وزن موسیقی در شعر
دکتر بیژن باران
ترانه شعر همراه نوا/ ملودی و هم وزنی این 2 است. ترانه نواختن نوا/ موسیقی با خواندن شعر است. واژه را رایانه از فاصله/ فضای خالی بین 2 واژه پشت سر هم برای شمارش واژه های شعر تعیین می کند. می توان وزن موسیقی را در شعر جاسازی کرد. یعنی یا روی شعر نوا نوشت؛ مانند مرا ببوس دکتر رقابی با آهنگ خالقی؛ یا روی نوا شعر سرود؛ مانند سرود سر اومد زمستون سعید سلطانپور با نوای ساری سیرون یار ارمنی.
گاهی شاعر و خنیاگر شعر و نوا را باهم آفریده که هر کدام باید قریحه شاعری، خلاقیت هنری، مهارت نوازندگی دارا باشد. نمونه: آوازه خوان ویگن یا یه دیواره اصلانی. از قیاس موسیقی دارای لحن، عاطفه، شتاب باید گفت: شعر هم دارای لحن، معنی، شتاب می باشد. اغلب در روند ترانه سازی تغییرات جزیی در کلام شعر یا نتهای ترانه رخ می دهند.
در موسيقي كشش نت مدت زمان ماندگاري صداي هر نت است. سكوت نبودن صدا است كه معادل هر كشش نت سكوتي وجود دارد. ريتم كارگيري انواع كشش ها و سكوتها برای ضرب آهنگ است. آنگونه که در زمان نتها و کششها هماهنگ باشند. ضرب واحد زمان است که با آن كشش ها و سكوتها اجرا مي شوند. ضرب را با شمارش حركات رفت و برگشت دست يا پا می توان نگهداشت.
در نویسش هجا سرعت نوشتن/ تحریر بر آن اثر ندارد. ولی در خواندن هجا سرعت تلفظ، زیر و بمی، کشش و سکوت هجا روی مخاطب اثرگذار اند؛ معنی واژه را تغییر می دهند. در جاسازی شعر در ترانه و سپس خواندن آن 2کشش نتها با هجاهای شعر متناظر می شوند. البته می توان کشش هجا را بخاطر طول زمانی نت با کش دادن افزود یا با تند خوانی کاهید – مانند زحافات شعر عروضی.
در ترانه نیازی به تساوی شمار هجاهای سطرها نیست. زیرا می توان هجا را تند، کشدار، معمولی با مکث در پایان خواند. نیز هجا زیر، بم، با سکوت، تاکید خوانده می شود. برای دیرند هجاها لهجه تهرانی در دکلمه شاملو و فروغ باید بررسی شود. پس از تقطیع هجایی، آن را با تلفظ خواننده قیاس کرده؛ نشانه های تلفظی مانند تشدید، کشیدن، شتاب، تاکید، سکوت را بر نشانه های هجایی افزوده می شوند.
تقطیع بصری با قافیه انجام می شود. در تقطیع طرز خواندن هجاها شگردهای زیر بکار می روند: مکث، کشیدن واج، توقف، سکوت، تشدید، لحن تعجب/ پرسش، زیر/ بم خوانی، تاکید، تحریر. برای این شگردها در خواندن، نشانه هایی در شعر از روی نتهای موسیقی باید ایجاد کرد. شگردهای فوق تعریف شده؛ از متن شعر نمونه ای در سطر و “کلمه”برای هر یک در زیر می آید. سپس ترانه را گوشیده؛ با متن شعر مقایسه باید کرد.
کشیدن واج، yodel یا falsetto خواندن با تکرار واج، تناوب بین صدای عادی و صدای زیرتر می باشد. سطر 20، “اسیر.”
تحریر حالت اضافه در آخر، وسط واژه، نوعی کش دادن هجا می باشد. سطر 20، “اسیر.”
مکث، درنگ، سکوت آنی موقتی در موسیقی، خواندن، عمل است. سطر 2، “تابستونا.”
توقف، پایان یک رخداد، عمل، روند است که در نواختن نت و خواندن شعر وفقه ایجاد می کند. سطر 13، “چشات.”
سکوت، عدم صدا و توقف در گویش یا نواختن است. سطر 13، “چشات.”
تشدید، تکرار واج مانند ررر در فارسی و ایتالیایی می باشد. سطر 11، تشدید “هر.”
تاکید، غلظت بیان را افزودن یک هجا، نت برای ارزش، اهمیت، فشار می باشد. سطر 6، “شاد.”
زیر/ بم خوانی، صدا موج است با بسآمد/ فرکانس، بسآمد 50 هرتز بم مانند خرخر خواب وسیم کلفت گیتار، 12 هزار هرتز زیر مانند جلز ولز و سیم نازک گیتار است. انسان تا 20 هزار هرتز را می شنود. سطر 13، بم “چشات.”سطر 2، زیر”شلوغ”
لهجه، نوع مشخص تلفظ در زیان، بویژه یک کشور، ناحیه، قشر اجتماعی. نیز تاکید بر یک هجا، زیر و بمی تلفظ. این ترانه به لهجه تهرانی خوانده شد.
لحن تعیین کیفیت صدا با اراده به بیان آمرانه، باتعجب، پرسش، طنز است که معنی، احساس، هدف بیان را تامین می کند. لحن خنثی برای توصیف یا روایت بکار می رود. سطر 1-4 تابلوی تصویر پاییز– افتادن برگها مانند گلبرگهای بهار گذشته است. سطر 5-12 شخصیت دادن به برگها با کنایت از کوتاهی عمر، پند خوشباشی خیامی را تلویح می کند. سطر 13 و 19 و 20-22 متکلم اول شخص گلایه از عشق می کند. این گلایه زیر مفهوم/ سابتکست گذران عمر را دارد.
برای برابری 2بخش یک سطر در تقطیع هجایی جای نفس تازگی در هجای کلمه بعدی گاهی می تواند باشد. سطر 1 بخشهای 2گانه برابرند ولی سطر2 بخشهای 2گانه نابرابرند؛ در پایان طبیعی فاصله بین 2 کلمه ریز، ساحلای. حروف اضافه، ربط، نشانه برای نمای متمم کلمه بعدی با “بی” ،”می”، “به” یک واژه است. هر شعر از سطرها، هر سطر از بخشها، هر بخش از واژه ها، هر واژه از هجاها ساخته شده. سطربندی یا تقطیع جمل شعر ذوقی است. لذا می توان ساختار ظاهری شعر را تغییر داد. ولی قاعده مکث طبیعی، قافیه، توقف در پایان هر بخش عقلانی است.
نشانه های زیر در تقطیع تلفظی خواننده با لهجه و تمبر خویش بکار رفتند: – دراز، ل کوتاه، =کشیده، + طویل، 0 سکوت نقطه/ مکث ویرگول، * تشدید مانند ررر، ^ تاکید مانند ^نکن، # تند، $ تمبر صدا/ تارهای صوتی، { ته لهجه. با تمبر صدا تفاوت 2خواننده مانند ویگن از اصلانی را شنونده تمیز می دهد. ته لهجه تفاوت مشهدی اخوان با تهرانی شاملو یا فروغ را در دکلمه آنها از شعرشان می توان تمیز داد. به تفاوت تلفظی “ش” شادی یوسفیان توجه شود.
والس نتهایی برای نواختن میزان ریتم 3 بر 4 است که 2 گونه آهسته و وینی 180 ضرب در دقیقه است. والس آهسته 90ضرب در دقیقه، 3ضرب در هر میزان، 30 میزان در دقیقه، است. گاهی بنا به لحن لحظه میزان و ضرب چند تا کوتاه تر اند. ضرب والس 1، 2، 3 با تاکید روی 1 یا تند، تند، آهسته می باشد.
در تاریخ هنر، پیدایش والس 2نفره در ضیافتهای اروپا برای عدم تصادم افراد با سرعت کمتر از 2متر در ثانیه پادساعتی در دایره رقص بود. با داشتن نتهای یک ترانه والس نوشته شده؛ برای گذاشتن شعر روی نت و ریتم موضوعی گزیده می شود، تا شاعر آنرا بسراید. نت نشانه نویسش و خواندن برای فرکانس و کشش صدا می باشد. نت نویسی/ خوانی را سلفژ نامند.
یک نمونه از سوار کردن شعری بر یک آهنگ شعر چمن شیدا دیانی با ریتم والس عروسی بررسی می شود. خانم النی قره انیدرو، زاده 1941 آهنگساز یونانی است که والس4/3 عروسی را ساخت. ترانه چمن- خواننده: شادی یوسفیان، شاعر: شیدا دیانی، آهنگ: قره ایندرو، آکوردیون: اردلان پایور. این ترکیب هنری از روی یک کلیپ ویدیو- تقاطع شعر شیدا، خواندن/ تلفظ شادی، نوای قره ایندرو، خلاقیت هنری و نواختن آکوردیون پایور می باشد.
با داشتن صفحات نت والس عروسی، شمار صفحات، سطرهای حامل، میزانها را تعیین کرده؛ نتها و سکوتها را هم می توان شمرد. با قیاس خواندن، شعر، نت می توان واژه ها را زمانبندی کرده؛ ریتم موسیقی را بر شعر سوار کرد. از روی ضرب 1، 2، 3 با تاکید روی 1 و مقایسه با هجاها نمونه زیر پدید می آید. سطر 5: 1^ 2 3| 1^ 2 3| 1^ 2 3 . این ترانه نمونه پختگی موسیقی، شعری، میکس هنری با استعداد و سواد کاری 4هنرمند در ارایه یک اثر کامل و تمیز می باشد.
شعر را می توان با کمیتها اندازه گرفت؛ سپس برخی داوریها را از روی این اعداد ابراز کرد. در شعر چمن شمار سطرها 35، واژه ها 268، 457 کل هجا، 291 هجای دراز، 184 هجای کوتاه می باشد. بطور نسبی متوسط هر واژه نزدیک 2 هجا یند. نسبت هجای دراز به کوتاه 1.6 است. می توان متوسط واژه ها/ سطرها را با هم حساب کرد. در همه مفاصل شمار هجای دراز بیشتر از کوتاه است. آیا شمار هجای دراز به کوتاه با ضرب ترانه رابطه دارد؟
تقطیع هجایی شعر والس چمن. نشانه ها: و = واژه، ه = هجا، س = سطر، ل = کوتاه، – = دراز. 7 مصوت کوتاه: ل = ِ، ُ ، َ ، ی در ماه دی، اُُ در نوروز، همزه، ع. 3 مصوت دراز: – = آ، ای در ایران، او. سپس به خواندن شعر گوش داده؛ شعر را با #تشدید، =کشیده، @ تند، ^تاکید، آهسته، +طویل، 0سکوت، @شمرده، {تمبر یا ته لهجه، 1 تا 5 برای آهسته تا تند، 6 تا 9 برای نجوا تا صدای بلند، نجوا/ یواش در حجم صدا، شمرده خوانی، | پایان رکن وزن نشانه گذاری می شود.
از بررسی ترتیب هجاها در سطر، الگوی ثابت دیده نمی شود. در سطر 1 الگوی – – ل 3بار، سطر 2 رکن – – ل – ل 2بار، سطر3 این الگو تکرار شد. در آینده، نرمافزار تقطیع هجایی به پردازشگر افزوده خواهد شد؛ تا کار دقیقتر شود. لذا تقطیع بصری احتمال سهو دارد. https://www.youtube.com/watch?v=5S71R_GBzLU والس چمن.
1.رنگ وارنگ پاییز بهارای گل ریز: 6و، 12ه = – – – ل – – | ل – – ل – – = 9- + 3ل. – – ل3 بار.
2.برفای ریز و ریز ساحلای شلوغ تابستونا: 7و، 17ه = – – ل – ل – |- ل – ل ل – ل – – – – = 11- + 6ل. =شلوغ کشیده.
3.چترای آفتابی مهتاب شبتابی: 4و، 12ه = – – ل – – – |- – ل – – ل = 9- + 3ل.
4.شبای بی خوابی پشه بندای باز پشت بوما: 8و، 17ه = ل – ل – – – | ل ل – – ل – ل – ل – – = 10- +7ل. = باز کشیده.
5.دونه دونه دونه می آن می رن با باد: 9و، 12ه = – ل – ل – ل – – – – – – = 9- + 3ل. = می آن کشیده.
6.هر چی باید بگن می گن درِ گوشِ دلای شاد: 10و، 16ه = – – – – ل – – – ل ل – ل ل – ل- = 10- + 6ل. = می گن کشیده.
7.می گن فراموش کن و ترک آغوش کن: 8و، 12ه = – – ل – – – ل – ل- – – = 9- + 3ل.
8.دنیا پیش روته بخون از دل آواز و صداش بکن: 10و، 16ه = – – ل – ل ل – ل – – – ل ل – ل – = 9- + 7ل. #از دل تشدید، کشیده.
9.می گن بهار اینه که پروانه می گه: 8و، 17ه = – – ل – ل ل – – ل ل ل ل – – ل – – = 9- + 8ل.
10.هر دم رو یه گل و از هر چمن گلی چین و گذر کن: 14و، 17ه = – – – ل – ل ل- ل – ل ل – ل ل– – = 9- + 8ل. =چین کشیده.
11.خونه خونه خونه آواز هر بومه: 6و، 12ه = – ل – ل – ل – – ل – – ل = 7- + 5ل. =آواز.
12.هر چی دل شاده گوش داد: 6و، 8ه = – – ل ل – ل – – = 5- + 3ل.
13.به جز دل من که مونده اسیر چشات: 8و، 13ه = ل – ل ل – ل – ل ل ل ل ل – = 4- + 9ل. =چشات.
موسیقی..
14.خوابای تو بهار پاییزای تبدار : 5و، 12ه = – – ل – ل – – – – ل – – = 9- + 3ل.
15.بوی زمستونا گنجیشکا و جیک جیکای مستونا: 7و، 17ه = – ل ل – – – – – – ل – – – ل – – – = 13- + 4ل. =جیکا.
16.مستای خیابون خنده های پرسون: 4و، 12ه = – – ل – – – – ل – ل – – = 9- + 3ل. =ی.
17.آتیشای قلیون شرابای کهنه ی تاکستونا: 5و، 17ه = – – – ل – – ل – – ل – ل ل – – – – = 12 + 5ل.
18.همه یه چیز گفتن، خوندن ره رفتن: 7و، 12ه = ل ل ل – – – – – ل ل – – = 7- + 5ل.
19.تو گوش هر دلی جز یک دل اون هم بوده دل من: 12و، 15 ه = – – ل – ل ل – – – – – ل ل ل – =9- + 6ل.
20.موندم اسیـ…رِ عشق تو بستم لب از جز حرف تو: 10و، 16ه = – – ل ل ل ل ل ل – – – ل – – ل ل = 7- + 9ل. =اسیر عشق.
21.شاید بَرَد پروانه این خبر: 5و، 10ه = – ل ل – – – ل – ل – = 6- + 4ل.
22.از یک گل به دگر از حال من به پیشت: 10و، 11ه = ل – – ل ل- ل- ل- – = 6- + 5ل.
{آ}
32.تو گوش هر دلی خوندن ره رفتن: 7و، 12ه = – – ل – – – – – ل ل- – = 9- + 3ل.
33.با هر دل شادی حکایتی گفتن: 6و، 12ه = – – ل ل – – ل – – ل – – = 8- + 4ل.
34.دونه دونه دونه می آن می رن با باد: 9و، 12ه = – ل – ل – ل ل – ل- – – = 7- + 5ل.
35.ترانه شون موند از گل چیدن و رفتن: 8و، 13ه = ل – ل – – ل ل – – – ل – – = 8- + 5ل. آهسته/ شمرده
{آ}{23.دونه دونه دونه می آن می رن با باد. = می آن
24.هر چی باید بگن می گن درِ گوشِ دلای شاد. = می گن
25.می گن فراموش کن و ترک آغوش کن. =
26.دنیا پیش روته بخون از دل آواز و صداش بکن. = آواز
27.می گن بهار اینه که پروانه می گه.
28.هر دم رو یه گل و از هر چمن گلی چین و گذر کن. = چین
29.خونه خونه خونه آواز هر بومه. # تشدید هر
30.هر چی دل شاده گوش داد.
31.به جز دل من که مونده اسیر چشات.} موسیقی..
منابع. 2016/10/27
http://mostafa-yeganeh.blog.ir/ آموزش وزن و قافیه به زبان ساده- مصطفی یگانه.
Waltz-e Chaman | Album: Hamin Lahzeh Lyrics: Sheida Dayani | ترانه و طرح: شیدا دیانی Arranged by Ardalan Payvar Musicians: Shadi Yousefian: Vocals Ardalan Payvar: Piano, Accordion Tara Kamangar: Violin Misha Khalikulov: Cello Safa Shokrai: Upright Bass Aaron Kierbell: Drums Mixing: Ardalan Payvar Mastering: Ali Kamali-Arkwaves Studio, Toronto | Wedding Waltz Eleni Karaindrou| شیدا دیّانیhttp://cmes.fas.harvard.edu/people/sheida-dayani
