجی تحت علائم منحرف‌کننده مختلف فعالیت می‌کنند. آن‌ها وجوه حاصل از صادرات نفت ایران را به دلار، یورو و سایر ارزهای قابل تبدیل دریافت می‌کنند. از حساب این گونه بانک‌ها نیز بهای کالاهای وارداتی ایران به دلار و سایر ارزهای قابل تبدیل پرداخت می‌شود. این طرح با خطراتی همراه است، اما اگر منبع واقعی ارز یا هدف نهایی انتقال ارز از حساب بانکی پنهان باشد، می‌توان خطرات را به حداقل رساند. برای انجام این کار از عوامل مجازی، قراردادهای ساختگی، زنجیره‌های بلند واسطه‌ها و غیره استفاده می‌شود. در این زنجیره‌ها، بانک‌هایی از خاور نزدیک و میانه، قارۀ اروپای و انگلستان مشارکت دارند. علاوه بر این، تمام بانک‌های شرکت‌کننده در زنجیره به خوبی می‌دانند که ذینفع نهایی معاملات ارزی چه کسی است. کافی است جنجالی را که در دسامبر ٢٠١٢ به پا شد، یادآوری کنیم. معلوم شد که بانک سابقه‌دار انگلیسی استاندارد چارترد از لندن‌سیتی بیش از ۶٠ هزار تراکنش به نفع ایران انجام داده است. مقامات آمریکایی بانک را مسئول پولشویی در راستای منافع ایران دانستند و استاندارد چارترد ۳۲۷ میلیون دلار جریمه شد. بانک‌های اروپایی «یونی کردیت»، «اچ‌اس‌بی‌سی»، «رویال بانک اسکاتلند»، «دویچه بورس»، «سوسیته جنرال» و «کردیت آگریکول» نیز به دلیل نقض رژیم تحریم‌ها علیه ایران مسئول شناخته شدند. بانک‌های آمریکایی در چنین رسوایی‌ها مشارکت نکرده‌اند. زیرا، آن‌ها تحت نظارت شدید تجسس‌های مالی آمریکا قرار دارند.
در ماه مارس سال ٢٠٢٢ در روزنامۀ وال استریت ژورنال مقالۀ پر سر و صدای یان تالی تحت عنوان «به گواهی اسناد، اسرار نظام مالی ایران کمک کرد تا از تحریم‌ها جان سالم به در ببرد»، انتشار یافت. نویسنده می‌نویسد: «ایران با ایجاد یک نظام بانکی و مالی محرمانه برای انجام معاملات تجاری خارجی به ارزش ده‌ها میلیارد دلار، آموخته است که چگونه تحریم‌های ایالات متحده را با موفقیت دور بزند. این، به تهران امکان داد تا در برابر محاصره اقتصادی ایستادگی کند و در مذاکرات بر سر برنامه هسته‌ای ایران موضع سخت اتخاذ نماید. وال استریت ژورنال تراکنش‌های مالی ده‌ها فرد مورد اعتماد ایرانی را در ۶١ حساب بانکی در ٢٨ بانک خارجی در چین، هنگ کنگ، سنگاپور، ترکیه و امارات متحده عربی به ارزش چند صد میلیون دلار مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. مقامات اطلاعاتی غرب معتقدند که شواهدی حاکی از چنین معاملاتی به ارزش ده‌ها میلیارد دلار وجود دارد.
در این مقاله به مصباحی مقدم، سیاستمدار ارشد ایرانی نزدیک به علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اشاره شده است. وی در ژانویۀ گذشته گفت که مبادلات پنهان واردات و صادرات بالغ بر ٨٠ میلیارد دلار در سال است. بنا به برآورد صندوق بین‌المللی پول، گردش مالی ایران در سال ٢٠٢٢ شامل فروش خارجی ممنوعیت‌های تحریمی به ١۵٠ میلیارد دلار افزایش یافت. این میزان به دست آمده، دو برابر بیشتر سطح بالای سال‌های ٢٠١۶-٢٠١٧ است که ایران از تحریم‌ها معاف شد.
پی‌نوشت: ریانووستی روز اول آوریل اظهارات محسن کریمی معاون بین‌الملل بانک مرکزی ایران را منتشر کرد: «ایران با توجه به تجربۀ غنی خود در مقابله با تحریم‌ها در سال‌های اخیر، اقدامات لازم را برای برون‌رفت از زیر سلطۀ آمریکا و کشورهای متخاصم انجام داد و آن‌ها را به روسیه نیز پیشنهاد کرد». این مقام ایرانی به صراحت گفت، که حتی اگر همۀ تحریم‌ها توسط واشینگتن برداشته شود، ایران قصد ندارد از سازوکارهای مالی توسعه یافته‌ای که ما را از سلطۀ آمریکا خلاص می‌کند، به طور کامل امتناع نماید.
٣٠ فروردین- حمل ١۴٠١
مأخذ:
