رویکرد ایران به افغانستان؛ چالش‌ها و چشم‌انداز
نویسنده: سمیار رستمی ــ
مشکلاتی همچون مسائل مرزی، حقوق هلمند، قاچاق، و بحران‌های مالی همچنان بر روابط دو کشور سایه انداخته است. از این‌رو، به‌رسمیت‌شناختن امارت اسلامی افغانستان برای ایران موضوعی فوری تلقی نمی‌شود.
ایران در دورهٔ نخست حاکمیت طالبان از ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ با این گروه مخالفت می‌کرد و از مخالفان آن‌ها پشتیبانی می‌نمود. با این‌حال، پس از تسلط طالبان بر افغانستان در سال ۲۰۲۱، روابط تهران با طالبان افغانستان در مسیر توسعه قرار گرفته است.
سیاست و ژئوپلیتیک
سفر عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در ژانویهٔ ۲۰۲۵ ــــ به‌عنوان نخستین دیپلمات ارشد ایرانی که به افغانستان جدید رفت ــــ مرحله‌ای تازه در روابط دو کشور را رقم زد.
گرچه طالبان مهم‌ترین مطالبه‌ٔ خود از ایران را به‌رسمیت‌شناسی رسمی دولت کنونی اعلام کرده است، اما تهران با اتکا به ملاحظات واقع‌گرایانه، حضور فعال دیپلماتیک در افغانستان، و انتقال مأموریت‌های سیاسی افغان‌ها در ایران به طالبان، همچنان این اقدام را زودهنگام می‌داند.
در سال گذشته، دیدارهای دوجانبه میان مسؤولان سیاسی و اقتصادی دو کشور گسترش یافته است؛ از جمله: دعوت امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه طالبان، به «فروم گفت‌وگوی تهران»؛ دیدار او با رئیس‌جمهور مسعود پزشکیان و وزیر خارجه عباس عراقچی؛ و همچنین حضور ابراهیم صدر، معاون وزارت داخلهٔ افغانستان، در نشست کشورهای عضو اکو در تهران.
در واقع، تهران با وجود آن‌که طالبان را هنوز به‌رسمیت نشناخته، توسعهٔ روابط با همسایگان، از جمله افغانستان، را در اولویت قرار می‌دهد و از موضع افغانستان در محکومیت حملهٔ علیه ایران ابراز رضایت کرده است.
همچنین، ایران تاکنون در چارچوب حسن همجواری از نیروهای مخالف طالبان حمایت نکرده و بر این باور است که نظم سیاسی آینده افغانستان باید از مسیر فرایندهای ملی و منطقه‌ای شکل گیرد و نباید فرصتی برای بازگشت مداخله غرب در افغانستان فراهم شود.
عدمِ به‌رسمیت‌شناسی حکومت طالبان از سوی جامعه جهانی و فقدانِ چشم‌اندازی روشن، زمینه انعقاد قراردادها و تفاهم‌های بزرگ را دشوار کرده است.
از منظر تهران، همکاری چندجانبه با چین و روسیه در عرصهٔ ژئوپلیتیک و مقابله با بازگشت ناتو و ایالات متحده به افغانستان، رویکردی راهبردی قلمداد می‌شود. در این چارچوب، هرچند نبودِ یک «دولت فراگیر» در افغانستان اهمیتی اساسی دارد و مانعی در برابر شناسایی رسمی طالبان است، اما ایران سایر ابعاد روابط با این کشور هم‌زبان و هم‌فرهنگ را با جدیت دنبال می‌کند.
با وجود بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک و اتخاذ سیاست کنترل و انسداد مرزی، برقرار ماندن ثبات در مرزهای شرقی ایران برای مهار تهدیدهایی نظیر جیش‌العدل و داعش خراسان (ISKP) اهمیت حیاتی دارد.
ایران در هماهنگی و همکاری با طالبان برای اقدامات مشترک علیه این گروه‌ها منافعی جدی می‌بیند. همچنین، در حالی که طالبان بارها بر ادامهٔ کاهش کشت، قاچاق و فروش مواد مخدر در افغانستان تأکید کرده است، تهران نیز در پی رفع تهدیدات ناشی از قاچاق انسان و مواد مخدر و مقابله با تروریسم در مرزهای مشترک است.
در بُعدی دیگر، ایران نسبت به بروز درگیری‌های بسیار گسترده میان پاکستان و افغانستان ــــ مانند وقایع اکتبر ۲۰۲۵ ــــ نگران است. از این رو، برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها، آمادگی خود را برای کمک و میانجی‌گری اعلام کرده است.
پناهجویان افغان
ایران دهه‌ها است که میزبان افغان‌ها بوده است. پس از سال ۲۰۲۱، میلیون‌ها پناهجوی تازه از افغانستان وارد ایران شدند. تهران سیاست مرزهای باز را اجرا کرد و شمار پناهجویان و مهاجران افغان در ایران به حدود ۶ تا ۹ میلیون نفر افزایش یافت. با این حال، این وضعیت پیامدهای گستردهٔ اقتصادی، آموزشی، بهداشتی و امنیتی به همراه داشته و سالانه میلیاردها دلار هزینه بر دوش ایران گذاشته است.
از این رو، تهران بازگرداندن پناهجویان غیرقانونی از ایران به افغانستان را در دستور کار قرار داده است تا روند تردد سامان یابد و سازوکاری برای ورود قانونی و سازمان‌یافتهٔ نیروی کار افغان طراحی شود. در همین راستا، ایران برنامه دارد سازمان ملی مهاجرت را ایجاد کند و برای مهار جریان‌های مهاجرت غیرمنظم و جلوگیری از قاچاق مواد مخدر و سوخت، دیواری در مرزهای شرقی با افغانستان و پاکستان احداث نماید.
اختلافات آبی و نگرانی‌های زیست‌محیطی
اختلاف دیرینه بر سر منابع آب رود هلمند، چالش‌های اقلیمی، خشکسالی‌های مکرر، و پروژه‌های زیرساختی افغانستان موجب کاهش جریان آب و ایجاد تنش میان دو کشور شده است.
ایران بارها نگرانی خود را درباره عدم تحویل سهم توافق‌شده آب هلمند اعلام کرده است. تهران از مجاری دیپلماتیک برای واداشتن مقامات کابل به اجرای تعهدات‌شان بهره برده و خواستار آن شده است که دولت طالبان گام‌های عملی برای اجرای توافق‌ها بردارد.
در همین حال، با وجود وعده‌های رهبران طالبان دربارهٔ رسیدگی به چالش‌های کشاورزی و زیست‌محیطی در شرق ایران، سفر اخیر کاظم غریب‌آبادی، معاون امور حقوقی و بین‌المللی وزارت امور خارجهٔ ایران، به افغانستان و دیدارهای او با مقامات طالبان دربارهٔ موضوعات مربوط به حقابه، مسائل مرزی، حقوقی، و قضایی حائز اهمیت است.
موضوع حقابهٔ ایران از رود هریرود و تثبیت حقوق و رژیم حقوقی مرتبط با این رود نیز در دستور کار مذاکرات قرار دارد.
اقتصاد و سرمایه‌گذاری
با وجود مواضع ایدئولوژیک طالبان، تمایل ایران به تقویت روابط تجاری و تعاملات عمل‌گرایانه در حوزهٔ تجارت و پروژه‌های زیربنایی، در چارچوب اصل تنش‌زدایی با همسایگان قابل ارزیابی است.
تحولات مهم اقتصادی دوجانبه، همچون ترانزیت چابهار، تأسیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و افغانستان، و افزایش پیوندهای ریلی از مسیر راه‌آهن خواف ـ هرات، بیانگر تمرکز ایران بر سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی در افغانستان برای توسعهٔ روابط راهبردی است.
در سپتامبر ۲۰۲۵، هیأتی بلندپایه از مسؤولان اقتصادی ایران، به ریاست محمد اتابک، وزیر صنعت، معدن و تجارت، به افغانستان سفر کرد تا دربارهٔ افزایش سرمایه‌گذاری و تجارت، بهبود همکاری‌ها در حوزه حمل‌ونقل و پروژه‌های مشترک مذاکره کند. افزون بر این، برای تعمیق پیوندهای میان استان‌های مرزی، توسعهٔ خدمات گردشگری ــــ به‌ویژه گردشگری سلامت برای پناهجویان افغان ــــ سرمایه‌گذاری مشترک، و آموزش‌های فنی و مهارتی نیز در دستور کار قرار گرفته است.
آمادگی ایران برای همکاری در ساخت راه‌آهن هرات ـ مزار شریف، برنامه‌های همکاری ریلی ایران ـ افغانستان، و بهره‌برداری عملی از مسیر ریلی ایران ـ افغانستان ـ چین می‌تواند تحولی بزرگ در جابه‌جایی بار و مسافر ایجاد کند و حجم تجارت منطقه را افزایش دهد. همچنین، همکاری در استفادهٔ بیشتر از بندر چابهار، افزایش ظرفیت دریایی این بندر، و گسترش حرکت کالا از مسیر راه‌آهن خواف ـ هرات می‌تواند به توسعهٔ تجارت منجر شود.
توافق‌های جدید و فرصت‌های سرمایه‌گذاری می‌تواند حجم تجارت دوجانبهٔ ایران و افغانستان را از ۳/۵ میلیارد دلار کنونی به ۱۰ میلیارد دلار افزایش دهد. افزون بر این، به‌ندرت ده یا محله‌ای در افغانستان یافت می‌شود که تجربه‌ای از ارتباط با ایران نداشته باشد. طبقهٔ تحصیل‌کرده، سیاست‌مداران افغان، پشتون‌ها، تاجیک‌ها، بلوچ‌ها، و هزاره‌ها همگی تجربهٔ تعامل اقتصادی، فرهنگی یا سیاسی با ایران را داشته‌اند.
چالش‌ها و چشم‌انداز
عدمِ به‌رسمیت‌شناسی حکومت طالبان از سوی جامعهٔ جهانی و نبودِ چشم‌اندازی روشن، انعقاد قراردادها و تفاهم‌نامه‌های بزرگ را دشوار کرده است. بدون دولتی مشروع و دارای شناسایی رسمی بین‌المللی، روند مذاکره و دستیابی به درک علمی، عملی، و حقوقی دقیق در حوزهٔ آب ــــ به‌ویژه درباره هریرود ــــ با دشواری روبه‌رو است.
با آن‌که بسیاری در کابل معتقدند ورود غیرقانونی اتباع افغانستان به ایران از ۱۰۰ درصد به حدود ۱۰ درصد کاهش یافته و قاچاق انسان تا حد زیادی مهار شده است، اما چالش‌های پیچیده همچنان پابرجا است. مشکلاتی همچون مسائل مرزی، حقوق هلمند، قاچاق، و بحران‌های مالی همچنان بر روابط دو کشور سایه می‌اندازد. از این رو، به‌رسمیت‌شناسی امارت اسلامی افغانستان برای ایران موضوعی فوری تلقی نمی‌شود.
بنابراین، به‌نظر می‌رسد تهران همچنان دفع چالش‌ها و رفع تهدیدها، تشکیل دولتی فراگیر، مبارزه با تروریسم، مبارزهٔ مؤثر با مواد مخدر، تقویت امنیت مرزها، مقابله با قاچاق انسان، و بازگشت پناهجویان را مهم‌ترین مطالبات خود از حاکمان کنونی افغانستان بداند.
منبع: نیو ایسترن اوت‌لوک، ۲۱ نوامبر ۲۰۲۵
