نگاهی کوتاه به تاريخ اسب تركمن
رحیم کاکایی
اسب تاریخ تکامل طولانی دارد و پیدایش آن به بیش از پنجاه میلیون سال پیش برمی‌گردد. اسب‌های اولیه با اسب‌های کنونی به لحاظ جثه تفاوت بسیاری داشتند. اندام آن‌ها بسیار کوچک‌تر ازاسب‌های کنونی بوده و هیکلی به اندازه روباه داشته‌اند. این حیوان از خانواده‌ی «Equidea» است. اسب‌های یک میلیون و دویست هزار سال پیش شباهت زیادی به اسب‌های کنونی داشتند. در دوران پارینه‌سنگی انسان‌های اولیه اسب‌ها را برای تغدیه‌ی خود شکار می‌کردند. گفته میشود که تا کنون تنها هفت گونه از اسب‌های دوران‌های پیشین در آسیا و آفریقا باقی مانده‌اند. همین هفت گونه ۶۳ نژاد کنونی اسب را دربر می‌گیرند.
بنا به پژوهش‌های کاوشگران و دانشمندان، اهلی شدن اسب برای نخستین بار حدود ۶ هزار سال پیش به‌دست شبانانی که در مناطقی از استپ‌های جمهوری‌های آسیای مرکزی شوروی سابق زندگی می‌کردند، صورت گرفته است. به‌طور قطع می‌توان گفت که همان اسب‌ها نیای مستقیم و بلافصل اسب ترکمن هستند. در این منطقه‌ی گسترده، اسب‌های باریک اندام «ترکمن»، که از شرق دریای خزر تا کوه‌های «تیان شان» وجود داشته و درحقیقت می‌توان گفت که نیای اسب‌های سریع و چالاک امروزی مشرق زمین هستند، علاوه بر این، نژادهای متنوع اسب، مانند اسب «سکایی» با اندامی متوسط در ناحیه‌ی شمال ایران قدیم تا سیبری و اسب‌های «کوهستانی» با جثه‌ای کوچک، یابو و یا همان شبه اسب و اسب کوچک نژاد«خزر» نیز وجود داشتند. در مناطق غرب این محدوده‌ی وسیع، اسب های عربی و در شرق آن اسب‌های وحشی مغولی در آب‌وهوا و محیط‌های جغرافیایی متفاوت زیست داشتند که پاره‌ای از آن‌ها با اسب‌های بیگانه اصلاح نژاد یافته‌اند. اسب‌های «کُرد»، اسب های دوخونی خاور زمین هستند. اسب‌های دوخونی شرقی از آمیزش نوعی مادیان با اسب ترکمن به‌وجود آمده‌اند.
در سال 1947 در کاوش‌های باستان‌شناسی در منطقه‌ی آلتایی مغولستان، در شرق آسیای میانه، جسد دفن‌شده‌ی تعدادی از اصیل‌ترین اسب‌های دنیا در گورستان‌های «پازیریک» کشف شد. این گورستان که نخستین فرش دست‌باف دنیا نیز در آن یافت شد، صدها سال زیر یخ واقع بوده و به‌همین دلیل پیکر اسب‌های یادشده از بین نرفته بودند. این اسب‌ها نمدپیچ شده و با زیور‌های گران‌بها دفن شده بودند.
نژاد اصلی اسب ترکمن به‌این دلیل که آمیزش خونی نداشته، بمثابه‌ی خالص‌ترین نژاد اسب و مادر اسب‌های موجود در جهان شناسایی شده است. (منطقهای که ترکمن‌ها در آن به پرورش اسب اشتغال داشتند، تاپایان سده‌ی نوزده با دنیای خارج به سختی در ارتباط بود، ازاین رو نژادهای دیگر اسب نمی‌توانستند بر اسب ترکمن تاثیر بگذارند. البته در این منطقه نژادهای دیگری هم وجود داشتند که در واقع نوع دیگر اسب‌های ترکمن بودند). این اسب در نزد قوم ماد از اهمیت بالایی برخوردار بود و گویا به‌دست این قوم به نواحی شمال خراسان کنونی انتقال یافته است. اسب ترکمن در کاوش‌های شهر «فرغانه» در ازبکستان نیز یافت شد که متعلق به هزار سال قبل از میلاد مسیح است. اسب ترکمن از دیرگاه در جنگ‌های شاهان ایرانی از دوران پیش از اسلام تا دوران معاصر از جمله در دوران نادرشاه نقش مهمی داشته است. مهم‌ترین برتری اسب ترکمن بر دیگر نژادها، کاربرد آن در اصلاح نژاد دیگر اسب‌های جهان است. یکی از اصیل‌ترین انواع اسب ترکمن که به زیبایی و چابکی پرآوازه است، «آخال تکه» نام دارد. «آخال تکه» از بسیاری جهات بر نژادهای دیگراسب برتری دارد. چینی‌ها و سلسله‌ی پادشاهان «هان» نیز از اسب ترکمن اطلاع داشته‌اند و شیفته‌ی این اسب بودند، به‌طوری که آن‌ها را «اسب‌های آسمانی» می‌نامیدند و به‌خاطر تصاحب این اسب‌ها جنگ‌های بسیاری را با حکومت «بلخیان» به راه انداختند. اسب ترکمن درهنگ سواره‌ی خلفای بغداد نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت.
اسب ترکمن اندامی کشیده، دُمی باریک و سروگردن زیبا دارد. اسب‌های اصیل ترکمن درسال‌های گذشته برای اصلاح نژاد اسب‌های دیگر تقاضای جهانی یافته است.
اسب ترکمن پیشینه‌ای طولانی و ریشه‌ی عمیق در فرهنگ و سنن زندگی مردم ترکمن و جنگ‌وگریزهای ناگزیر گذشته‌ی آنان دارد. به‌قولی، یک ترکمن درگذشته‌های دور پنجاه من بار بر روی اسب می‌گذاشته و خود نیز سوار بر آن، تا ده فرسنگ می‌رانده است. اسب ترکمن که اسبی راهوار و یکه تاز است، از زیباترین اندام در بین نژادهای اسب در دنیا برخوردار است. از این رو شاعران و سرایندگان ترکمن در درازای تاریخ همواره در آثار خود در باره‌ی اسب و خوی نیک آن بسیار سروده‌اند.
نژادهای شناخته‌شده‌ی اسب ترکمن
ترکمن: این عنوان در اصل به مفهوم یک نژاد نیست، بلکه «عنوان کلی»است برای اسب‌های بسیار اصیل استپ‌های جنوب روسیه و مناطق هم‌مرز افغانستان و ایران. نژادهای این گروه امروزه با عناوین «آخال تکه»، «یمود» و «چناران» شناخته می‌شوند. این اسب در کل دارای اندامی زیبا، سرعت و استقامت بالاست و از صدها سال پیش رد پای خود را در بسیاری از حوزه‌های پرورش اسب در اروپا گذاشته است. از بین نژادهای بالا «آخال تکه» نام‌آورترین و دارای شهرت جهانی است، به‌طوری که یک راس از این اسب میلیون‌ها دلار ارزش دارد. «آخال تکه» تنها اسبی است که می‌تواند با اسب عرب برابری کند.
آخال تکه:
«آخال تکه» اسبی است برای صحرا، مسابقه و گردش و تنها اسبی است که در ادوار کهن لقب‌های افسانه‌ای گرفته است. به‌نظر اسب‌شناسان، «آخال تکه» کهن‌ترین نژاد اسب دنیا است. برای نشان دادن مقاومت این اسب، درسال ۱۹۳۵ سوارکاری با یک اسب آخال‌تکه از عشق‌آباد مرکز جمهوری ترکمنستان به مسکو فرستاده شد. این سوارکار فاصله‌ی ۴۱۲۸ کیلومتری عشق‌آباد به مسکو را که۹۶۰ کیلومتر آن از صحرا و استپ‌ها می‌گذرد، در ۸۴ روز طی کرد. این اسب همان‌طور که گفته شد، درمنطقه‌ای به‌نام واحه‌ی «آخال تکه» در امتداد شمال نشیب‌های سلسله جبال کوپت داغ در جمهوری ترکمنستان پروش می‌یابد. «آخال تکه» دررشته‌ی تربیت در المپیک سال ۱۹۶۰ (رُم) مقام نخست را کسب کرد. درسال ۱۹۳۲ اصول و مقرراتی برای پرورش آن به تصویب رسید که اصیل بودن اسب را ضمانت کند. از سال ۱۹۴۱ هفت کتاب تحقیقی باعنوان‌های مختلف از سوی نویسندگان روس در مورد این اسب منتشر شد. همچنین انجمنی به‌نام انجمن بین‌المللی پرورش «آخال تکه» در شهر مسکو وجود دارد که درسال ۱۹۹۵ در روسیه به ثبت رسید. نژادهای بسیاری از جمله نژاد اصیل عرب، انگلیسی و امثال آن از آمیزش با نژاد «آخال تکه» به‌وجود آمده‌اند. تاثیر نژاد «آخال تکه» به‌ویژه بر پرورش اسب‌های «دُن»، «قره باغ»، «قره بایر» بسیار زیاد بوده است. (بعدها «قره بایر» برای اصلاح اسب‌های «دُن» و در سده‌ی هجده میلادی برای نژادهای «کازاخی» و «قرقیزی» به‌کار گرفته شد). این اسب با آب و هوای کویری و نیمه‌کویری دمساز است. نژاد «آخال تکه» اکنون درجمهوری ترکمنستان تکثیر میشود و به گونه‌ای گسترده برای آموزش سواری در استپ های جنوبی نواحی آسیای مرکزی به‌کار برده میشود. اندازه‌های اسب آخال تکه برحسب داده‌ها چنین است: بلندی گُرده 155/2 متر، طول اُریب یا پهلو 155 تا 156 سانتیمتر، دور موچ 2/19 سانتیمتر. در کل اندازه این اسب(به تناسب) برحسب متر و سانتیمتر چنین است:159-152/2 و 167-187/2.
«آخال تکه» از نسل‌اسب های ترکمن کهن و باستانی است که وجود آن از ۲۵۰۰ سال پیش ثابت شده است. «آخال تکه» اسبی است بسیار خودسر اما استعدادی فوق‌العاده و توانایی بالا دارد. این اسب با سری راست، گردنی ظریف، طول متوسط، گاهی دارای شانه‌های اُریب است. «آخال تکه» مچ پای برجسته و کفل افتاده دارد؛ دارای اندامی کشیده و بلند، پاهای مقاوم با سمی سخت است. گاهی سینه‌ی کم عمق و باریک و گردنی همانند گوزن و کشیده دارد. به‌ویژه با توانایی یورتمه خوب و مستعد برای سواری در کوه و کُتل است. پوست و یال ظریف و ابریشمین دارد. این اسب نزد قبایل «تکه» در استپ‌های شمال ترکمن صحرای ایران و جمهوری ترکمنستان موجود است. رنگ‌های اصلی آن کهر، خاکستری، سفید، طلایی‌رنگ، سرخ و سیاه کلاغی است. نام آن از منطقه‌ی زیستگاه ترکمن‌های «تکه» گرفته شده است. بلندی اندام آن اغلب بین تقریبا، ۱۵۰ و ۱۶۰ سانتیمتر است. اسب «آخال تکه» دنباله‌ی اسب‌های کهن ترکی است و از زمانی که انسان اندیشمند وجود داشته، در استپ‌های جنوبی روسیه و آسیای مرکزی پرورش یافته و بازمانده‌ی سه نوع اسب ماقبل تاریخ است که در آن منطقه وجود داشتند. در دوران حکومت تیمور لنگ (1405 – 1336 میلادی) شماری از این نژاد با مادیان‌های عرب اصلاح شد.
نواحی پرورش اسب «آخال تکه» در ترکمنستان، کازاخستان، قرقیزستان و ازبکستان است. اسب «آخال تکه» در اصلاح نژاد اسب‌های اروپایی و پیش از همه در«ترکمن آتی» موثر بوده است. پرورش اسب «ترکمن آتی» در اروپا درسال های ۸۸ /۱۷۸۶ به‌نام اسب «فریدریش ویلهلم» در شهر Neustadt- Dosse در استان براندبورگ کنونی پایه گذاری شد.
یمود (یموت): نوعی اسب مشهور ترکمن است و منشاء بسیار قدیمی دارد. اسب «یمود» دارای هیکلی تنومند، خوش‌اندام و هماهنگ است و به داشتن استقامت و سرعت شهرت دارد. نوع بسیار معروف آن «کوراوغلی» است. «کوراوغلی» اسبی است بردبار، تیزتک و سری خوش‌فُرم دارد. اسب «یمود» دارای یال بسیار ظریف و کم پشت و ضخیم است و طاقت گرمای شدید را دارد. این اسب آرام و دارای قابلیت بالا برای تربیت است و به‌همین دلیل برای مسابقه‌ها و اسب‌سواری در مسافت‌های طولانی مناسب است. این اسب که سر و گردنی کوتاه دارد، دارای استقامت بسیار بالاست و محصول آمیزش اسب ترکمن با اسب‌های نواحی جنوب ایران مانند فارس و خوزستان است که به منطقه‌ی ترکمن صحرا آورده شدند. اغلب به رنگ سفید، رنگ پوست روباه و طلایی وجود دارد. اندازه‌ی بلندی آن ۱۴۷تا ۱۵۵ سانتی متر است.
چناران: این اسب در بخش شرقی صحرای ترکمن یعنی در منطقهای وجود دارد که قبایل «گوگلان» سکنا دارند. این نژاد در سال ۱۷۰۰ میلادی از آمیزش اسب نر ایرانی و اسب ترکمن ماده و به گفته‌ای در دوران نادرشاه افشار، در جریان لشگرکشی به هندوستان که راهی دراز، دشوار و ناهموار بود، از آمیزش نژاد «سلیمی» عرب و اسب ترکمن به وجود آمده است. اسبی است نیمه‌خون و بلندی آن تا ۱۵۲ سانتیمتر می‌رسد. اسب «چناران» باهوش و مهربان، دارای گردنی دراز، پشت و کمر متوسط و پاهای زیبا است. این اسب دارای اندامی تنومند و سترگ و استقامت زیاد در آب‌وهوای گوناگون است و به‌راحتی راه‌های طولانی را درمی‌نوردد. به رنگ‌های سفید و قهوه‌ای وجود دارد.
قره باغی: دراواسط قرن نوزده در پرورش و اصلاح اسب «قره باغ» (در قره باغ قفقاز)، نوعی اسب جدید به‌نام «جیران تکه» به‌وجود آمد. این اسب از آمیزش نژاد «آخال تکه» با اسب «قره باغ» زاده شد. اسبی است با اندامی تنومند، قوی، در برابر گرسنگی و خستگی بردبار و برای سواری بسیار خوب است. به رنگ های نیلگون، طلایی، قهوه‌ای روشن و ابرش یافت میشود.
