تلخ ترین وداع
محمود خلیلی
از شبی که پرویزعزیز پیشنهاد نوشتن متن یا خاطراتی در باره واپسین لحظاتی که زندانیان را برای کشتارصدا می کردند به من داد، ذهنم دوباره درگیرتلخ ترین لحظات و رویدادها ی زندان شد.البته ذهن کسی که تنها یک روز هم در زندانهای جمهوری اسلامی اسیرشده باشد از کابوس آنچه بر خودش و دیگران گذشته است نمی تواند خالی باشد. اما مرور تلخ ترین لحظات زندان چنان روح و جان انسان را چنگ می زند که آن را با هیچ حادثه تلخ دیگری نمی شود مقایسه کرد. باور این مسئله شاید برای خیلی از افراد دشوار باشد ولی من بیش از پنج بار این متن را نوشتم و با هر سطر که نوشتم به آن لحظات پرتاب شدم و تمرکز نوشتن را از دست دادم و به حاشیه های دیگر کشیده شدم و مجبور شدم آن قسمت ها را تا حدودی حذف کنم واصل مطلب را دوباره بنویسم.شاید اگر آن حاشیه ها یا مواردی به عمد حذف نمی شد (که با هجوم موج احساسات نیازمند زمان بیشتری بود)ویا می توانستم تجربه تک تک زندانیانی که خاطراتشان را در این خصوص نوشته اند ذکر کنم نوشته خیلی طولانی می شد ولی از کیفیت بهتری برخوردارمی گردید اما پس از کلنجار فراوان به این نتیجه رسیدم در فرصتی دیگر و به طور مفصل تر به این موضوع بپردازم . من تنها بخشی از نوشته “فریدون تویی” از سایت “بیداران”را در انتها آورده ام. اما در کل از نظر من این بخش از شماره جدید نشریه آرش دشوارترین بخش آن است.
سال ۱۳۶۰ سال اعدام های علنی در خیابانها و زندانها ، سال روزنامه های خونین با تیتر های رعب و وحشت، سال اعدام کودکان و زنان بار دار، سال کشتار نام داران و بی نامان، سال دریافت پول گلوله های اعدام، سال رو نمایی از خاوران، سال تجاوز به دختران باکره، سال شکنجه های بی امان، سال رفیقان نیمه راه، سال آدم فروشی ومزدوری، سال ضربات پی در پی برنیروهای انقلابی، سال سوزاندن قرار، سال جستجوی راه فرار، سال جوخه های برقرار، سال مادران انتظار، سال استقرار چوبه های دار،سال ۶۰ و سال های بعد.
در اوایل آذر ۱۳۶۰من در بند سه (از بندهای قدیم زندان اوین ) اتاق ۲ بالا بودم، با تمام سرکوب ها و شکنجه ها و اعدام ها جو زندان خیلی رادیکال ومقاوم بود. با اینکه در اتاق ها جمعیتی بیش از۱۰۰(صد) زندانی با اتهام و بی اتهام وجود داشت ولی همدلی و رفاقت حرف اول را می زد طوری که افراد بریده و کم آورده و حتی آنتن ها جسارت علنی برخورد کردن را نداشتند. اعدام ها غالبا” شب هنگام و یک یا دوروز درهفته برگزار می شد ( چهار شنبه ها روز ثابت اعدام بود). ساعتی قبل ازاعدام (تنگ غروب)پاسداری درب اتاق را باز می کرد و اسامی را می خواند و اعلام می کرد حاضر شوند و بعد درب را می بست به اتاق بعدی می رفت. در آن ساعت و زمان بویژه وقتی تعدادی با هم را صدا می کردند ما می دانستیم بازجویی نیست(۹۰% افراد را صبح برای بازجویی می بردند مگر مورد خاصی بوجود می آمد مثلا” دستگیری جدید ولو رفتن اطلاعات این مورد زمان نمی شناخت وغالبا”یک فرد را می بردند) و افراد را برای اعدام می برند.بعضی از زندانیان هنوز هم نام کامل خود را به زندانبان نداده بودند یک بار از۶ نفری که از اتاق ما برای اعدام می بردند سه نفر آنها را تنها با اسم کوچک صدا زدند واین حالت را حداقل ۲ بار من ودیگران شاهد بودیم وشورانگیزترین لحظه، لحظه وداع با آنها بود که هرکدام با خواندن شعر وسرودی ما را ترک می نمودند. دراین میان سرود «رود »یکی ازارکان این مراسم ها بود وعزیزی را که من نمی دانم به چه اتهام (به احتمال فراوان مجاهد بود)ونامش «یاسر»بود، سرود زیبای «دایه دایه »را به عنوان آخرین یادگارش برای ما خواند، و «اژدر» شعر زیبای: «گرازاین کویر وحشت به سلامتی گذشتی به شکوفه ها به باران به تمام خلق ایران برسان سلام ما را »را به زیبائی دکلمه نمود. البته قسمت «به تمام خلق ایران »را خودش به شعر دکتر شفیعی کدکنی اضافه کرده بود.
در سال ۶۲ در اتاق ۶۳ سالن ۳ بودم آن زمان سالن ۳ به زندانیان نیروهای چپ وانقلابی و افرادی که نماز نمی خواندند (توده ای – اکثریتی ها)اختصاص داشت . جو اتاق خیلی خوب بود اکثریتی توده ایها نصف کمتر اتاق را تشکیل می دادند. البته در این مقطع زمانی و بعد از مصاحبه سران حزب توده کُلک و پَراکثریتی توده ای ها ریخته بود و دیگر دَم از ضد انقلابی بودن ما نمی زدند و حتی شرایطی پیش آمده بود که یکی از اعضا سازمان جوانان حزب توده(این شخص یکی از مسن ترین افراد اتاق بود) بعد از سه روز که خودش را زیر پتو حبس کرده بود ناگهان سر از زیر پتو در آورد و بدون مقدمه و با صدای بلند اعلام کرد باید مبارزه مسلحانه از کردستان به سراسر ایران سازماندهی شود و این رژیم را فقط باید با مبارزه مسلحانه سرنگون ساخت. سعید- گ (یکی از هوادران سازمان چریکهای فدائی خلق ایران-اقلیت) با قهقهه روی زمین ولو شد او از خنده روده بُرشده بود ودرحال دست و پا زدن این فرد توده ای را نشان می داد این حرکت سعید باعث خنده همه ما شده بود طوری که تعدادی از اکثریتی توده ای ها هم به خنده افتاده بودند. (البته این شخص همین صحبت ها را با یک رفیق پیکاری هم کرده بودکه رفیقمان اصلا” به حرف او توجه نکرده بود) توده ای مذکور دوباره پتو لازم شد و نزدیک به یک هفته در آن حالت کما به تخیل خودفشارآورد تا تحلیل جدیدی بسازد اما این بار فقط در گوش یاران خودش وز وز می کرد. اتاق به دو طرف تقسیم شده بود، یک طرف توده ای اکثریتی ها و یک طرف هم زندانیان چپ و کمونیست البته در بین دو بخش اتاق هم صف بندی های های مختلفی وجود داشت با این حال هر دو طرف در برابر طرف مقابل یک پارچه برخورد می کردند بویژه در رابطه با مسئول اتاق که باید با زندانبان برخورد می کرد طی یک سال و نیمی که من در این اتاق بودم (این اتاق، اتاق ۴۲ سابق سالن ۴ بود که تا تابستان ۶۱ مخصوص زندانیان چپ و کمونیست و نماز نخوان ها(اکثریت-حزب توده)بود) مسئولیت اتاق هم همیشه با زندانیان چپ بود و با تمام تلاشی که توده ای اکثریتی ها داشتند هیچ وقت نتوانستند این مسئولیت را کسب کنند.
بیشتر افراد اتاق زیر بازجویی بودند و فقط ۵ نفر بودیم که دادگاه رفته بودیم و منتظر حکم بودیم، من بعنوان هوادار سچفخا-اقلیت، وازگن منصوریان ازرفقای رده بالای پیکار، مرتضی روحانی قادیکلاهی، حمید رضا اخضری و فریدون که این سه نفر از هواداران و اعضا کومله – سهند بودند. وازگن معلم فرانسه مدارس ارامنه بود روحیه خیلی بالایی داشت در همان مدت کوتاهی که با ما بود کلاس زبان فرانسه او با استفاده از یک تکه پارچه سورمه ای و خُرده صابون به راه بود. من کف پاهای زخمی و داغان فراوان دیده بودم وکف پای وازگن یکی از متلاشی ترین پاهایی بود که تا آن زمان دیده بودم. ازگن شخصیت و پرنسیپ های خاص خودش را داشت و بر اساس همان پرنسیپ ها با افراد اتاق رابطه داشت بجز توده ای اکثریتی ها با تعدادی دیگری از افراد اتاق هم مرز بندی داشت بویژه با *”مرتضی روحانی، فریدون و حمید رضا اخضری” تا روز آخر هم کلام نشد. او شدیدا” از شرکت آنها در میزگرد سران کومله سهند شاکی بود و بارها در جمع چند نفره خودمان می گفت: من هیچ کدام از توجیهات این ها را قبول ندارم و برایم ادعاهای آنها غیر قابل قبول است برای من اینها با سعید یزدیان، قاسم عابدینی، و حسین روحانی فرقی ندارند. من حاضر نیستم پای صحبت و توجیهات این افراد بنشینم.
سال ۱۳۶۲ روز ۲مرداد ساعت ۱۱ صبح درب اتاق باز شد و پاسداری که بچه ها اسم چوپان را روی او گذاشته بودند جلو درب اتاق سبز شد و گفت: این سه نفری که اسمشان را می خوانم حاضر شوند و بیایند بیرون وازگن منصوریان، فریدون و مرتضی روحانی . مسئول اتاق سعید از رفقای پیکار بود او که می دانست این پاسدار با یکی دوتا سئوال کردن گاف می دهد شروع به سربه سرگذاشتن و سئوال پرسیدن از او کرد : این سه نفر را کجا می برید ملاقات دارند ؟ پاسدارگفت نه؟ باز پرسید می برید شعبه؟ گفت نه؟ سعید پرسید: انتقالی یا انفرادی؟ پاسدار گفت : نه . سعیدپرسید با کلیه وسایل؟ اگر با کلیه وسایل است وسایل شان را جمع کنند؟ پاسدارگفت: مگر شما وسایل اینها را نمی شناسید؟ مسئول اتاق گفت: نه از کجا بدونیم وسایل آنها کدام یکی است!!! پاسدار گفت: خوب بهتر است وسایلشان را جمع کنند. مسئول اتاق گفت: یعنی با وسایل بیان بیرون؟ پاسدار گفت: حاجی گفته اول خوشان را بیارید بیرون بعد وسایل شان را بگیرید. بعد گفت بس کن کلافم کردی چقدر می پرسی؟ مسئول اتاق گفت: یعنی توی این بند فقط این سه نفر را باید با خودت ببری ؟ پاسدار گفت: نه از اتاق ۶۱ (اتاق قبل از ما و اولین اتاق از سر سالن) دو نفر را گفتم حاضر بشوندو از چند اتاق دیگه هم هست ۱۶ نفر را باید ببرم و بعد درب رابست و رفت.
با بسته شدن درب، اتاق به سکوت عمیقی فرو رفت ولی هر سه مشغول جمع کردن وسایل و بخشش بعضی چیزها به رسم یاد بود شدند. لحظات تلخ به سرعت می گذشت لحظه وداع بود و رفتن، رفتنی بی بازگشت.
بعد از جمع کردن وسایل سرود رود خوانده شد فریدون و مرتضی در حال وداع با تک تک افراد اتاق بودند اما وازگن در حلقه چند نفره ما قرار گرفته بود وبا لبخند همیشگی به هرکدام چیزی می گفت به من گفت: آخرین کاری که این ها می توانند بکنند همین است اگر به نحوی از این مهلکه جان به دربردی هیچوقت خودت و گذشته ات را فراموش نکن ما برای چیزی بزرگتر از تصور این جانوران مبارزه می کنیم هدف ما رهایی کارگران و زحمتکشان است این را بدان تنهامقاومت و مقاومت این ها را درهم می شکند به امید برقراری جامعه ای کمونیستی. همدیگر راسخت درآغوش گرفتیم و وداع تلخ را بار دیگر تکرار کردیم در انتها وقتی مرتضی و فریدون به جمع ما پیوستند وازگن خیلی محکم خطاب به آن دو گفت: ما برای اعدام می رویم اما من خیلی متاسفم که باید با شما دونفراعدام شوم. درب اتاق باز شد و نگاه حریص ما هر سه آنها را به تلخی بدرقه کرد.
غروب دهم شهریور۱۳۶۷ بود می دانستیم بند اوینی ها را تخلیه کرده اندو برای دادگاه برده اند امیدوار بودیم با اطلاعاتی که شب گذشته سه تن از رفقای ما(زنده یاد رضا شعبانی، زنده یاد بهنام کرمی و داوود) تا صبح از طریق مورس برای آنها فرستاده بودند درصد کشته شدگان زندانیان این بند و بند ۱۶(یا ۶ سابق که مخصوص زندانیان با احکام بالای ده سال بود) به حداقل برسد. غروب همان روزسرو صداهایی که از طریق هواکش سلول ها می آمد ما را برآن داشت که با بستن درب یک سلول و تمرکز بهتر شرایط طبقه همکف را بسنجیم.زنده یاد رفیق مسعود طاعتی زاده بخاطر قد بلندش نیازی نداشت که از لوله شوفاژ سلول بالا برود. من بالای شوفاژمستقر بودم و او ایستاده بود.قرار بر این بود که ما لحظه به لحظه شنیده ها رابه چند نفر دیگر که داخل سلول بودند گزارش دهیم. ظاهرا” هرکدام از زندانیان را دریک سلول انداخته بودند. اما از سر و صدا ها مشخص بود زندانیان بدون واهمه و خیلی راحت بلند بلند با هم صحبت می کنند. صدای عربده داود لشکری که داد می زد ساکت و با لگد به درب سلول ها می کوبید نشان می داد تلاش دارندفضای رعب و وحشت غریبی را ایجاد کنند. پس از لحظاتی صدای باز شدن درب سلول ها و صحبتی آهسته ای که می شد ما را کنجکاوتر کرده بود اما اعتراضات و تمسخرلشکری و اشخاص دیگر مشخص ساخت که ظاهرا” به زندانیان خودکار و کاغذ داده اند و از آنها خواسته اند که وصیت نامه بنویسند. همهمه زیادی بود ولی بیشتر جنبه تمسخر داشت.یکی می گفت :نمی نویسم، یکی می گفت: کاغذ کم دادید، یکی می گفت: من با خودکار مشکی نمی نویسم و….. خلاصه هر کس چیزی می گفت اما صدای همایون آزادی بلندتر از بقیه بود که می گفت: نوبت وصیت نوشتن شما هم می رسد. این نشان می داد که بجز زندانیان که در سلول ها هستند کس دیگری در راهروها نیست یا اینکه سکوت کرده اند و آنها را به حال خود رها ساخته اند. بعد از حدود نیم ساعت صدای دادو بیداد لشکری با باز شدن درب سلول ها بگوش رسید و بعد ازآن فقط سکوت بود و سکوت و سکوتی که آتش کینه و نفرت را درجان شعله ور می ساخت.
**”نمى‌دانم چند وقت گذشت که پاسدار در سلول را باز کرد و هر سه نفر ما را با چشم بند بیرون آورد و به جائى در انتهاى سالن برد. آنجا متوجه شدیم که کسان دیگرى هم هستند. بعد ما را وارد سالن بزرگى کردند و به انتهاى آن رفتیم. تعدادى پاسدار هم بودند که کنار دیوار ایستاده با هم حرف مى‌زدند. صداى قرائت قرآن در سالن مى‌پیچید. چیزى شبیه سالن ورزشى بود. بعد همه ما را ته سالن در کنار دیوار گذاشتند. زمین سالن را با پلاستیک پوشانده بودند. بعد ما را از هم جدا کردند و در میان بقیه گذاشتند مجموعا ده نفر بودیم، یکى از پاسدارها جلو آمد و چشم بندهاى ما سه نفر را باز کرد. اینجا اتاق اعدام بود. محل تمرین تیراندازى گاردى هاى زمان شاه. شنیده بودم که بعد از تعطیل کردن اعدام، در پشت بند چهار اینجا اعدام مى‌کنند. فقط چشم‌هاى ما سه نفر باز بودند. پاسدارها ماسک زده بودند. همان کیسه‌اى که در بند ٣٠٠٠ رو سر ما مى‌کشیدند و فقط جاى چشمانمان باز بود، بعد هم حکمى را قرائت کردند، من هیچ چیز نمى‌شنیدم، چشمانم را بستم و بعد فرمان آتش داده شد صداى وحشتناکى پیچید، براى لحظاتى هیچ نمى‌فهمیدم، فقط از روى افتادن جنازه بغل دستى‌ها روى پاهایم و فواره خون بر صورتم فهمیدم هنوز سر پا هستم،… دیدن تیرباران شدگان که هنوز جان داشته و از درد به خود مى‌پیچیدند و خنده هاى هیستریک پاسدارها و دیگر اذیت و آزارشان به هنگام تیر خلاص زدن، بدجورى دیوانه کننده بود من حتى قدرت نشستن و یا تکیه به دیوارى زدن را هم نداشتم، بعدها شاید فقط احساس کردم قبل از تیراندازى صداى فریاد و شعار دادن داود و دیگران را شنیده‌ام. بعد هر سه نفرمان را به سلول باز گرداندند همان سلول”.
حکمت دیگر نمى‌توانست ادامه دهد و همان حالت روزهاى اول را داشت. شانه‌هایش مى‌لرزید و با چشمانى خشک مى‌گریست، و زیر لب آرام مى گفت: “این از مردن بدتر است چرا من را نکشتند”. فریبرز و من آرام مى‌گریستیم. و منصور با خشمى که هیچگاه در چشمانش ندیده بودم، سرش را به دیوار سلول مى‌کوبید، محمد سرش را پائین انداخته بود و شانه‌هایش آرام مى‌لرزید. فقط شاید من منتظر بقیه داستان بودم که فریدون را از نزدیک مى‌شناختم، اما حکمت نمى‌توانست ادامه بدهد. چند روز بعد بقیه ماجرا را چنین گفت: “این نمایش مرگ سه بار در سه روز متوالى تکرار شد. هر روز ما را به دفتر مرکزى دادستانى مى‌بردند و بعد از بازجوئى جلو در شعبه بازجوئى مى‌نشاندند تا صداى زجر و فریاد شکنجه شدگان را بشنویم و شب همین قصه بود. ما را مى‌بردند با عده‌اى دیگر کنار دیوار مى‌گذارند آنها اعدام مى‌شدند و ما صداى مرگ آنها را مى‌شنیدیم، اما دیگر در سلول کمتر حرف مى‌زدیم، شب اول فقط هر کدام جائى پیدا کردیم که بنشینیم و بعد تا صبح نه کسى حرفى زد و نه خوابید. چشم هایمان هم حتى حرف نمى‌زد، که در همه مدت زندان منتظر باز شدن یک لحظه چشم بند بود تا یک سینه سخن بگوید. یا شاید من یادم رفته که حرفى زده‌ایم یا نه. در پایان هر روز ما را به همان اتاق دادگاه مى‌بردند و در مورد همکارى مى‌پرسیدند، من نمى‌دانم واقعا نمى‌دانم، چرا حرفى نزدم. نه از ترس مرگ که از ترس تکرار دیدن صحنه‌هاى تیر باران. من فقط تیرباران را در روى جلد کتاب خرمگس دیده بودم. لحظه‌اى که پوست مى‌شکافد و خون فواره مى‌زند، و درد و خون و فریاد را با هم مى‌بینى… شب آخر بود که فقط من را به سلول بازگرداندند، فریدون و داود با بقیه اعدام شدند، و روز بعد مرا به اینجا آوردند”.
خیلی از زندانیان سیاسی سابق (زنان و مردان)، نشریات و سایت ها و گروه ها و سازمانهای سیاسی ازکشتارهای دهه ۶۰ می نویسند و می گویند و گرامی می دارند یاد زنان و مردان کمونیست،مبارز و انقلابی را تا نشان دهند این قتل عام ها فراموش نشدنی است و جنایت کاران با رنگ عوض کردن هم احساس امنیت نداشته باشند و بدانند نه می بخشیم و نه فراموش می کنیم. و می جنگیم علیه فرار و معافیت از مجازات آمرین و عاملین وتمام کسانی که به هر نحو در این کشتارها مشارکت داشته اند.
محمود خلیلی
*« مرتضی» در رابطه با شرکت در میزگرد کومله سهند می گفت: من شدیدا” زیر فشار(شکنجه)بودم و برایم جیره شلاق تعیین کرده بودندچند بار هم زمان ضبط میزگرد طوری رفتار کردم که فیلمبرداری بهم خورد و دوباره بابت آن به تخت بسته شدم و شلاق خوردم آخرین بار بازجویم(اگر اشتباه نکنم اسم بازجوی او احسان بود- محمود خلیلی) به من گفت این بار اگر شده به صندلی ببندیمت نمی گذاریم فیلمبرداری بهم بخورد رو راست من کم آوردم و درحدی که فقط در میزگرد شرکت کنم و حرف نزنم پذیرفتم (نقل به مضمون- محمود خلیلی)
**« فریدون تویی »( رضا معینی- سایت بیداران)
