شعر ملمع مولانا با ترجمه ی فارسی
داکتر فیض الله ایماق
سیری در اشعار تركى مولانا
(جلال الدین محمد بلخی ( رح
مولانا جلال الدين محمد بن بهاء الدين محمد بن حسين الخطيبي معروف به مولوي رومی فرزند سلطان العلما بهاءالدين بود كه از مادر خوارزمشاهي در بلخ در سال 604 هـ .ق چشم به جهان گشوده است و درآوان كودكي همراه پدرش به آسياي صغير رفته، در شهر قونيه در محيط سلجوقي زيسته است و همانجا در سال 672 هـ .ق فوت كرده است.
متأسفانه آنچه از مولوي بلخي به زبان مادري او به روزگاران به ما رسيده است، اندك است.
مولوي رومي از نخستين شاعران تركي‌گوي آسياي صغير در آوان فراگيري اسلام در آن سرزمين نيز به شمار مي‌رود. مرحوم نهاد سامي بانارلي تأكيد مي‌كند كه:
جلال الدين رومي نخستين كسي است كه در آسياي صغير از او ديوان تركي بر جاي مانده است».
در عصر او عنصر مسلمان در آسياي صغير كه همراه سلجوقيان به آن ديار رفته بودند و عموماً تركي زبان و تركي‌دان بودند، فزوني مي‌گرفت و اين فزوني، شاعران اين ديار را مجبور به توجه به شعر تركي مي‌كرد و خود مهاجران نيز – همچون مولوي– خود شاعر و سخنگو و اهل بيان و قلم بودند.
مولانا خطاب به مردم ترکیه میگوید :
بیگانه مگویید مرا ز این کویم
در شهر شما خانه ٔ خود میجویم
دشمن نیم هرچند که دشمن رویم
اصلم ترک است اگرچه هندی گوی
باید گفت در برخی از نسخه ها اصلم ترک است گرچه دری میگویم آمده است ۱:
.۱اما مولانا هیچگاه تفاخر نژادی نداشته است. او انسان عاشقی است که زبان باطنی میداند و اگر جایی ترک بودن خود را به رخ میکشد و ترک و ترکی را درمقابل هندو و تاجیک و عجم قرار میدهد و ترکی ستایی میکند و منشأ نژادی خود را بر زبان جاری میسازد، در جایی نیز می گوید :
اگر تات سن، اگر روم سن، اگر تورک زبان بی زبانان را بیاموز. ۲
واقعاً حضرت مولانا تعصب و بدبینی های زبانی ، نژادی و قومی را باعث عقب مانی ملت ها دانسته ،همدلی را از همزبانی ترجیح میدهد و میگوید :
ای بسا هندو ترک هم زبان
ای بسا دو ترک ، چون بیگانگان
پس زبان همدلی خود دیگر است
همدلی از همزبانی بهتر است
او ، حتا تشتت های مذهبی و عقیدتی زمان خود را نیز نفی میکند، دین خود را دین خدا و ملت خویش را ملت خدا می داند و خود را از هر گونه قید و تباری و نژادی رها میسازد:
ملت عشق از همه دین ها جداست
عاشقان را ملت و مذهب خداست
اشعار تركي مولانا يكبار توسط شرف الدين سالت قايا در سال 1313 ش. و بار دوم بوسيله‌ي مجدود منصور اوغلو در سال 1332 ش. در استانبول منتشر شد. در تهران برخي از ملمّعات تركي او را مرحوم فروزانفر در ديوان كبير وارد كرده است. همچنان در سال 1369، اشعار تركي بازمانده از مولوي تحت عنوان «سيري در اشعار تركي مكتب مولويه» در تهران انتشار یافت
مولانا جلال الدين محمد بن بهاءالدين محمد بن حسيني الخطيبي معروف به مولوي بلخي رومی، ازنوابغ جهان اسلام٫ بزرگترين شاعر عرفاني مشرق زمين، برجسته ترين سخن پرداز وحدت وجودي تمام اعصار، يکي از انسانهاى عالي مقام در جهان، در شمار اولياء و داراى بلندترين مقامات فرزند آدمي دانسته شده است. اين عارف بزرگ يکي از برگزيدگان نامي دنياي بشريت در وسعت نظر، بلندي انديشه، بيان ساده و دقت در خصال انساني بشمار رفته است . پديده نادره اى چون “مولانا جلال الدين محمد بلخى رومى” كه منحصراً انسان و انسانيت را ترنم نموده بىیشك فراتر از قيدهاى نژادى٫ ملى٫ زبانى٫ اعتقادى و زمانى است. مولانا از آن همه انسانهاست و آثارش جزء گرانبهاترين ميراث مشترك بشريت بشمار میآيد
:مولانا عبدالرحمن جامی راجع به مثنوی مولانا چه خوش ترنمی دارد
مثنوی معنوی مولوی
هست قرآن در زبان پهلوی
من چه گویم وصف آن عالیجناب
نیست پیغمبر ولی ، دارد کتاب
جلال الدین محمد در افغاستان به دنیا آمد ، در ترکیه رشد یافته، فقیهی عالیمقام شد و در حلقهٔ آذربایجانیان پیرامونش مبدل به مولوی رومی گشت. وی آفتاب درخشان فرهنگ عرفانی و معنوی جهان ترکی و اسلام، کشور های ترکیه و افغانستان ، فخر آذربایجان و خراسان، از بزرگترین شاعران درجایگاه اول زبان و ادبیات فارسی دری و تاجیکی و پیشگامان ترکسرایی در غرب آسیا است .
جای بس افتخار است که در عصر کنونی ،آثار مولانا به زبانهای مختلفه ٔ جهان به خصوص انگلیسی ترجمه شده ، و حتا در دانشگاه های معروف ایالات متحده ٔ امریکا تدریس میگردد .
زبان مولانا:
فارسى، زمانى زبان ادبى آسياى جنوب غربى در منطقه اسلامى بوده استּ .مولانا نيز ترجيح میداده به زبانى كه جهان اسلام آن را بهتر میفهمد بنويسد. ايندو، سبب اصلى فارسى نويسى وى بوده استּ مولانا از شعراى درجه اول شعر فارسى و از اعاظم ادب آن بشمار مىیرودּ . طريقت مولويه نيز كه بعداً توسط جانشينش حسام الدين چلبى و فرزندش سلطان ولد بنيادگزارده شد، تا ديرزماني به عنوان ممثل و نماينده زبان و ادب فارسى در آسياى صغير عمل نموده است. با اينهمه در كنار آثار مولانا (و سلطان ولد) به فارسى٫ آثارى از ايشان به زبانهاى عربى ادبى (فيه مافيه) و نيز اشعارى به ترتيب مقدار به زبانهاى عربى عامى٫ تركى و يونانى محاوره اى آناتولى قرون وسطي در دست است كه برخى از آنها تدقيق و چاپ شده اند.
آثار يوناني مولانا:
روابط مولانا با يونانيان آناتولي بسيار خوب بوده است . حتى ادعا شده كه مولانا مطالعاتى در زمينه زبان يونان باستان داشته و به شكلى عالى، بر زبان يونانى مسلط بوده است. به همه حال آنچه قطعى است اينكه رومى و فرزندش سلطان ولد علاوه بر زبان تركى، هر دو زبانهاى فارسى و عربى و يونانى نيز میدانسته و اشعارى به اين زبانها سروده اند. زبان يونانی كه مولانا در اشعار خود بكار برده٫ نه يوناني ادبى، بلكه زبان يونانى مردمي و محاوره اى قرن سيزده رايج در قونيه بوده است. احتمالاً بعضي از آوازهاي محلي و بومي يونانى وي را برانگيخته كه قطعاتي به اين زبان بسرايد. ابيات يونانى مولانا با جملات عربى و فارسى و كلمات تركى در هم آميخته و به الفباى عربى– تركي نگاشته شده اند.
يادگارهاى تركي مولانا:
مولانا زبان مادريش تركى را نيز در آثار خويش بكار گرفته استּ . رومى و فرزندش گر چه اساساً نوشته ها و سروده هايشان را به سنت ادبى عصر خود، به فارسى بر قلم آورده اند– به نهضت تركى نويسى در آناتولى پيوسته و از خود اشعار پندآميز و راهنماى سروده شده به تركى در خطاب مستقيم به توده هاى مردم و نيز ملمعاتى به زبانهاى عربى٫ تركى و يونانى بيادگار گذارده اند. ابيات تركي و يونانى سلطان ولد افزون تر از مولانا است.
اشعار تركي:
آنچه از اشعار مولوي به زبان تركي در ميان آثار وى و به طور پراكنده تا به امروز حفظ شده و بدستمان رسيده است، بسيار كمتر از آن چيزي است كه در بعضى از تذكره‌ها و ديوانهاى شعراي پيشين به آنها اشاره شده است. به عنوان نمونه ديوان كبير كه اثرى به فارسى است علاوه بر اشعارى به عربى و يونانى، داراى حدود ٢٠٠ بيت تركى (غزل٫ قطعه٫ تك بيتى٫ و ملمع) نيز می باشد. اشعار تركى اى كه در پايان ديوان كبير آمده اند٫ تاكنون در دیوانهای چاپ ایران وارد نشده اند.
باید گفت دیوان کبیر ترکی مولانا به تاراج زمان رفته و آنچه اکنون در دست است ابیات و قطعات معدودی را شامل میشود که در عصر حاضر به همت پژوهشگران بیغرض، از لابلای تذکره ها و کتب تراجم احوال گرد آمده است .
حضرت مولانا به این نظر است که باید لسان مادری هیچگاه فراموش نشود . این سخنان بزرگمرد تاریخ خصوصاً به ما و شما وطن گم کرده گان صدق میکند.
او میگوید:
آن یکی گر نیم نان گم کرده است
آن دیگر نیم جهان گم کرده است
زهر باشد شیر مادر بر کسی
کو زبان مادران گم کرده است
برای اینکه زبان مادری به مرور زمان از بین نرود اداره ٔ یونسکو، ۲۱ فبروری را به عنوان روز جهانی زبان مادری نامگذاری کرد. نامگذاری این روز در کنفرانس یونسکو در سال ۱۹۹۹ به منظور کمک به تنوع زبانی و فرهنگی انجام شده است . مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز به دلیل اهمیت زیاد آن ، سال ۲۰۰۸ را سال جهانی زبانها اعلام کرده بود و از این روز خجسته ، همه ساله ، در کشور های جهان به شمول افغانستان تجلیل به عمل می آید .
ملمعات تركي:
مولانا برخى از اشعار ليريك و غزليات خويش را به شكل ملمعاتى با مهارت آميخته شده از عربى و فارسى و تركى و ارمنى بوجود آورده است. صاحبنظران، بخشهاى تركي ملمعات مولانا را نشانگر حاكميت آشكار و احاطه بدون مباحثه مولانا بر دقايق و ظرايف زبان تركي شمرده اندּ
تركيبات تركي:
در آثار مولانا به تعبيرات فراوان تركى شامل واژگان محاوره اى٫ نقل قولهاى تركى و خطابهايى به تركان نيز برخورد مىیشودּ
ديوان كبير تركي مولانا :
در برخی منابع از دیوانی بزرگ به زبان ترکی و همچنین اشعار ترکی منتسب به مولانا سخن میرود .
سامى نيهات بانارلي در كتاب “رسيملي تورك ادبياتي تاريخي” از مولوي به شكل نخستين كسي در آناطولي كه ديوان بزرگي به ترکی ترتیب داده است یاد میکند . دكتر ح. محمدزاده صديق“دوزگون” در كتاب سيري در اشعار تركي مكتب مولويه به اين نكته اشاره كرده ، میگويد اين ديوان حاوي اشعار پر طنين و پر شوري – بخشي از آن سروده شده در وصف ائمه اطهار – بوده و صوفيان و دراويش ،ابيات آن را به صورت ترجيع بند تضمين و در محافل مجالس خود اجرا مى نموده اندּ . وى با اشاره به تاثيرپذيرى شعراي آذربايجان و ترك زبان ،از مولانا اضافه میكند كه پس از مولانا، بسيارى مانند باقى از شعراى بزرگ دربار عثمانى بر اشعار تركي مولانا نظيره ها گفته آنها را تضمين و استقبال كرده اندּ . <span data-contrast=”auto” style=”font-size:14pt;line-height:32.2px;font-family:Tahoma, “Tahoma_EmbeddedFont”, “Tahoma_MSFontService”, sans-serif;font-weight:bold” class=”TextRun SCXW261695343 BCX2″ lang=”AR-S…
