آیا هند می‌تواند میانجی جدید میان روسیه و اوکراین باشد؟
مهدی سیف تبریزی
در یک دهه و نیم گذشته، محافل سیاسی و کارشناسان روسیه و هند روایات ثابتی را در توصیف حال و آینده روابط دوجانبه دو کشور شکل داده‌اند. در حالی که کارشناسان روسی روابط مسکو-دهلی را با نوستالژی دوران دوستی شوروی و هند یادآور می‌شوند، کارشناسان هندی با دیدی عملگرایانه‌تر به این وضعیت نگاه می‌کنند، در منظر آنها روسیه نیروی تعادل بخش میان روابط هند با ایالات متحده و چین است.
آخرین باری که «نارندرا مودی» نخست‌وزیر هند برای دیدار با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به این کشور سفر کرد، تقریباً پنج سال پیش، در سپتامبر سال ۲۰۱۹ بود. سالی که بعد از آن، کووید۱۹ شیوع پیدا کرد و رهبر روسیه تا دسامبر ۲۰۲۱ دیدار مودی را بی‌پاسخ گذاشت. ماه‌ها بعد، بحران اوکراین آغاز شد و از آن زمان به بعد نشست‌های سالانه دوجانبه میان دو رئیس‌جمهور به‌طور غیررسمی متوقف شد. سرانجام در روزهای 18و 19 تیرماه، مودی دوباره به روسیه رفت و دیداری کاملاً متفاوت از موارد قبلی خود داشت، زیرا در دو سال گذشته، روابط هند و روسیه دستخوش تحولات گسترده‌ای شده که حتی پنج سال پیش هم تصور آن بسیار سخت بود.
هند و روسیه چگونه چگونه بهم می‌نگرند
در یک دهه و نیم گذشته، محافل سیاسی و کارشناسان روسیه و هند روایات ثابتی را در توصیف حال و آینده روابط دوجانبه دو کشور شکل داده‌اند. در حالی که کارشناسان روسی روابط مسکو-دهلی را با نوستالژی دوران دوستی شوروی و هند را یادآور می‌شوند از رکود تجارت میان دو کشور نیز ابراز تاسف می‌کنند، از سوی دیگر کارشناسان هندی با دیدی عملگرایانه‌تر به این وضعیت نگاه می‌کنند.
روسیه در جهان‌بینی آنها یک نیروی متعادل کننده در سیاست‌خارجی هند نسبت به گرایش شدید این کشور به مهم‌ترین شریک غیر منطقه‌ای دهلی‌نو یعنی ایالات‌متحده است. همچنین، در منظر کارشناسان هندی روابط با روسیه در برهه زمانی فعلی نباید تحت تاثیر تصمیمات یکجانبه غرب‌جمعی قرار بگیرد زیرا تضعیف بیش‌از حد روابط با مسکو، می‌تواند کرملین را به سمت اتحاد با پکن سوق دهد که این امر می‌تواند خطر بزرگی برای دهلی در بلند مدت تلقی شود.
از سوی دیگر در منظر آنان روسیه کشوری سرشار از منابع است که می‌تواند در میان مدت بر قدرت اقتصادی و نظامی چین بیفزاید و این امر در تضاد مستقیم با منافع سیاست خارجی هند محسوب می‌شود. در نتیجه، توسعه گفت‌وگوی سیاسی با روسیه و شکل‌گیری جهان چند قطبی جدید که در آن مسکو به‌عنوان یکی از مراکز جهانی قدرت، شریک قابل اعتمادی برای دهلی‌نو باشد، به طور کامل اهداف استراتژیک هند را در نظام بین‌الملل و در رقابت استراتژیک با چین برآورده خواهد کرد.
جنگ اوکراین و شوک به سیاست خارجی هند
شروع عملیات ویژه نظامی روسیه در اوکراین برای سیاست‌گذاران هندی یک شوک بزرگ محسوب می‌شود. در آن زمان، رهبری هند به طور کلی طرحی را برای بازسازی عمده اقتصاد ملی ترسیم و اجرای آن را آغاز کرده بود که رشد پایدار بیش از ۵ درصد در سال و ظهور تدریجی هند به عنوان سومین اقتصاد بزرگ جهان از نظر تولید ناخالص داخلی را تضمین می‌کرد که این اعمال این سیاست به نوبه خود به کاهش چشم‌گیر تنش‌های اجتماعی کمک می‌کرد.
این امر مستلزم یک وضعیت نسبتاً پایدار در سیاست خارجی هند از یک سو و از سوی دیگر ادامه اختلاف میان ایالات متحده و چین بود که منجر به خروج سرمایه‌های غربی از چین و توسعه زنجیره‌های تولید جایگزین در نقاط دیگر جهان می‌شود. انتظار می‌رفت هند از پویایی‌ها نظام بین‌الملل استفاده کند و بتواند سرمایه‌های غربی را که فناوری‌های مدرن را به همراه خود داشت جذب و رشد اقتصاد خود را تسهیل کند.
در این سناریو، ایالات متحده، ژاپن، تایوان، سنگاپور، اسرائیل و کشورهای اروپایی نقش تامین‌کنندگان سرمایه و فناوری و کشورهای ثروتمند حوزه خلیج‌فارس نقش سرمایه‌گذار را برای اقتصاد هند بازی می‌کردند، این درحالی است که چین به‌عنوان یک دشمن و نقش روسیه به‌عنوان یک متعادل کننده میان قدرت‌ها در نظر گرفته شده بود.
در سناریوی که رشد اقتصاد پنچ درصدی را برای هند در نظر می گرفت ایالات متحده، ژاپن، تایوان، سنگاپور، اسرائیل و کشورهای اروپایی نقش تامین‌کنندگان سرمایه و فناوری و کشورهای ثروتمند حوزه خلیج‌فارس نقش سرمایه‌گذار را برای اقتصاد هند بازی می‌کردند، این درحالی است که چین به‌عنوان یک دشمن و نقش روسیه به‌عنوان یک متعادل کننده میان قدرت‌ها در نظر گرفته شده بود.
کل این طرح نخبگان هندی، پس از شروع عملیات در اوکراین یک شبه از بین رفت. روسیه دیگر یک نیروی متعادل کننده نبود و روابط بین شرکای غربی هند و روسیه به سرعت رو به وخامت گذاشت. مسکو از نظر اقتصادی به سمت پکن حرکت کرد، در حالی که روابط هند با چین همچنان مانند دهه‌های قبل پرتنش بود.
در این شرایط، هند با یک انتخاب روبرو بود: دولت مودی باید تصمیم می‌گرفت یا تمام سیستم حمایتی استقلال استراتژیک خود را که چندین دهه در حال ساخت آن بود را از بین ببرد، تسلیم فشار غرب شود و به اردوگاه ضد روسیه بپیوندد یا به سیستم قبلی پایبند باشد. البته به امید اینکه بحران اوکراین در آینده خیلی زود و قابل پیش‌بینی پایان یابد تا شاید وضعیت کم و بیش بهبود پیدا کند. رهبری هند با نشان دادن انعطاف‌پذیری سیاسی قابل‌توجهی، گزینه دوم را انتخاب کرد.
وزیر خارجه هند، «سوبرهمانیام جایشانکار» به طرز ماهرانه‌ای تمام حملات سیاستمداران، کارشناسان و روزنامه‌نگاران غربی نسبت به دولت هند را دفع کرد و نشان داد که خود غرب در قطع روابط تجاری با روسیه به شدت عمل میکند، درحالی که کشورهای جنوب‌جهانی را در عمل به تحریم‌های روسیه تحت فشار قرار می‌دهند.
این تاکتیک موفقیت آمیز بود و زمانی که غرب تمام تجارت خود را از بازار روسیه خارج کرد، فشار سیاسی بر هند به طور قابل توجهی فروکش کرد.
انتخاب این استراتژی برای هند آسان‌تر از کشورهای اروپایی بود: برای سیاستمداران هندی، بحران اوکراین یک درگیری نسبتاً بی‌اهمیت در جایی در انتهای غربی اوراسیا بود، علاوه بر این، کی‌یف در سال‌های گذشته به طور فعال در حال توسعه همکاری‌ها در زمینه‌های مختلف به خصوص حوزه نظامی با اسلام‌آباد بوده است.
البته بسیاری از مردم هند در این درگیری با اوکراینی‌ها ابراز همدردی کردند، به ویژه در میان طبقه متوسط که اطلاعات رویدادهای جهان را از رسانه‌های غربی دریافت میکند، اما بحران اوکراین تأثیر جدی بر برنامه‌های کلان سیاست داخلی هند ندارد.
البته فقط دو حادثه قابل توجه وجود داشت: تخلیه دانشجویان هندی از اوکراین در همان ابتدای درگیری و خبر مربوط به ثبت نام هندی‌ها به عنوان سربازان قراردادی در ارتش روسیه. حزب حاکم و مودی شخصاً با سازماندهی عملیات بازگرداندن دانشجویان، قسمت اول را به نفع خود بدل کرد. اما در مورد دوم هنوز هم رسانه‌های هندی در حال پوشش دادن اخبار این ماجرا هستند اما پس از پایان انتخابات ریاست‌جمهوری نوبت به بحث در مورد فرصت‌ها و چالش‌های عقب افتاده در روابط مسکو-دهلی‌نو رسیده است.
روابط اقتصادی مسکو – دهلی‌نو بزرگ‌ترین برنده جنگ اوکراین
قبل از عملیات نظامی روسیه در اوکراین، تجارت روسیه و هند عملاً راکد بود و برای عبور از مرز ۱۲ میلیارد دلار تلاش‌های بسیاری صورت پذیرفت که البته تا حد کمی از این رشد به دلیل نوسانات قیمت دلار در بازارهای جهانی بود. به طور سنتی، همکاری اقتصادی روسیه و هند بر سه پایه استوار است: همکاری نظامی-فناوری، انرژی هسته‌ای و فضای، صادرات مواد غذایی هند و محصولات صنایع سبک به روسیه به آرامی در حال افزایش بود و داروهای هندی به طور پیوسته جایگاهی را در بازار روسیه بدست می‌آورد.
با این حال، با توجه به دوره‌ای که رهبری روسیه و هند برای بومی‌سازی تولیدات داخلی گذرانده‌اند، تجارت میان دو کشور به طور چشمگیری به سمت سرمایه‌گذاری و توسعه تولیدات داخلی میل پیدا کرد در این شرایط اقتصاد هر دو کشور از این موضوع سود برد، اما تجارت میان هند و روسیه در شرایط رکود قرار گرفت.
اما پس از آغاز عملیات در اوکراین، روابط اقتصادی روسیه با غرب شروع به متلاشی شدن کرد و اقتصاد این کشور برای جبران ناترازی خود فوراً بر بازارهای جدید از جمله هند متمرکز شد. تجارت با سرعت فوق العاده‌ای رشد می‌کرد و طی دو سال از ۱۲ میلیارد دلار به ۶۵ میلیارد دلار جهش کرد و نفت خام سهم بزرگی از این رشد را به خود اختصاص داد.
در ابتدا، کشورهای غربی با فشار تحریم‌ها سعی کردند این جریان اقتصادی را قطع کنند، اما حجم بزرگ اقتصاد روسیه توانایی خارق‌العاده‌ای برای فرار از تحریم‌ها از خود نشان داد. آنها از شرکت‌های کاغذی و صوری در کشورهای ثالث و یا ناوگان سایه همراه با ترفندهای دیگر استفاده کردند. حجم بزرگ و سودآوری بالای تجارت هند کمک زیادی به روس‌ها در جهت ایجاد مسیرهای برای دور زدن تحریم‌ها کرد. در نهایت، این استراتژی به ثمر نشست، نخبگان سیاسی و اقتصادی غرب، که متوجه شده بودند اقتصادشان بدون انرژی روسیه ممکن است فرو بریزد، به طور کلی واقعیت‌های جدید نظام بین‌الملل را پذیرفتند.
یکی از مسیرهای جدی دور زدن تحریم‌های برای روسیه استفاده از شرکت‌های کوچک تجاری هندی بود. اگرچه هلدینگ‌های بزرگ به‌عنوان نیروی محرکه افزایش تجارت نقش بسزایی میان دو کشور ایفا کردند، اما این شرکت‌های کوچک‌تر هندی بودند که توانستند در دور زدن تحریم‌ها و ورود محصولاتی با فناوری پیشرفته غربی و یا تولیدات پیشرفته داخلی هند کمک بسزایی به اقتصاد روسیه داشته باشند. این امر جدا از تامین نیازهای اساسی روسیه در بخش فناوری از نظر استراتژیک به اقتصاد روسیه این امکان را می‌دهد تا از وابستگی تکنولوژیکی صرف به چین اجتناب کند و خود را در ذیل چین تعریف نکند.
بر اساس آمارها و اسناد تجارت بین هند و روسیه همچنان درحال رشد است، اما مهمتر از آن، ساخت زنجیره‌های تولید با مشارکت شرکت‌های روسی و هندی است که در حال انجام است. این امر هم برای شرکت‌های روسی که در نتیجه می‌توانند حداقل بخشی از تولید خود را تحت تحریم‌ها حذف کنند و هم برای شرکت‌های هندی ضروری است.
با توجه به اینکه امیدها برای جدایی بلند مدت روابط بین ایالات‌متحده و چین امری دور از ذهن به نظر می‌رسد میزان سرمایه گذاری غرب در اقتصاد هند، که چند سال پیش به دلیل لفاظی‌های تهاجمی رهبران ایالات متحده علیه پکن به شدت افزایش یافت، روبه کاهش گذاشته است از همین‌رو اقتصاد روبه رشد هند نیز به سرمایه‌گذاری و از همه مهمتر نفت ارزان قیمت روسیه محتاج است.
پنچره طلایی هند
با نگاهی به شرایط دو سال گذشته جنگ اوکراین باید به این نکته اشاره کرد که هند از درگیری روسیه و اوکراین سود قابل توجهی می‌برد. هرگز تا به حال این حجم از نفت با این قیمت نازل به اقتصاد هند تزریق نشده بود. علاوه بر این، کارآفرینان روسی که به دنبال دور زدن تحریم‌های غرب هستند، شروع به شناسایی بازار هند کرده و دانش، پول و فناوری را به این بازارها تزریق کرده‌اند. با این حال، جنبه‌های منفی هم باید برای این تجارت در نظر گرفت ازجمله: ورود به بازار روسیه اکنون می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد، معاملات در بازار روسیه در شرایط کنونی دشوار است و الزاما مانورهای سیاسی مداوم همیشه مثمرثمر نبوده است.
علاوه بر این، هندی‌ها حتی نمی‌دانند که آینده درگیری‌ها به چه سمت‌وسوی می‌رود. شاید یکی از مهم‌ترین اهداف سفر مودی به روسیه پس‌از پنج سال فهم تفکرات پوتین برای آینده درگیری‌ها باشد.
با نگاهی به شرایط دو سال گذشته جنگ اوکراین باید به این نکته اشاره کرد که هند از درگیری روسیه و اوکراین سود قابل توجهی می‌برد. هرگز تا به حال این حجم از نفت با این قیمت نازل به اقتصاد هند تزریق نشده بود. علاوه بر این، کارآفرینان روسی که به دنبال دور زدن تحریم‌های غرب هستند، شروع به شناسایی بازار هند کرده و دانش، پول و فناوری را به این بازارها تزریق کرده‌اند
برخی از کارشناسان هندی باتوجه به سابقه همکاری و حضور نیروهای شوروی در جنگ‌های هند و پاکستان تصور می‌کردند که روس‌ها در عملیاتی ضربتی بتوانند مناطق کیف ، خارکف و ساحل غربی رود دنیپر را تصرف کنند که البته با تحولاتی که در میدان جنگ و عرصه سیاسی به وقوع پیوست این امر محقق نشد.
بر خی دیگر از این کارشناسان انتظار داشتند که طرف اوکراینی در جریان حمله متقابل خود در سال ۲۰۲۳ بتوانند دستاوردهای میدانی قابل توجهی داشته باشند. اما نتیجه‌ای حاصله چیزی نزدیک به صفر بود. شکلی که اکنون درگیری به خود گرفته است تصویری نامفهوم در اختیار مقامات هندی قرار داده است.
با این حال، پس از اینکه مسکو به صراحت اعلام کرد که قصد اشغال و الحاق اوکراین را ندارد و از سوی دیگر کی‌یف نیز برخلاف ادعاهای مطرح شده توان بازگشت به مرزهای سال ۱۹۹۱ دور از دسترس می‌بیند پنجره‌ای از فرصت برای هند باز می‌شود.
در پس جنگ پنهان چین و غرب‌جمعی هند این شانس بزرگ را دارد تا با ایفای نقش یک داور و یا یک قدرت بزرگ اخلاقی نقش یکی میانجی و مصالحه کننده را بازی کند. از این منظر، سفر «پاوان کاپور» معاون وزیر امور خارجه هند به ژنو و سفر نارندرا مودی به مسکو ممکن است حلقه‌هایی از این زنجیره باشند.
در دو سال گذشته و در پس زمینه رشد روابط سیاسی و تجاری مسکو –دهلی‌نو دو کشور سعی کردند تا حد امکان کشورهای غربی را نسبت به این رابطه تحریک نکرده و بر نتایج عملی آن تاکید کنند.
اما اکنون مطمئنا پایتخت‌های غربی از مودی با آغوش گرمتری استقبال خواهند کرد. درگیری اوکراین فرسایشی شده است، کیف به وضوح در میدان جنگ پیروز نخواهد شد و نه تنها روسیه، بلکه غرب نیز از تحریم‌ها اعمالی بر ضد این کشور رنج می‌برند.
در مورد آتش بس و فریز کردن شرایط فعلی در امتداد خط مرزی در میان سیاستمداران غربی بیشتر صحبت می شود و مودی این شانس را دارد که با ایفای نقش پیام آور صلح امتیازات سیاسی را برای خود به دست آورد. به‌خصوص زمانی که روابط رو به رشد بین روسیه و چین نگرانی‌های بیشماری را در غرب به وجود آورده روابط گسترده هند-روسیه نیز می‌تواند در بلند مدت غرب را به چالش بکشد.
جمع‌بندی
سفر مودی به مسکو – دومین سفر خارجی او پس از انتخاب مجدد در ژوئن – نشان از اهمیت بالای دارد که دهلی برای روابط با کرملین قائل است. دهلی نو به عنوان یک قدرت جهانی در حال رشد، مشتاق است تا در عین ایجاد توازن در روابط با غرب، روسیه و چین، منافع استراتژیک خود را در اولویت قرار دهد.
در سال‌های پس از جنگ به دلیل محدودیت‌های شدید غرب حجم مبادلات و قراردادهای نظامی تسلیحاتی هند و روسیه کاهش قابل توجهی داشته است اما، ابتکار «ساخت هند» مودی، که هدف آن ارتقای کشور به عنوان یک مرکز تولید است می‌تواند باعث شود روسیه مواد خام و قطعات بیشتری را برای تولید تسلیحات داخلی هند فراهم کند
در حالی که دهلی‌نو خواستار «گفتگو و دیپلماسی» برای پایان دادن به جنگ اوکراین شده است، در نشست اخیر صلح اوکراین در سوئیس، نماینده هند بیانیه مشترکی را که خواستار احترام به تمامیت ارضی اوکراین بود را امضا نکرد.
در سال‌های پس از جنگ به دلیل محدودیت‌های شدید غرب حجم مبادلات و قراردادهای نظامی تسلیحاتی هند و روسیه کاهش قابل توجهی داشته است اما، ابتکار «ساخت هند» مودی، که هدف آن ارتقای کشور به عنوان یک مرکز تولید است می‌تواند باعث شود روسیه مواد خام و قطعات بیشتری را برای تولید تسلیحات داخلی هند فراهم کند.
روسیه همچنین مشتاق گسترش هرچه بیشترکریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) است، پروژه‌ای جاده‌ای، دریایی و ریلی که روسیه را از طریق ایران به هند وصل میکند. روسیه ماه گذشته اولین بخش از محموله زغال سنگ خود را از طریق کریدور شمال-جنوب به هند ارسال کرد.
این پروژه بیش از دو دهه است که در حال انجام است و با توجه به محدودیت هایی که روسیه از تحریم های غرب با آن مواجه است، INSTC اکنون یک اولویت تجاری کلیدی برای کرملین محسوب می‌شود.
تکمیل پروژه دیگری که برای دو کشور فوریت جدیدی پیدا کرده است، کریدور دریایی چنای-ولادی وستوک است. این طرح برای اولین بار در سال ۲۰۱۹ پیشنهاد شد، مسیر دریایی به طول ۱۰۳۰۰ کیلومتر (۵۶۰۰ مایل دریایی) از شرقی ترین منطقه روسیه می‌تواند به امنیت جریان انرژی روسیه و سایر مواد خام به هند کمک کند.
انتظار می رود کریدور پیشنهادی در مقایسه با مسیر موجود از طریق کانال سوئز، زمان حمل و نقل را از ۴۰ به ۲۴ روز کاهش دهد.
باتوجه به درنظر گرفتن تمام مسائل سیاسی و اقتصادی میان دو کشور به‌نظر می‌رسد غرب به سختی بتواند دهلی‌نو را به عنوان یکی از پویاترین اقتصادهای جهان در پازل تحریم‌های روسیه جای دهد تا از این طریق اقتصاد جنگی مسکو را تحت تاثیر قراردهد. هند برای حرکت لوکوموتیو اقتصاد خود به حامل‌های ارزان قیمت انرژی روسیه مانند نفت و زغال‌سنگ احتیاج مبرمی دارد. از سوی دیگر روسیه می‌تواند متعادل کننده سیاست‌های چین در منطقه آسیا-پاسفیک باشد.
