جاذبۀ گذرگاه بین‌المللی شال-جنوب
عراق و بحرین در ردیف بعدی
ا. م. شیری
به نقشۀ سر صفحه توجه کنید! خود این نقشه، واقعیت مهمی را نشان می‌دهد: موقعیت ژئوپلیتیک ایران در میان سه قارۀ آسیا، اروپا، آفریقا و آب‌های آزاد جهان! این نقشه به روشنی نشان می‌دهد که علت اصلی خصومت کور امپریالیست‌های غربی به سردمداری امپریالیسم آمریکا با میهن ما نه برنامۀ هسته‌ای کشور است و نه تقویت توان دفاعی (موشکی) آن! چه که آن‌ها از طریق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، دستگاه‌های تجسسی و نفوذی‌های خود در داخل ایران، بسیار خوب می‌دانند که ایران بدنبال ساخت سلاح هسته‌ای نیست (هر چند حق مسلم کشور است) و تولید سلاح‌های متعارف دفاعی کشور نیز با هیچیک از قوانین و مقررات، منشورها و میثاق‌های بین‌المللی کمترین مغایرتی ندارد.
بنابراین، معلوم میشود دلیل اصلی کینۀ مالیخولیایی غرب امپریالیستی نسبت به کشور ما، موقعیت ژئوپلیتیک آن بمثابه چهارراه گذرگاه‌های بین‌المللی شمال- جنوب و شرق-غرب در میان سه قاره و اقیانوس‌هاست و لاغیر.
***
دمیتری نفیودوف (DMITRY NEFYODOV)
همکاری‌های تجاری و اقتصادی بین مسکو و بغداد در حال توسعه است
در پایان ماه فوریۀ سال گذشته، پس از نتایج دهمین نشست کمیسیون بین‌دولتی روسیه و عراق در زمینۀ همکاری‌های تجاری، اقتصادی، علمی و فنی که در بغداد برگزار شد، یک توافقنامۀ دائمی «در زمینۀ همکاری در حوزۀ حمل‌ونقل دریایی» امضا شد. علاوه بر این، طرفین توافق کردند تا اواسط ماه آوریل سال جاری با مشارکت ایران کارگروهی تشکیل دهند تا چارچوب قانونی و مشارکت زیرساختی عراق در پروژۀ گذرگاه حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب را نهایی کنند. پروژۀ مربوطه را که وزارت راه و ترابری در ماه مه ٢٠٢٣ تهیه کرده بود، دولت روسیه تصویب کرد. این سند را دمیتری زوروف، معاون وزیر راه و ترابری فدراسیون روسیه و رزاق محبیس السعداوی، وزیر حمل‌ونقل عراق امضا کردند. طرفین «برنامۀ همکاری برای سال جاری و چشم‌انداز همکاری، از جمله در زمینۀ حمل‌ونقل جاده‌ای، ساخت‌وساز و نوسازی زیرساخت‌های حمل‌ونقل» را مورد بحث و بررسی قرار دادند. احتمال دارد که روسیه به افزایش ظرفیت خطوط ریلی- بندری عراق و بنادر این کشور در خلیج فارس کمک کند. یادداشت تفاهم بین فدراسیون اتاق‌های بازرگانی عراق و اتاق بازرگانی و صنایع فدراسیون روسیه و تفاهمنامۀ متقابل بین گازپروم و شرکت نفت مرکزی عراق نیز از جمله اسناد امضاشده می‌باشد. به گفتۀ فواد حسین، وزیر امور خارجۀ [عراق]، شرکت‌های بزرگ روسی حدود ١٩ میلیارد دلار در بخش نفت عراق سرمایه‌گذاری خواهند کرد. موضوع صادرات نفت از کردستان عراق به ترکیه و رویدادهای بین‌المللی و منطقه‌ای نیز در این مذاکرات مورد بررسی قرار گرفت. همانطور که معلوم است، صادرات نفت از منطقۀ خودمختار کردستان (اربیل) به بندر جیهان ترکیه در سال ٢٠٢٣ به دنبال تصمیم دادگاه داوری بین‌المللی در پاریس بر اساس شکایت بغداد متوقف شد.
در صورت پیشرفت موفقیت‌آمیز کار و حل مسائل مرتبط، جغرافیای گذرگاه بین‌المللی شمال-جنوب به طور قابل توجهی گسترش می‌یابد و زمینۀ مساعدتری را برای تعاملات سیاسی فراهم می‌کند. بنادر عراقی بصره، فاو و ام‌قصر، جغرافیای بندری گذرگاه را در حوزۀ خلیج فارس گسترش خواهند داد. راه‌آهن ایران و عراق محدوده ریلی- بندری جنوب غربی گذرگاه بین‌المللی شمال-جنوب را توسعه می‌دهد. در اینجا سخن از راه‌اندازی قطعۀ ۴۵ کیلومتری خط بصره – خرمشهر در پائیز ٢٠٢۴ و همچنین، مسیر ۵۵٠ کیلومتری خط ریلی کرمانشاه – قصر شیرین-خانقین-بغداد می‌رود که امکان دسترسی به بنادر عراق را فراهم می‌آورند. بر اساس اطلاعات موجود، تأسیس یک شرکت سه‌جانبۀ مرتبط در سال‌های ٢٠٢۵-٢٠٢۶ نیز منتفی نیست. سرگئی تسیویل‌یف، وزیر انرژی فدراسیون روسیه و رئیس مشترک کمیسیون بین دولتی در بغداد اظهار داشت: «محمد شیعه السودانی، نخست وزیر عراق در ٢٧ فوریه پیشنهاد کرد که گذرگاه مشترک با ایران، عراق و روسیه توسعه یابد. ما از این پیشنهاد کاملا حمایت می‌کنیم. روی این اصل، به زودی یک کارگروه مشترک تشکیل خواهیم داد و برای ادامۀ گذرگاه حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب از طریق این دو کشور تلاش خواهیم کرد».
این امر نه تنها از نظر اقتصادی، بلکه از نظر سیاسی نیز بسیار مهم است. زیرا، آمریکا و انگلیس بطور دوره‌ای سعی می‌کنند بنادر ایران در خلیج فارس و تنگه هرمز را که اهداف بالقوه حملات موشکی و خرابکاری اسرائیل هستند، مسدود کنند. به ظن قوی، رزمایش دریایی مشترک ایران- چین- روسیه با عنوان «کمربند امنیتی دریایی ٢٠٢۵» در ماه مارس در شمال اقیانوس هند، در پاسخ به این تحرکات برگزار شد.
بر اساس مادۀ ٣ این توافقنامه، «طرفین باید در رفع موانع توسعۀ حمل‌ونقل بین بنادر کشورهای خود همکاری کنند؛ نباید از مشارکت کشتی‌های یک طرف در حمل‌ونقل دریایی بین بنادر طرف دیگر و بنادر کشورهای ثالث جلوگیری نمایند». به این ترتیب، حمل‌ونقل دریایی بی‌مانع فدراسیون روسیه و عراق با سایر کشورها که به مسیرهای دریایی گذرگاه حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب نیز تسری پیدا می‌کند، تضمین شده است».
پیشتر، در نوامبر ٢٠٢۴، نخست وزیر عراق ۵ اسکله کانتینری را که برای مدیریت رو به رشد حمل‌ونقل کانتینری در امتداد مسیر شمال-جنوب طراحی شده بودند، در بندر فاو راه‌اندازی کرد. این پایانه‌ها می‌توانند سالانه حداقل ۴ میلیون کانتینر استاندارد بارگیری‌شده (معادل ٢٠ فوت) را جابجا کنند.
رئیس‌جمهور روسیه و نخست‌وزیر عراق در جریان گفتگوی تلفنی در تاریخ ٢١ نوامبر ٢٠٢۴، «مسائل جاری همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های تجاری، اقتصادی، حمل‌ونقل، تدارکاتی و بشردوستانه را مورد بحث و بررسی قرار دادند. توجه ویژه‌ای نیز به اجرای پروژه‌های دوجانبۀ بزرگ در بخش انرژی (تولید مشترک نفت در جنوب و شمال عراق، برنامه‌ریزی توسعۀ ذخایر بزرگ گاز طبیعی و نفت در غرب و جنوب عراق) مبذول داشتند و بر تعهد متقابل برای گسترش بیشتر روابط دیرینۀ دوستانه و سودمند متقابل در راستای توافقات حاصله در جریان مذاکرات بین ولادیمیر پوتین و محمد السودانی در مسکو در اکتبر ٢٠٢٣ تأکید کردند».
تصادفی نیست که علاقه‌مندی به کریدور شمال-جنوب «به عنوان یک جایگزین جزئی برای حمل‌ونقل دریایی تحت کنترل غرب» در مطبوعات عربی و وب‌سایت‌های مراکز تحلیلی عربستان سعودی، کویت، عمان و امارات افزایش یافته است. در ماه مه ٢٠٢۴، بحرین عملاً به گذرگاه حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب پیوست و رئیس ادارۀ حمل‌ونقل آن تفاهمنامۀ حمل‌ونقل و ترانزیت را در مسکو امضاء کرد. ضمنا، بنادر کویت (الکویت، الشعیبه) و بصرۀ عراق از دیرباز بزرگترین نقاط ترانزیت در آب‌های شمال غربی خلیج فارس بوده و بندر منامۀ بحرین نیز جزو بزرگترین بنادر ترانزیتی کل منطقه محسوب میشود.
روابط تجاری دوجانبه بین روسیه و عراق نیز توسعه می‌یابد. همانطور که در نشست کمیسیون بین‌دولتی اشاره شد، فدراسیون روسیه صادرات خود به این کشور خاورمیانه‌ای را در سال گذشته به میزان ٢٧ و ٨ دهم درصد افزایش داد. بخش عمدۀ این محصولات را مواد غذایی (عمدتاً غلات و آرد غلات)، چوب و محصولات خمیر کاغذسازی تشکیل می‌داد. در عین حال، صادرات عراق به روسیه نیز تقریباً ۴ و یک دهم برابر افزایش یافت. صادرات عراق به روسیه را عمدتاً فرآورده‌های نفتی، انواع میوه و سبزیجات، منسوجات، سویا و روغن پنبه‌دانه تشکیل می‌داد. در ضمن، ظرفیت رشد صادرات محصولات کشاورزی از فدراسیون روسیه به کرانه‌های دجله و فرات تا سال ٢٠٣٠ بیش از ٣٠٠ میلیون دلار تخمین زده میشود.
علاوه بر این، علیرغم همۀ شایعات و انواع وراجی‌ها، عراق و ایران مانند کویت همچنان با فدراسیون روسیه (و بحرین) در زمینۀ تنظیم تولید نفت در شرایط بی‌ثباتی در بازارهای جهانی انرژی همکاری می‌کنند. به این ترتیب، در پایان فوریه، بغداد پایبندی خود به توافق «اوپک +» را تأئید کرد و قول داد بمنظور جبران مازاد تولید در دوره‌های قبلی یک برنامۀ به‌روز ارائه دهد.
همانطور که معلوم است، دولت اردوغان برای پروژۀ گذرگاه حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب، یک مسیر جایگزین بنام «مسیر توسعه» شامل یک دالان حمل‌ونقل چندوجهی را ترویج می‌کند که خلیج فارس را از طریق عراق و ترکیه به اروپا وصل می‌کند. با این حال، بی‌ثباتی کنونی در ترکیه، مشکل دیرینۀ کردهای این کشور و همچنین نارضایتی دیرینۀ بغداد از صادرات نفت قاچاق از میادین تحت کنترل دولت اقلیم کردستان، تردیدها در مورد اجرای قریب‌الوقوع آن را افزایش می‌دهد. در عین حال، گسترش احتمالی کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب نه تنها توان رقابت آن را افزایش می‌دهد، بلکه موقعیت اقتصادی و ژئوپلیتیک خارجی روسیه را در خاورمیانه و نزدیک تقویت می‌کند.
مطلب مرتبط:
کریدور انرژی روسیه و ایران دردسر برای وشنگتن
گذرگاه حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب
١۴ فروردین-حمل ١۴٠۴
