نقش متغيرهاي دخيل در روابط روسیه و عربستان
فرزاد رمضاني بونش
پژوهشگر و كارشناس مسائل منطقه در مركز بين المللي مطالعات صلح
هر گونه رويكرد حمايت گرايانه مستقيم و غير مستقيم عربستان در ناامن سازي سوچي از نگاه روسيه غير قابل بخشايش خواهد بود و مسكو تلاش خواهد كرد در دوره هاي كوتاه مدت و ميان مدت به اين رويكرد عربستان پاسخ دهد. درواقع به هر ميزان كه دامنه اختلاف بين تهران و رياض و رياض و دمشق پايدار باشد تنش در روابط عربستان و روسيه تداوم خواهد داشت. اگر اختلاف بين عربستان و امريكا افزايش يابد و روسيه و امريكا با به حساسيت هايي مشترك چون نگاه يكساني داشته باشد اين امر ميتواند دامنه فشار كرملين بر ضد عربستان را در حمايت مستقيم و غير مستقيم از تندروهاي قفقازي را افزايش دهد. باشد. تداوم تنش و اختلاف نظر روسيه و عربستان موجب انجام رويكردهاي سياسي و حقوقي و امنيتي ميشود.
اگر نگاهي به روابط عربستان سعودي و روسيه داشته باشيم بايد اين روابط را در چند بعد قبلا و بعد از جنگ سرد و فروپاشي شوروي و ظهور انقلاب هاي عربي تقسيم كرد. نخست تا قبل از جنگ سرد در واقع شوروی نخستین کشوری بود که در سال 1926 میلادی با حجاز(بعدها عربستان سعودی ) رابطه کامل دیپلماتیک برقرار کرد ، اما اين روابط ادامه نيافت و سعوديها سفارت خود در مسکو را بستند. در مرحله دوم روابط با آغاز جنگ سرد و تقايل بيشتر دو اردوگاه جهاني رياض عملا در جايگاه سياسي( متحد غرب) و جايگاه ايدئولوژيك ( دشمن كمونيسم و داعيه دار رهبري جهان اسلام ) به تقابل با كرملين پرداخت و اين نقش نيز مورد حمايت غرب قرارداشت. در بخش سوم روابط دو كشور با فروپاشي شوروي و حضور روسيه به عنوان كشور جانشين شوروي در اويل دهه 1990 روابط عربستان و روسيه هر چند با تنش كمتري روبرو شد اما چالش هاي گوناگوني بر سر عادي سازي روابط و جود داشت. در اين بين رويكردهاي مركز گزير و جدايي طلبانه در منطقه قفقاز شمالی روسيه و بویژه جمهوري چچن و دو جنگ بين روسيه و جدايي طلبان چچن و رويكرد رياض در گسترش ايدئولوژي سلفيت و وهابيت و در واقع كمك هاي مستقيم و غير مستقيم عربستان به جدايي طلبان مسلمان در فدراسون روسيه روابط را با بدگمانيهايي مداوم همراه كرد. در اين بين با به قدرت رسيدن پوتين و قدرت نمايي دوباره روسيه در ابعاد مختلف اقتصادي، سياسي، نظامي و انرژي، مسكو درصدد باز تعريف روابط خود در صحنه هاي مختلف منطقه اي، بين المللي برآمد. در اين راستا هر چند مسكو و رياض گام هاي در راه كاهش تنش و همكاري در حوزه هاي انرژي، تسليحات و اقتصاد برداشتند اما اين روابط حداقلي ماند. در چنانچه از جانب روسيه پيشنهادهايي براي فروش های بزرگ تسليحاتي به عربستان ارائه شد.
خيزش هاي عربي و افزايش تنش در سال گذشته
در واقع بروز خيزش هاي عربي در منطقه شمال آفريقا و خاورميانه تاثيرات زيادي را در روابط روسيه و عربستان برجداگذارد. در اين حوزه جدا از اختلافات پيشين دو كشور بر سر حوزه هاي تقابل در قفقاز آسيا مركزي و.. عملا با آشكار شدن پيامدهاي خيزش هاي بهار عربي عملا روسيه و عربستان داراي اختلاف نظرهاي گسترده اي نيز شدند. در اين بين سوريه به عنوان پايگاه سنتي روسيه در منطقه شاهد تقايب نقش بازيگري ، منافع و ديدگاه هاي عربستان و روسيه شد. يعني در حالي كه براي روسيه داشتن روابط استراتژيكي با سوريه به رهبري بشار اسد و در اختيار داشتن پايگاه دريايي طرطوس در ساحل مديترانه منافع حياتي تلقي مي شد، رياض با دشمني با خاندان اسد و همچنين مخالفت شديد عربستان با تداوم حضور سوريه در محور مقاومت سعي كرد تا از راه تجهيز، آموزش و در اختيار گذاشتن پيشرفته ترين تسليحات به گروه هاي تكفيري در سوريه، دولت قانونی این کشور را سرنگون كند. در اين راستا سعوديها بارها پنهان و آشكار خواستار نوعي معامله با مسكو بر سر كاهش نقش حمايتي روسيه از اسد و يا دولت سوريه شدند. در اين راستا رويكرد هاي همگرايانه مسكو با دمشق عملا موجب اختلافات و حتي سخنان تند روسيه و عربستان بر ضد هم گرديد. در بعد ديگري نوع همكاري هاي ايران و روسيه و تاثير آن در نگاه رياض به مسكو موثر بود. در اين راستا در واقع رياض كه با هر گونه رويكرد مسكو كه موجب تقويت حوزه نفوذ ايران در منطقه خاورميانه عربي و كاهش تنش بين ايران و اروپا و امريكا مخالف بود اميدوار بود كه نوعي شكاف منطقه اي ( در حوزه سوريه و و بر سر آينده سوريه) و همچنين سرانجام پرونده هسته اي ايران ( بين ايران و غرب) ميان تهران و مسكو ايجاد گردد و رياض بتواند از يك سو قدرت ايران در منطقه را مهار كند و از سويي نيز فشارهاي بين المللي و تحريم ها بر ضد ايران را نيز افزون نمايد. در واقع از اين ديدگاه عملا نه شكاف عمده اي بر سر سوريه بين ايران و روسيه پديد آمد و نه روسها چالش چنداني در توافق هستهاي ژنو ايجاد كردند. بنابراين عربستان كه از رويكرد مسكو در مورد ايران و سوريه ناخشنود بود تلاش كرد تا با رويكرد تطميع و فشار كرملين را تحت فشار بيشتري قرارد دهد. در همين راستا چنانچه شاهد سفرهاي بندر بن سلطان به روسيه و ديدارهاي وي با پوتين و طرح پيشنهادهاي مختلف چون خريدهاي تسلیحاتی گزاف چند ميليارد دلاري از روسيه ، تغيير حمايت از سوريه، حمايت از كاهش نقش ايران در سوريه، ارسال تسليحات بالستيك به مصر براي مقابله با ايران و.. بوديم. اما اين درخواست با واكنش منفي مسكو مواجه شد و بندر به گونه ضمني تهديد كرد كه امنيت بازي هاي المپيك زمستاني سوچي در فوريه 2014 ميلادي در سوچي در كنار درياي سياه را تحت تاثير قرار دهد.
انفجارهاي ولگوگراد و نقطه ثقل تنش
دو انفجار انتحاري در بيست و نه و سي دسامبر در شهر ولگوگراد در بخش شمالي ناحيه قفقاز شمالي و نزديك به سوچي رخ داد. اين امر موجب شد پوتين در پيام سال نو خود عربستان را به دست داشتن در اين انفجارها متهم و اين كشور را به عنوان كشوري حامي تروريسم معرفي كند. در همين راستا نيز مسكو در كي سال گذشته نسبت به خطر افراط گرايي در روسيه هشدار داده بود و مقامات روسيه نيز تلاش ها و اقداماتي را در اين راستا مورد توجه قرارداده بودند. در اين حال انجارهاي ولگوگراد عملا انگشت اتهام را به سمت رياض برد و رسانه هاي گوناگوني تهديداتي را از سوي مسكو اعلام كردند. شهر سوچی در ساحل دریای سیاه در حال آماده شدن براي المپیک زمستانی 2014 ( 7فوریه تا 23 فوریه 2014 ) است و اين امر براي روسيه داراي اهمیت و پرستيژ ويژه اي است. روس ها با سرمایه‌گذاری در بازی‌های المپیک زمستانی و میزبانی رقابت‌ها، بودجه‌ی عظیمی 51میلیارد دلاری در سوچی را صرف كردند لذا نمي خواهند كه المپيك انها تحت تاثير رويكرد عربستان و شورشيان و تندروهاي قفقازي باشد همين امر موجب فشار بيشتر مسكو بر رياض و حتي تهديدات علني و غير علني انها در مورد تهديد امنيت بازي هاي المپيك شده است.
چشم انداز روابط روسيه وعربستان
در واقع عربستان و روسيه از گذشته داراي روابط غير عادي همراه با تنشهاي مقطعي بوده اند اما حساسيت روابط كنوني و نوع تقابل هاي دو كشور در حوزه هاي منطقه اي و بين المللي مي تواند تا حدي زيادي بر آينده سير تنش يا عادي سازي روابط دو كشور تاثير داشته و بر مسائل منطقه اي و بين المللي نيز پيامدهايي داشته باشد. در اين راستا اگر بخواهيم به مهم ترين متغيرهاي دخيل در آينده روابط دو كشور بپردازيم بايد به چند مساله توجه كنيم.
نخست. امنيت در المپيك سوچي: در شرايط كنوني نیروهای پلیس روسیه حال آماده باش قرار گرفته و روسها حتي با رصد فضایی مکان برگزاری مسابقات المپیک همه‌ی بخش‌های مسئول امنیت بازی‌های المپیک را در حال آماده باش جنگی قرار دارند. در اين بين هر چند روس ها نوید برگزاری یک دوره‌ی مسابقات آرام و بدون تنش‌های امنیتی را داده اند اما با وجود تهديدهاي تندروهاي قفقازي و امارت قفقاز دكو عمر اف تاكنون ترديد هايي در مورد برگزاري امن بازي ها از سوي خارجي ها وجود دارد اين ترديدها از سوي مسكو به عربستان نسبت داده مي شود. در اين حال از انجا كه پوتین و سازمان امنیتی روسیه به جهان اطمینان داده‌اند که بازی‌های المپیک با امنیت برگزار خواهد شد پوتین نيز حيثيت و اعتبار خود را در گرو برگزاری صحیح این رقابت ها قرار داده است، لذا هر گونه رويكرد حمايت گرايانه مستقيم و غير مستقيم عربستان در ناامن سازي سوچي از نگاه روسيه غير قابل بخشايش خواهد بود و مسكو تلاش خواهد كرد در دوره هاي كوتاه مدت و ميان مدت به اين رويكرد عربستان پاسخ دهد.
دوم. ميزان روابط همگرايانه مسكو با تهران و دمشق و آينده پرونده سوريه: درواقع به هر ميزان كه دامنه اختلاف بين تهران و رياض و رياض و دمشق پايدار باشد و عملا كرملين همچنان مدافع ايفاي نقش ايران در سوريه باشد و مخالف رويكرد عربي -غربي در معادله سوريه باشد تنش در روابط عربستان و روسيه تداوم خواهد داشت.در كنار اين امر هم بايد توجه داشت تداوم رويكرد مسكو در پرونده هسته اي ايران و آينده توافقنامه ژنو عملا شكاف بين عربستان و روسيه را باز نگه خواهد داشت.
سوم. نوع حمايت امريكا از عربستان و چالش هاي روابط روسيه و امريكا: در شرايط موجود اگر اختلاف بين عربستان و امريكا بر سر مسائلي چون آينده امنيت در سوريه، آينده دولت در لبنان، نوع حمايت رياض از تندروهاي سلفي و… افزايش يابد و در كنارآن نيز روسيه و امريكا با توجه به حساست هايي مشتركي چون تهديد تندروي سلفي نگاه يكساني داشته باشد اين امر ميتواند دامنه فشار كرملين بر ضد عربستان را در حمايت مستقيم و غير مستقيم از تندروهاي قفقازي را افزايش دهد.در اين بين بايد توجه داشت كه هر گونه كاهش حمايت امريكا از بازيگري عربستان در مسائل منطقه اي مي تواند به فرصتي براي افزايش فشار مسكو بر رياض در جهت متعادل سازي نقش و عدم دخالت درحوزه هاي نفوذ داخلي و منطقه اي مسكو تلقي گردد.
چهارم. آينده قدرت در ساختار سياسي عربستان و نقش بندر بن سلطان: در شرايط كنوني اگر بندر بن سلطان و طيف تندروها همچنان نقش مهم و اصلي تري را در مقابل جناح كبوترها در عربستان داشته باشد عملا بايد منتظر تدوام تنشها روابط با مسكو بود.
آنچه مشخص است هر چند از نگاه برخي اینک نوبت روسیه است تا واکنش مناسبی علیه حاکمان ریاض انجام دهد اما در شرايط كنوني روسها با توجه به مساله المپيك و نوع واكنش امريكا ترديدهايي در مورد نوع رويكرد تند خود در قبال عربستان دارند. در اين حال هر چند به نظر نميرسد روسها حاضر به معامله بر سر منافع ملي خود باشد اما بايد گفت تداوم تنش و اختلاف نظر روسيه و عربستان موجب انجام رويكردهاي سياسي و حقوقي و امنيتي چون شكايت به سازمان ملل و شوراي امنيت و نهادهاي حقوقي و قضايي مربوطه ،افزايش حمايت از دولت اسد، افزايش حضور نيروهاي روسي در نزديك مرزهاي آبي عربستان و انجام نوعي تهديد نظامي غيرمستقيم، تقويت و گسترش روابط با رقيبان منطقه اي عربستان، اتخاذ رويكردهاي چون فشار اقتصادي و حتي تهديد به انجام عمليات نظامي گردد.
