الگویی برای همکاری مشترک ایران و پاکستان
مدل روابط ترکیه و ایران (رقابت در عرصه سیاسی و ژئوپلتیک و همزمان همکاری های مداوم گسترده اقتصادی) می تواند مدلی برای همکاری ایران و پاکستان باشد. در واقع در این مدل با توجه به وجود روابط گسترده اقتصادی دو کشور مانع از کشیده شدن اختلافات به سطح راهبردی می شود و رقیبان همزمان با رقابت به همکاری نیز می اندیشند…
هر چند ایران نخستین کشوری بود که در اوت ۱۹۴۷، استقلال پاکستان را به رسمیت شناخت و پاکستان نیز نخستین کشور جهان بود که پیروزی انقلاب اسلامی ایران را در فوریه ۱۹۷۹، به رسمیت شناخت، اما روابط دو کشور در دهه های گذشته، فراز و نشیب‌های بسیار فراوانی را پشت سر گذاشته است. در واقع روابط دو کشور در سه دهه گذشته، پنج عامل ثابت ایدئولوژی و مذهب، قومیت‌گرایی، افراط گرایی دینی و تروریسم، تحولات افغانستان، نوع روابط هند و پاکستان با محوریت کشمیر و سیاست‌های ایالات متحده امریکا همواره حضور داشته‌اند که در ترکیب با مولفه‌های متغیر و شرایط زمانی روابط دو جانبه ایران و پاکستان را رقم زده است. در این میان اگر به چالش ها و فرصت های کنونی روابط دو کشور توجه کنیم باید این امر را در چند حوزه مورد بررسی قرارداد.
حوزه فرهنگی
پیشینه پیوندهای تمدنی، تاریخی و فرهنگی ایران با شبه قاره هند به هزاران سال می‌رسد، در واقع روابط دیرپای فرهنگی و تمدنی و اشتراکات دینی با محوریت آیین اسلام به‌ویژه پیوندهای فرهنگی و تمدنی دو کشور به گونه ای است که برخی کارشناسان علایق پاکستان به ایران، را از این واقعیت می دانند که ایران به عنوان پدر فرهنگ پاکستانی نیز محسوب می‌شود. در این بین هر چند در دهه های گذشته و تغییر بنیادین نخبگان سیاسی حاکم وگفتمان‌های سیاست داخلی و خارجی این کشور به نوعی بر روابط فرهنگی پیامدهای گذاشته است اما باید توجه داشت که اکنون نیز مولفه های بسیاری چون پیوندهای فرهنگی، نژادی، زبانی، مذهبی و… برای حفظ و تداوم روابط دو کشور موجود است.
حوزه امنیتی و سیاسی
در چند دهه گذشته وقوع دو تحول مهم یعنی پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و نیز اشغال افغانستان از سوی شوروی بر روابط ایران و پاکستان تاثیر گذاشت. در این دوره ها گسترش فعالیت جریان‌های بنیادگرای دینی و افزایش اقدامات تروریستی علیه شیعیان پاکستانی، افغانی و اتباع ایران، نوع نگاه پاکستان به تحولات افغانستان، فعالیت‌های ضد شیعی-ایرانی گروه‌های بنیادگرا به‌ویژه القاعده و طالبان، تحرکات تجزیه‌طلبانه و تروریستی در مناطق شرقی ایران (گروه جندالله و..)، بر روابط دو کشور پیامدهای منفی برجا گذاشته است.
در این بین در سال های گذشته هم روابط تهران- دهلی نو و همکاری در حوزه همکاری های حمل و نقل و ترانزیتی، امکان جابجایی کالا از بندرهای هندی به بندرعباس یا چابهار ایران، تکمیل بندر چابهار و ساخت خط آهن از چابهار به شهر «زرنج» افغانستان و گذر از مانع پاکستانی (دشمن راهبردی هند)، انتقال کالاهای گوناگون هندی به افغانستان و آسیای مرکزی، همکاری های دفاعی- امنیتی ایران و هندوستان و… از نگاه پاکستانی ها تهدید به شمار می رود.
با این حال با وجود اینکه پاکستانی ها با در نظر داشتن متغیرهایی چون نقش عربستان سعودی و دخالت آمریکا تمایل جدی برای گسترش همکاری های گوناگون با ایران نداشتند اما به نظر می رسد هر چند برخی از این تهدیدها و مولفه ها هنوز در روابط دو کشور نقش بازی می کنند، اما در برهه کنونی اراده سیاسی اسلام آباد برای گسترش روابط بیشتر شده است. این امر می تواند بسترساز روابطی تازه میان جمهوری اسلامی ایران و پاکستان شود.
در واقع ظرفیت های گوناگون امنیتی، نظامی- دفاعی با تکیه بر بسترهای مشترک برای توسعه روابط می توانند در حوزه هایی چون امن سازی مرزهای مشترک و مبارزه مشترک با دهشت افکنی و گروه های افراط گرا چون داعش در منطقه و….. قرار گیرد.
حوزه اقتصاد
در سال های گذشته روابط اقتصادی دو کشور باوجود برخورداری از ظرفیت‌های بالای اقتصادی و بازار مصرف گسترده، هیچ‌گاه از سطح مطلوب و مورد انتظار برخوردار نبوده است و سایه سنگین اختلافات سیاسی و ایدئولوژیکی، شرایط ناپایدار امنیتی، نامناسب بودن زیرساخت‌های مورد نیاز، مانع از گسترش روابط اقتصادی دو کشور شده است.
در همین راستا با توجه به فشارهای کشورهای عربی و آمریکا و بی توجهی اسلام آباد و پایبند نبودن به تعهدهای مربوط به طرح خط لوله صلح و اعمال تحریم‌ها علیه ایران موجب کاهش مبادلات بین دو کشور شده است. به گونه‌ای که حجم صادرات پاکستان به ایران در سال ۲۰۱۴ تنها ۴۳ میلیون دلار ارزیابی شده است. اما در شرایط کنونی و برنامه ایران و پاکستان برای رساندن حجم مبادلات به ۵ میلیارد دلار در کنار مسائلی چون توجه به قرارداد تجاری ترجیحی، عادی شدن نظام پرداخت بین دو کشور، حذف محدودیت‌ها و… شرایط برای افزایش چشمگیر مبادلات ایران و پاکستان هموار خواهد شد. این امر در حالی است که در همه زمینه ها به ویژه انرژی، برق، گاز، نفت و مبادلات تجاری، بانکی، اقتصادی فرصت های همکاری وجود دارد.
الگویی برای همکاری مشترک
در واقع در شرایط کنونی هر چند متغیرهای داخلی چون ایران هراسی و شیعه هراسی در پاکستان، کشتار شیعیان، نوع کنشگری پاکستان در بحران هایی مانند یمن و افغانستان و متغیرها، بازیگران خارجی و منطقه ای به ویژه متغیرهایی مانند هند، آمریکا و چین می توانند می تواند روابط ایران و پاکستان را متاثر سازد و به چالش کشد، اما حتی اگر ایران و پاکستان را رقیبی در برخی از حوزه ها بدانیم باید گفت با توجه به نوع روابط کنونی رقیبان منطقه ای در جهان دو کشور باید در حوزه های اقتصادی روابط خود را گسترش و در حوزه های چون انرژی (خط لوله گازی مشترک ایران و پاکستان) و افزایش مبادلات اقتصادی به این امر توجه کنند.
باید گفت از آنجا که اختلافات خرد و تاکتیکی در روابط همه کشورها موجود است نمی توان تنها بعد رقابت، اختلاف و کشمکش را مورد توجه قرار می‌دهد، بنابراین باید وجود رقابت، اختلاف و کشمکش را به موازات همکاری و مشارکت در روابط را به عنوان یک واقعیت در گام نخست پذیرفت و مانع از کشیده شدن این اختلافات و رقابت‌ها به سطح کلان و استراتژیک شد. در این راستا مدل روابط ترکیه و ایران (رقابت در عرصه سیاسی و ژئوپلتیک و همزمان همکاری های مداوم گسترده اقتصادی) می تواند مدلی برای همکاری ایران و پاکستان باشد. در واقع در این مدل با توجه به وجود روابط گسترده اقتصادی دو کشور مانع از کشیده شدن اختلافات به سطح راهبردی می شود و رقیبان همزمان با رقابت به همکاری نیز می اندیشند.
