استالین دلار را سر جایش نشاند
آرسنی گریگوریویچ زورف (Arseniy Grigorievich Zverev)، وزیر دارایی اتحاد جماهیر شوروی در کارخانۀ کاغذسازی گوزناک لنینگراد
گنادی تورتسکی (Gennady TURETSKY)
ا. م. شیری- استالین در سخت‌ترین شرایط اجتماعی- اقتصادی پس از جنگ جهانی دوم موفق شد دلار با پشتوانۀ طلا را سر جایش بنشاند. حال باید منتظر بود و دید که گروه کشورهای بریکس، سازمان همکاری شانگهای، اتحادیۀ اقتصادی آوراسیا برای رهایی اقتصاد خود از زیر سلطۀ دلار بی‌پشتوانه چگونه عمل خواهند کرد.
در رابطه با تحریم‌های ضد روسی، ولادیمیر پوتین، در سخنرانی خود در دومای دولتی در ۸ مه ۲۰۱۸، برای اولین بار اظهار داشت که «تمام جهان می‌بیند که دلار غیرقابل اعتماد است و برای بسیاری‌ها خطرناک. گذار از دلار به ارزهای دیگر به دلیل تحریم‌های آمریکا به روسیه تحمیل شده است… این فقط جدایی از دلار نیست، بلکه به لزوم افزایش حاکمیت اقتصادی ما مربوط است».
پس از آن، از مارس ۲۰۱۹، به کشورهای عضو بریکس (برزیل، روسیه، هند، چین، آفریقای جنوبی) بارها پیشنهاد شده است که به تسویه حساب‌ها با ارزهای ملی (دلارزدایی) روی آورند، که بشدت مورد حمایت قرار گرفته است. و علاوه بر این، به ابتکار چین، موضوع گسترش بریکس از طریق عضویت کشورهای جدید به عنوان جایگزین برای ایالات متحده و اتحادیۀ اروپا، به طور مداوم در میان نامزدها مطرح می‌شود: از قارۀ آسیا – اندونزی، ایران، ویتنام؛ از آفریقا – مصر، نیجریه؛ از قارۀ آمریکا – آرژانتین، ونزوئلا، بولیوی، نیکاراگوئه، کوبا، مکزیک.
ولادیمیر پوتین ایدۀ دلارزدایی را که در سازماندهی مجدد دنیای بریکس پشتیبانی می‌شد، در سال ۲۰۱۸ مطرح کرد. اما، این ایده دهه‌ها پیش مطرح شده و سازماندهی مجدد جهان قبلاً عملاً اجرا شده بود.
هنگامی که جنگ جهانی دوم به پایان خود نزدیک می‌شد، یوسف استالین، متخصص برجستۀ ژئوپلیتیک و پیروزی، که در آن زمان رهبری اتحاد جماهیر شوروی را به عهده داشت، عمیقاً به نظم نوین جهانی به نفع اتحاد جماهیر شوروی فکر می‌کرد.
اتحاد جماهیر شوروی قبل از جنگ کبیر میهنی واقعاً چه داشت؟ تنها یک همسایه و متحد آسیایی ساده- جمهوری خلق مغولستان، به رهبری خورلوگین چویبالسان و یومجاگین تسدنبال! اما پس از پایان پیروزمندانۀ جنگ، استالین با انتصاب کادرهای کمونیست معتمد خود («کادرها همه مسائل را حل می‌کنند») در کشورهای آزاد شده، شروع کرد به ایجاد نوعی منطقۀ حائل در اطراف اتحاد جماهیر شوروی- اردوگاه سوسیالیستی آینده، در اروپا، از بالتیک تا دریای سیاه!
و در اول اکتبر ١٩۴۴، جمهوری خلق لهستان، به رهبری بولسواف بیروت (Bolesław Bierut)، ١١ ژانویه ١٩۴۶- جمهوری سوسیالیستی خلق آلبانی (رهبر انور خوجه)، ١۵ سپتامبر ١٩۴۶- جمهوری خلق بلغارستان (به رهبری گئورگی دیمیتروف)، ٣٠ دسامبر ١٩۴٧- جمهوری خلق رومانی، بعدها جمهوری سوسیالیستی رومانی به رهبری
گئورگه گئورگیو-دژ (Gheorghe Gheorghiu-Dej)، ١۴ ژوئن ١٩۴٨- جمهوری سوسیالیستی شوروی چکسلواکی (به رهبری کلمنت گاتوالد)، ٢٠ اوت ١٩۴٩- جمهوری خلق مجارستان (به رهبری ماتیاس راکوسی)، ٧ اکتبر ١٩۴٩- جمهوری دموکراتیک آلمان، تحت رهبری ویلهلم پیک و اتو گروتوول و ۲۵ نوامبر ۱۹۴۵- جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی، به رهبری یوسیپ بروز تیتو اعلام شد.
با این حال، در اینجا یک شکست اتفاق افتاد: کروات، دقیقاً کروات، تیتو به یک «انشقاق»، «همدست سرمایۀ غربی» برای اتحاد جماهیر شوروی و استالین تبدیل شد. در ٢۵ اکتبر ١٩۴٨، تمام روابط دیپلماتیک با جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی رسماً قطع شد. اما در آسیا: از اوت ١٩۴۵- ویتنام شمالی- جمهوری دموکراتیک ویتنام به رهبر هوشی مین، ٩ سپتامبر ١٩۴٨- جمهوری دموکراتیک خلق کره، به رهبری کیم ایل سونگ، اول اکتبر ١٩۴٩- جمهوری خلق چین، به رهبری مائو تسه تونگ) با اتحاد جماهیر شوروی و جمهوری خلق مغولستان استالین باقی ماند. بنابراین، عملاً پس از جنگ، بلوکی از کشورهای سوسیالیستی- یک «اردوگاه سوسیالیستی» مرکب از ٧ کشور در اروپا و ۴ کشور در آسیا تشکیل شد.
با این حال، تنها استالین نبود که به سازماندهی مجدد جهان پس از جنگ فکر می‌کرد. اما به عنوان یک جایگزین، از ۱ تا ۲۲ ژوئیه ۱۹۴۴، کنفرانسی در تفرجگاه برتون وودز (نیوهمپشایر، ایالات متحده آمریکا) برای تنظیم نظام پولی و مالی بین‌المللی پس از پایان جنگ جهانی دوم برگزار شد که در آن دلار آمریکا به عنوان ارز جهانی تثبیت شد. ۷۲۰ نماینده از ۴۴ کشور عضو ائتلاف ضد هیتلر در آن شرکت کردند. جنگ هنوز تمام نشده بود، انتظار می‌رفت که «متفقین» هر لحظه جبهۀ غربی را باز کنند، برنامۀ «وام-اجاره» (lend-lease) که بر اساس آن سلاح، غذا، تجهیزات و کالاها به اتحاد جماهیر شوروی تأمین می‌شد، ادامه داشت…
از قضا، نمایندۀ اتحاد جماهیر شوروی نیز در کنفرانس «دلار» حضور داشت. ریاست این هیئت را معاون کمتر شناخته‌شدۀ وزیر بازرگانی خارجی، میخائیل استپانویچ استپانوف، بر عهده داشت. بنابراین، طبق توافقنامه- با هدف جایگزینی نظام مالی مبتنی بر «استاندارد طلا»- سازماندهی روابط پولی و تسویه حساب‌های تجاری بر اساس نظام برتون وودز اتخاذ گردید. نظام پولی بین‌المللی بر اساس تسلط دلار، یعنی بسته به آن، آغاز شد. نرخ‌های ارز ثابت برای ارزهای کشورهای شرکت‌کننده تعیین شد.
با این حال، در ۶ و ۹ اوت ۱۹۴۵، ایالات متحده هیروشیما و ناگازاکی را با دو بمب اتمی هدف قرار داد؛ در ۱۷ دسامبر ۱۹۴۵، تحت رهبری آمریکا، صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی بر اساس توافقنامۀ برتون وودز تأسیس شدند. «متحدان» سابق پیش از این «جنگ سرد» را علیه اتحاد جماهیر شوروی آغاز کرده بودند. به همین دلیل استالین از امضا و تصویب این توافقنامه در دسامبر ۱۹۴۵ خودداری کرد. برای این منظور، «طرح مارشال» از ۴ آوریل ۱۹۴۸ تا دسامبر ۱۹۵۱ در اروپای غربی به اجرا درآمد که اقتصاد کشورهای غربی را با نیازهای بلندمدت آمریکا تطبیق می‌داد. و در ۴ آوریل ۱۹۴۹، دوباره تحت رهبری آنگلوساکسون‌ها- آمریکا و انگلیس – بلوک نظامی ناتو نیز از این ۱۲ کشور تشکیل شد.
پرسش قابل تأمل: اتحاد جماهیر شوروی در آن زمان چه باید می‌کرد؟ استالین فهمید: لازم بود به نحوی، حتی اگر فقط از نظر اقتصادی، علیه آمریکا متحد شوند و با هم مقاومت کنند (اردوگاه سوسیالیستی هنوز کاملاً تقویت نشده بود). در ۵ ژانویۀ ١٩۴٩، شورای همیاری اقتصادی متقابل (کومکون) شامل: اتحاد جماهیر شوروی، چکسلواکی، مجارستان، رومانی، بلغارستان، لهستان تشکیل گردید؛ در ٢۵ ژانویه ١٩۴٩، آلبانی؛ در سال ١٩۵٠- جمهوری دموکراتیک آلمان به آن پیوست. و علاوه بر این، کشورهای در حال توسعه، «جهان سوم»، به تدریج به تقویت تجارت و همکاری با اتحاد جماهیر شوروی، سایر اعضای شورای همیاری اقتصادی و جمهوری خلق چین شروع کردند.
استالین همچنین به نکتۀ اصلی فکر می‌کرد: پایان دادن به کمترین وابستگی به متجاوز، به دلار آمریکا. با این نگاه، او در فوریۀ ۱۹۵۰ ادارۀ آمار اتحاد جماهیر شوروی را به انجام اقدام زیر موظف کرد: برقراری رابطۀ اولیه بین روبل و دلار بر اساس نسبت قیمت. پس از آن، در ۲۷ فوریۀ ۱۹۵۰، بر اساس محاسبات آن‌ها، نرخ ارز تقریباً برابر بود با: ۱ دلار = ۱۴ روبل. استالین آن را خط زد و در بالای آن، با زیر سؤال بردن تمام قوانین اقتصادی و تهدیدهای اتمی، نوشت: «حداکثر ۴ روبل»، یعنی ۱ دلار = ۴ روبل.
از مارس ۱۹۵۰، اتحاد جماهیر شوروی خود را از دلار آمریکا «جدا» کرد؛ خرید و فروش رسمی دلار در اتحاد جماهیر شوروی ممنوع شد؛ استالین «محتوای» روبل شوروی را به «طلا» بازگرداند و زمینۀ تشکیل یک بلوک اقتصادی و سیاسی مرکب از کشورهایی را تدارک کرد که با دلاری شدن اقتصاد و تجارت جهانی مخالف بودند. یک نظام اقتصادی جهانی موازی ایجاد شد.
اتاق بازرگانی اتحاد جماهیر شوروی موظف شد پیشنهادات اقتصاددانان شوروی، همتایان چینی و کشورهای اروپای شرقی را در یک گزارش واحد تلخیص کند. در اکتبر ۱۹۵۱، کشورهای عضو شورای همیاری اقتصادی و چین ضرورت و اجتناب‌ناپذیری همکاری نزدیک بین همۀ کشورهایی را که تمایلی به تسلیم شدن در برابر «دلاریزه شدن» و دیکته‌های ساختارهای تجاری و مالی طرفدار آمریکا نداشتند، به طور مشترک اعلام کردند.
این سند از لزوم برگزاری یک مجمع بین‌المللی مربوطه در مورد این مسائل در سازمان ملل متحد در سال‌های ۱۹۵۱-۱۹۵۲ صحبت می‌کرد. پیشنهادهایی برای برگزاری چنین مجمعی توسط نمایندگان شوروی، آندره ویشینسکی و دمیتری شپیلوف داده شد. این پیشنهاد توسط کشورهای در حال توسعه و همچنین کشورهای غربی مانند سوئد، اتریش، فنلاند، ایرلند، ایسلند و حتی برخی از ساختارهای تجاری کشورهای سرمایه‌داری که «مارشالیزاسیون» را رد کردند، مورد حمایت قرار گرفت.
به این ترتیب، از ۳ تا ۱۲ آوریل ۱۹۵۲، به ابتکار اتحاد جماهیر شوروی، کنفرانس اقتصادی بین‌المللی با حضور ۴۹ کشور در تالار ستون‌های خانۀ اتحادیه‌ها با حضور ۶۸۰ شرکت‌کننده برگزار شد؛ از این تعداد، ۳۸ کشور در حال توسعه و سرمایه‌داری با ۳۳۹ نماینده در آن حضور داشتند.
علاوه بر کشورهای اردوگاه سوسیالیستی، شورای همیاری اقتصادی، این‌ها عبارت بودند از آرژانتین، هند، اندونزی، مکزیک، اروگوئه، ایران، یمن، افغانستان، اتیوپی، سوریه، یمن، سوئد، ایسلند (توجه داشته باشید، بسیاری از متحدان بالقوه بریکس). و از آنجایی که اتحاد جماهیر شوروی در آن زمان بسیار قوی بود، حتی «اقمار» دور و نزدیک یانکی‌ها نیز محض احتیاط در آن شرکت کردند: انگلستان، فرانسه، ایتالیا، دانمارک، نروژ، کانادا، ترکیه، آلمان، ژاپن، بلژیک، هلند، لوکزامبورگ، برزیل، عربستان سعودی، استرالیا، لیبریا. با اینکه آن‌ها عمدتاً توسط بازرگانان و مقامات میان‌رتبه نمایندگی می‌شدند، اما شرکت کردند (!) و به امضای اسناد مربوط به تجارت و همکاری با سایر کشورها مجاز بودند.
پیشنهاد شد که ابتکار عمل برای ایجاد یک بلوک بین‌المللی ضد دلار توسط استالین مطرح شود. اما، او پاسخ داد که اعلام چنین برنامه‌ای توسط اقتصاددانان معتبر شوروی مناسب است. زیرا، در غیر این صورت، می‌تواند به عنوان یک ابتکار سیاسی و ایدئولوژیک به جای یک ابتکار اقتصادی تلقی شود. میخائیل نستروف، دکترای اقتصاد، رئیس اتاق بازرگانی اتحاد جماهیر شوروی موظف شد گزارش اصلی را ارائه دهد. بر این اساس، هم در این گزارش و هم در سخنرانی‌های نمایندگان چین و کشورهای عضور شورای همیاری اقتصادی پیشنهاد شد که یک بازار مشترک برای کالاها، خدمات و سرمایه‌گذاری‌های کشورهای سوسیالیستی و در حال توسعه به عنوان وزنۀ تعادل در برابر گسترش اقتصادی و سیاسی آمریکا، بویژه، نه بر اساس قیمت‌های جهانی، بلکه بر پایۀ قیمت‌های توافق شدۀ متقابل با «عدم وابستگی» ارزهای ملی به نرخ ارز دلار آمریکا ایجاد شود (همانطور که قبلاً در اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۵۰ انجام شده بود).
دمیتری شپیلوف (وزارت امور خارجه) و آناستاس میکویان نمایندۀ اتحاد جماهیر شوروی بودند. آن‌ها در سخنرانی‌های خود پیشنهاد کردند که بازار مشترک کشورهای سوسیالیستی و در حال توسعه به تدریج شکل بگیرد. ابتدا توافقنامه‌های دوجانبه و چندجانبه با شرایط مشابه (از نظر قیمت، گمرک، تسهیلات اعتباری، سهمیه‌های کالا و غیره) امضا شود و سپس یکسان‌سازی تدریجی اصول سیاست خارجی اقتصادی و توسعۀ تجارت آزاد «بلوک مشترک» و در مرحلۀ نهایی – معرفی ارز تسویۀ بین‌دولتی با محتوای طلای اجباری انجام شود. نتایج کنفرانس بین‌المللی تجارت عبارت بودند از: بیانیۀ پایانی؛ نامه به مجمع عمومی سازمان ملل متحد؛ و قطعنامه‌ای در مورد تشکیل کمیتۀ تسهیل توسعۀ تجارت بین کشورها. بیش از ۶۰ توافقنامۀ تجاری، سرمایه‌گذاری و علمی-فنی با مدت ۳ تا ۵ سال، از جمله با مشارکت اتحاد جماهیر شوروی (۱۹ توافقنامه) امضا شد. بقیه، بین کشورهای در حال توسعه؛ بین آن‌ها و کشورهای سوسیالیستی؛ با مشارکت برخی از کشورهای غربی و بانک‌ها و غیره «متقابل» بودند.
به این ترتیب، در آوریل ۱۹۵۲، اجرای پروژۀ تشکیل یک بازار مشترک «غیر دلاری» کشورهای سوسیالیستی و در حال توسعه در مسکو آغاز شد. اگر چه اجرا این پروژۀ راهبردی پس از درگذشت یوسف ویساریونویچ استالین در ۵ مارس ۱۹۵۳، توسط خروشچف بدست فراموشی سپرده شد، اما گردش دلار در اتحاد جماهیر شوروی متوقف گردید و پس از اصلاحات پولی در سال ۱۹۶۱، نرخ ۱ دلار برابر ۹۰ کوپک تعیین شد. سپس کاهش ارزش پول اتفاق افتاد؛ تا سال ۱۹۹۰، این نرخ به ۱ دلار = ۰.۵۶ کوپک رسیده بود. در ۲۶ اکتبر ۱۹۹۰، در اوج «نوسازی»، گارباچوف فرمان «تعیین نرخ ارز تجاری برای روبل و ارز خارجی» را امضا کرد. نرخ تجاری از اول ژانویۀ ۱۹۹۱، ۱ دلار برابر ۳۰ روبل بود. اما، سپس دورۀ «اصلاحات یلتسین» فرارسید و از ژوئیۀ ۱۹۹۲ خرید و فروش دلار آزادانه در هر کجا رسماً امکان‌پذیر شده است. از آن تاریخ، فدراسیون «اصلاح‌شدۀ» روسیه همانطور که اقتصاد و تجارت جهانی به منافع ایالات متحده وابسته بود، به دلار آمریکا وابسته شد و امروزه انتخاب «آمریکایی» برای بسیاری از کشورها به حلقۀ دلاری تبدیل شده است. این همان چیزی است که استالین در سال ۱۹۵۲ در مورد آن هشدار داد: «یا در وابستگی دائمی زندگی کنید و جهانی‌سازی آمریکایی را با تمام ویژگی‌ها و روش‌های آن بپذیرید و یا چنان بازار مشترک کالا، سرمایه و خدمات ایجاد کنید که از اقتصادهای ملی و بر این اساس، از حاکمیت دولت به صورت جمعی محافظت کند». شرایطی که بویژه پس از وقایع اوکراین پدید آمده، ۷۰ سال پس از استالین و پوتین، تعیین مسیر برای تسویه حساب‌ها با ارزهای ملی، دلارزدایی را ضروری کرده است.
ساوتسکایا راسیا (روسیۀ شوروی)- وب سایت حزب کمونیست فدراسیون روسیه
١۵ شهریور-سنبله ١۴٠۴
