حامییان حق!

امین الله مفکر امینی !    2025-03-06   نترسم زدشمن تکیه برحـــق کــــــــــرده ام باتکیه…

چرا مردان از زنان قوی تر نیستند؟

پروفیسور دکتر شمس سینا بخش نخست درین جا می خوانید: -چطور میتواند یک…

افغانستان در تلاقی آشوب و رقابت؛ قرائتی تازه از فروپاشی…

نویسنده: مهرالدین مشید فروپاشی طالبان؛ تلاطم‌های داخلی و بازتاب‌های جیوپولیتیکی منطقه‌ای…

در مورد تعاونی‌های کارگری

از آثار کلاسیک لنین برگردان: آمادور نویدی درباره تعاونی‌های کارگری تذکر سردبیر سایت مارکسیست– لنینیست امروز: این…

ریناس ژیان

استاد "ریناس ژیان" (به کُردی: ڕێناس ژیان) شاعر نامدار کُرد…

پنجشیر، زخم بر تن، آتش در دل؛ افسانه‌ای زنده در…

نویسنده: مهرالدین مشید پنجشیر، شیر زخمی اما سرفراز؛ خاری در چشم…

فلسفه امید بلوخ،- میان مارکس و مسیحا

Ernst Bloch (1885-1977 ) آرام بختیاری سوسیالیسم حتمی است !، مارکسیستی یا…

دلزار حسن

استاد "دلزار حسن" (به کُردی: دڵزار حەسەن) شاعر، نویسنده و…

مقام عشق 

رسول پویان  کلام عشـق و محبت چقدر شیرین است  نبید خسرو و…

تحول در متغیرهای ژئوپلیتیکی افغانستان: بازتعریف نقش طالبان در معادلات…

نویسنده: مهرالدین مشید افغانستان در معرض تلاطم؛ از صعود سریع تا…

برای نخستین‌بار، مصاحبه‌ی طولانی من با هوش‌مصنوعی

محمدعثمان نجيب  بخش دوم پندار من نسبت به هر پدیده‌یی منفی نی‌ست.…

 ما و گفته های شرل بنارد، همسر  آقای خلیلزاد پیرامون…

نوشته بصیر دهزاد  در یک تحلیل ، ارزیابی  و محورچه باید…

شهروندی بنیاد عملی دموکراسی

شهروندی به مفهوم منتفی امت نیست. بلکه رویکرد عملی از…

برهی که رفته ایم!

امین الله مفکرامینی      2025-22-05! بـرهی که رفته ایم ورویــم،نگردیم بــرعقــــــــب ورجان وتنــراوقربان داریم…

نشست تخصصی و کارگاهی فردوسی‌شناسی در بروجرد برگزار شد

به گزارش رها نیوز، و نقل از دکتر "محمد فصیحی"…

مارکس و اتحادیه‌های کارگری(فصل دوم)

مارکس علیه پرودونیسم و باکونیسم نوشته: آ. لوزوفسکی برگردان: آمادور نویدی مارکس علیه پرودونیسم و باکونیسم کارل…

آنجا که دیوار ها فریاد می زنند؛ روایت یک ویرانی…

نویسنده: مهرالدین مشید از خشت تا خیال؛ روایت خانه ایکه طالبان…

اُلیګارشي څه شی ده؟

نور محمد غفوری د اُلیګارشي په اړه په (قاموس کبیر افغانستان) کې داسې…

دو پرسش

۱-- آیا در افغانستان قوم یا ملیتی است که اجدادشان…

چالش های درونی میان طالبان و مخالفان آنان؛ آزمونی تعیین‌کننده…

نویسنده: مهرالدین مشید طالبان و دور زدن گروها و سیاستگران نابکار…

«
»

واک یا واج ((ه))  و کاربرد آن در زبان فارسی -دری

نوشته : دکتر حمیدالله مفید

واک یا واژ (ه) از کاربرد ترین واک در زبان های سنسکرت ، اوستایی و پهلوی بود.

اوستا که اغلب شفاهی بود در دوران  بلاش  نخست پادشاه پارتی بلخ  به روایت اندر ناس   واکر ناگل دانشمندان آلمانی   به نگارش در آمد یعنی  پس از اختراع خط اوستایی   در سده های چهارم میلادی اوستا به خط اوستایی جدید نگاشته شد، خط ۵۳ واکی اوستای  دارای ۱۶ نشانه برای واکه ها و ۳۷ نشانه برای همخوان ها داشت . واک یا حرف (ه) در این زبان نقش و جایکاه ویژه داشت و به گونه های کشیده مانند:   

واک (ه) در آغاز برخی واژه ها چون : ( هایتی )  به معنی فصل یا بخش است . 

واک یا واج (ه) در میان واژه مانند ( اهورا )  به معنی ایزد است در فرجام واژه : چون Hüçiera  هچیره به معنی  خوب و نیکو که در زبان فارسی دری امروزی  هژیر  شده است. 

واک ، واج یا واژ یا حرف (ه)  در زبان  فارسی  دری امروزی :

 واک (ه) : که  سی و دومین واج نظام الفبای زبان فارسی-دری است ، در زبان فارسی -دری کاربرد گوناگونی دارد.

یکم: در فرجام  یا پایان  ریشه کارواژه ها یا  فعل های ماضی استمراری می نشیند  و کارواژه را جریان می دهد یا صرف می سازد ، مانند: گوینده نخست یا مفرد متکم : خورده ام ، چندین گوینده یا جمع متکلم : خورده ایم .  برده اید ، دیده اید، کرده است  کرده اند ،  و غیره .

دوم:  در فرجام  برخی صفت ها و نام ها می آید  ، معنی آن را تغییر می دهد ، مانند ، از بند ، بنده، از زرد ، زرده ، از پای پایه ، از سپید ، سپیده و از دست دسته می سازد. 

 سوم:  در پسین جایگاه واژه می نشیند و معنی آن را تغییر می دهد ، مانند:کهنه ، زنده ، تازه ، مرده  وغیره  برخی از این واژه ها در زبان اوستایی و پهلوی به واج ک یا گ پایان پذیرفته بودند ، چون : بستک ، زندگ ، تازگ  وغیره  که در زبان فارسی دری امروزی  به (ه )مبدل شده است  چون : بسته ، زنده ، تازه  وغیره  از همین رو است که هنگام جمع (گ) نابوده شده دوباره پدیدار می شود و واژه را گان جمع می بندد، چون : بستگان ، زندگان ، تازگان  وغیره  در این حالت چون گ بجای (ه) نشسته است ، نباید (ه) نگاشته شود ، یعنی زنده گان نادرست است،  

همینگونه است هرگاه بخواهیم اسم مصدر بسازیم  ، نیز نباید واج (ه )نگاشته شود ، چون :  زندگی ، تازگی ، بندگی وغیره . 

 چهارم :واج (ه) درجایگاه پسوند :

۱ -: اگر با اسم یا نام بپیوندد  صفت یا زاب همگون یا مشابه را می سازد ، مانند:  بند ، زرد ، سر . پای ، دست ،  که با افزودن واک (ه) در پسینه آن ها به بنده ، زرده ، سره ، دسته  و غیره  تغییر می پذیرد .

۲- اگر  در فرجام اسم ها یا نام ها بیایید، نام و یا اسم جدید می سازد ، مانند: چشم ، گوش ، لب ، دندان ، سر ، گردن ، دست ، پشت ، پیش ، پای ، سبز ، کمان ، تیر ، زبان ، پوست ،  ، دهان  وسپید ، که چنین تغییر می پذیرند:‌: چشم ، می شود چشمه ، گوش ، گوشه . لب، لبه ،دندان ، دندانه . سر، سره . گردن ، گردنه . دست ، دسته . پشت ، پشته . پای ، پایه . سبز ، سبزه . کمان ، کمانه ، تیر ، تیره ، زبان ، زبانه ، پوست ، پوسته ، دهان ، دهانه ، و سپید ، سپیده .  چم یا معنی واژه های  فرجام شده به (ه)  دگرگونه است و به معنی نخستین آن کمتر ربط دارد. 

۳ -واک (ه) در فرحام شمار و شماره می آید   وقید زمان  و هنگام را می سازد ، مانند: از دو روز ، دوروزه ،از چهار سال ، چهارساله ، از سد ، سده و از ماه ماهه  می سازد. 

همچنان در پایان شماره ها می آید از آن ها نام تازه می سازد: چون: از پنج ، پنجه ، از هفت ، هفته  و غیره . 

۴ -واک (ه)در فرجام اسم یا صفت ، (نام یا زاب ) می نشیند  مگر هیچ دگرگونی یی در معنی وارد نمی کند، مانند:  آشیان ، و آشیانه ، جاودان و جاودانه  و آستان و آستانه . 

۵ -واک (ه) در فرجام برخی واژه ها  می پیوندد  و از آن ها قید حالت می سازد: مانند:  از استاد ، استادانه ، از ماهر ، ماهرانه ، از مردان مردانه ، از زنان ، زنانه ، از شاهان شاهانه از پسر ، پسرانه ، از برادر ، برادرانه ، از خواهر ، خواهرانه وغیره .

۶ -واک (ه) در فرجام کارواژه یا قعل می آید و از آن اسم مصدر یا ( کار نام ) می سازد، مانند:  از گریستن ، گریه ، خندیدن ، خنده  ، از نالیدن ، ناله .  پذیرفتن ، پذریه  از مالیدن ، ماله  وغیره .

 این بود کوتاه نگرشی به واک یا حرف (ه) در زبان های اوستایی و فارسی -دری که پیشکش شد. 

بادرود ومهر