چهل و شش سال به عقب برگردیم!
خدامراد فولادی
توضیح:بحث ِتئوریک به دلیل ِخصوصییت ِآموزشی ِآن، زمان و محدوده ی خاص ندارد و در هر زمان با وجود ِ شرایط ِ اجتماعی- سیاسی ِ ایجاب کننده ی بحث مشخص ِ تئوریک ،اعتبار ِکارکردی- راهبردی دارد. هدف من از بازنشر ِ نوشتار ِ پیش ِ رو،اثبات ِ ضرورت ِاتکاء به تئوری به مثابه ِ راهنمای پراتیک در شرایط ِ کنونی ِ ایران ِ تحت ِ حاکمییت ِ استبداد و تلاش ها و خیرش های بی وقفه ی اجتماعی با هدف ِ برون رفت از این شرایط است.
چهل و شش سال قبل در مهرماه ١٣٥٦ ده شب ِ شعر در انستیتو گوته ی سفارت ِ آلمان در تهران برگزار گردید. درآن ده شب، تمام ِ نویسندگان و شاعران ِ مطرح ِ ایران از چپ و راست به جز دو- سه نفر که غایب بودند سخنرانی کردند و شعر و مطلب خواندند. بدون ِ استثنا مضمون ِ تمام ِ اشعار و مطالب ِ خوانده شده علیه ِ استبداد، خواهان ِ لغو ِ سانسور و بر قراری ِ فوری ِ آزادی ِ بیان بی هیچ محدودیتی در همه ی عرصه های فرهنگی، ادبی، هنری و سیاسی بود. ده شب، نویسندگان و شاعران در نبود ِ آزادی ِ بیان سخن ها گفتند و سانسور و اختناق را محکوم کردند. می گویند اطراف ِ باغ ِ سفارت که انستیتو در آن قرار داشت و محل ِ برگزاری ِ شب های شعر بود را نیروهای امنیتی ِ رژیم محاصره کرده بودند، اما داخل ِ باغ به گفته ی حاضران آنچه بود آزادی ِ بی قید و شرط ِ بیان بود، و این مطالبه که این آزادی ِ بیان در همان چهاردیواری ِ متعلق به دولت ِ آلمان محدود نماند و به خارج از آنجا، به تمام ِ جامعه بدون ِ محدودیت ِ مکانی و زمانی گسترش یابد.
یک سال بعد از این رویداد ِ کم نظیر یا شاید بی نظیر در تاریخ ِ ایران تا آن زمان، اعتراضات ِ عمومی که باید آن را خیزش ِ شهروندان ِ دموکراسیخواه علیه استبداد ِ پدر شاهی نامید سراسر ِ ایران را فراگرفت که در ادامه منجر به فروپاشی ِ رژیم گردید.
چهل وشش سال پس از آن رویداد ِ منحصر به نویسندگان و شاعران، بد نیست چند گزینه یا فرضیه ی احتمالی با محوریت ِ همان مطالبه ی اصلی را به عنوان ِ پیامد ِ ده شبی که جامعه ی زیر ِ حاکمیت ِ استبداد را تکان داد و ارکان ِ سست ِ رژیم را به لرزه در آورد از نظر بگذرانیم.
گزینه و فرضیه ی نخست: این که رژیم ِ پهلوی می ماند و آزادی ِ محدود و موقتی ِ ده شب ِ گوته در تمام ِ عرصه های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی ِ جامعه تسری می یافت و تاثیر ِ خود را تا حد ِ مقدور بر مطالبات ِ اقتصادی و نابرابری های موجود در جامعه هم می گذاشت. در این صورت آیا تمام ِ گروه ها و فعالان ِ سیاسی ِ از قید و بند ِ اختناق و سانسور ِ اندیشه رها شده به این دگرگونی رضایت می دادند و اوضاع بر وفق ِ مراد ِ روشنفکران ِ خواهان ِ دموکراسی و آزادی های سیاسی می شد؟ یعنی آیا با رفع ِ محدودیت ِ قلم و بیان، و فعالیت ِ گروه ها و سازمان های سیاسی از یک سو، و طرح ِ مسایل و مشکلات ِ اقتصادی و اجتماعی بدون ِ پیگرد ِ پلیسی ِ رژیم از سوی دیگر، همه چیز به خیر و خوشی پایان می یافت و دیگر هیچ فرد و فرقه و دار و دسته ای با حاکمیت مشکلی نداشت؟ به بیان ِ دیگر، فرض کنیم شاه تعهد می داد سلطنت کند و نه حکومت و بر قول و قرارش هم می ایستاد، در این صورت آیا همه ی مخالفان ِ رژیم با وجود ِ آزادی های سیاسی به مطالبه شان رسیده و با آزادی ِ کامل در کنار ِ یکدیگر و با تحمل ِ همدیگر به تبلیغ و ترویج ِ ایده ها و چشم اندازهای عقیدتی سیاسی شان می پرداختند و مزاحمتی برای دیگر ایده ها و اندیشه ها ایجاد نمی کردند و در عمل نشان نمی دادند؟
دست ِ کم در یک مورد تا آنجا که تاریخ و تجربه ی تا آن زمان ِ جامعه ی ما نشان داده چنین نبود و آن هم در مورد ِ روحانیت ِ تمامیت خواه بود. روحانیتی که اولن تمامیت خواهی در ذات ِ ایدئولوژی ِ دینی اوست، و ثانیین در بدترین شرایط هم آزادی ِ بیان یعنی آزادی ِ تبلیغ ِ ارتجاعیت ِ دینی را داشت و آزادی ِ بیان ِ او مشروط به نبود ِ این آزادی برای مخالفان ِ عقیدتی ِ اوست. روحانیتی که به اصطلاح روشنفکران اش علی شریعتی و جلال ِ آل ِ احمد بودند، و غیر ِ روشنفکران اش همه ی ملاها بدون ِ استثنا که الگوی نظری و عملی ِ همگی از روشنفکر ِ کراواتی تا آخوند ِ عمامه به سر، شیخ فضل الله نوری بوده و خواهد بود که کم ترین تعلق ِ خاطری نه تنها به دموکراسی و آزادی برای غیر نداشته بلکه خود الگوی تاریخی ِ آزادی ستیزی و آزاده کشی است. با چنین سابقه و رویکردی به سیاست و آزادی های سیاسی بود که اگر هم با فرض ِ محال رژیم ِ شاه در مقابل ِ مخالفان عقب نشینی می کرد و آزادی های سیاسی در جامعه همه شمول می شد، روحانیت به کم تر از کسب ِ قدرت ِ سیاسی رضایت نمی داد.
اعتراضات و خیزش ِ عمومی و سراسری ِ سال ِ 57 آن فرصت ِ طلایی را به روحانیت داد که با تکیه بر« نخواستن ِ پایینی ها و نتوانستن ِ بالایی ها» از بالای سر ِ پایینی ها لقمه ی حاضر و آماده ی قدرت را از دهان ِ همگان برباید و استبداد ِ تازه نفس را جایگزین ِ استبداد ِ از نفس افتاده نماید.
گزینه و احتمال ِ دوم:
هرچند با وجود ِ روحانیت ِ دارای پشتوانه ی « توده ای» هیچ احتمال ِ دیگری جز خود ِ روحانیت ِ سوار بر خیزش ِ میلیونی ِ بی شکل ِ توده ها شده برای تصاحب ِ قدرت بالاخص در مقطع ِ سه ماهه ی پایانی ِ 57 قابل ِ تصور نیست، اما فرض کنیم در آن فرصت ِ به دست آمده از خلاء قدرت ِ فائقه یک جمهوری ِ دموکراتیک ِ متشکل از همه ی گرایش های سیاسی ِ حاضر در انستیتوگوته و یا گرایش های مشابه ِ آن ده شب جایگزین ِ استبداد ِ فردی ِ شاه می شد. در این صورت چه پیش می آمد؟ روحانیت به کنار، آیا فرقه های چپ از توده ای ِ طرفدار ِ شوروی بگیر تا چریک ِ فدایی و مائوییست های طرفدار ِ چین تا مجاهدین ِ خلق ِ خواهان ِ پیاده کردن ِ احکام ِ «اسلام ِ ناب » به چنان حکومتی رضایت می دادند و تلاشی برای به دست گرفتن ِ انحصاری ِ قدرت و رهبری ِ فعال مایشاء دار و دسته ی خود که اتفاقن در آن مقطع ِ زمانی حامیانی علنی و یا غیرعلنی هم از دولت های نام برده داشتند انجام نمی دادند؟
توده ای اکثریتی ها شوروی را پشت ِ سر ِ خود داشتند، مائوییست ها چین و آلبانی را هم الگو و هم پشتیبان ِ بعد از کسب ِ قدرت ِ خود می پنداشتند، و طبیعی است که در این یارگیری از قدرت های نظامی ِفائقه ی جهانی مجاهدین ِ تک افتاده از مناسبات و یارگیری ِ بین المللی هم چشم به یاری ِ بخشی از روحانیت که آن را مترقی و انقلابی- در آن برهه ی زمانی که بوی کباب ِ قدرت به مشام ِ همه ی فرقه ها رسیده بود داشته باشد. مفهوم ِاین الگوگیری ِ به ظاهر چپ روانه و انقلابی و یارگیری ِ متکی برمنافع ِ دوجانبه ی خصلتن و صرفن فرقه گرایانه و قدرت مدارانه ی بر آمده از رابطه ی سلسله مراتب ِ خدایگان بنده و نگاه از بالا به تحولات ِ خودجوش ِ جامعه چیزی جز بی اعتنایی و بی اعتمادی به آن خواست و مطالبه ی اصلی و تاریخن معتبر ِ جامعه شمول ِ ده شبی که آغاز گاه و در واقع سکوی خیزش و یورش ِبخش ِ آگاه و درهم جوش خورده ی جامعه به سمت ِ دموکراسی و آزادی های بی قید و شرط ِ سیاسی ِ فارغ از فعال مایشایی ِ فرد و فرقه و دار و دسته ی شاه و ملا و توده ای و فدایی و مائوییست و مجاهد ِ خلق نبود.
ضدیت با دموکراسی ، خصوصن با آزادی ِ اندیشه و بیان علاوه بر روحانیت در ذات ِ انواع ِ فرقه گرایی است، چرا که با وجود ِ دموکراسی و آزادی های سیاسی فرقه گرا نمی تواند به اهداف ِ انحصارطلبانه و تمامیت خواهانه اش دست یابد.
الگوی عملی و سازمانی ِ فرقه گرایان سلسله مراتب ِ تعبدی ِ خدایگان بندگی ِ روحانیت ِ دین سالار است که کم ترین نسبت و مشابهتی با دموکراسی و آزادی ِ انتخاب و انتخاب ِ آزاد ندارد. در این سلسله مراتب ِ پله کانی ِ از بالا به پایین، در بالای هرم ِ تشکیلات یک رهبر ِ تلاشگر ِ نستوه و هدایتگر ِ فکری و عملی که لزومن و قاعدتن باید مرد( رجل) و دارای اتوریته و کاریزمای هدایت باشد، و در مرتبه ی پایین تر نزدیکان و یاران ِ رهبر که همه منتخب ِ رهبرند ،و در پایین ترین مرتبه امت یا خلق قرار دارند. در این شباهت ِ نظری عقیدتی و عملی، همچنان که میان ِ دین های مختلف برای جلب ِ هوادار یا امت و پیرو رقابت وجود دارد میان ِ فرقه های سیاسی حتا با عنوان ِ یکسان نیز رقابت هم برای یارگیری و هم برای کسب ِ قدرت ِ سیاسی وجود دارد. شاخه شاخه شدن- یا انشعاب- مذاهب ِ مختلف از یک دین که در ابتدای پیدایش سازمانی واحد و یکپارچه بود و تبدیل ِ آن به شعبه ها و شاخه های مختلف و حتا دشمن ِ یکدیگر خصوصیت ِ مشترک ِ دیگر ِ فرقه گرایی با دین است. به طوری که یک دین یا یک فرقه ی سیاسی با گذشت ِ زمان به چندین شاخه و شعبه با کرد و کارهای متفاوت و رهبران ِ خود ویژه تقسیم می شوند.
از آنجا که چارچوب ِ فکری ایدئولوژیک ِ روحانیت و فرقه گرایان ِ سیاسی محدوده ای عقب مانده از دوران، و مبللغ ِ پیامبری و رهبری ِ فردی فرقه ای از یک سو،و امت وخلق یا به بیان ِ دیگر دوآلیستی- ایده آلیستی ِ خدایگان سالار از سوی دیگر است، یک اصل ِ بینشی ِ مشترک ِ آنها نیز اعتقاد به دشمن ِ غیر ِ تاریخی، ضد ِ دورانی و ضد ِ تکاملی یا در واقع واپس گرایانه است که در بینش ِ دینمداران شیطان یا ابلیس، و در نگرش ِ فرقه گرایان امپریالیسم یا شیطان ِ بزرگ است. با چنین بینش و اعتقادی، درک و برداشت ِ مشترک ِ روحانیت ِ دینمدار و تشکیلات های فرقه سالار از کرد و کارها و تحولات ِ اجتماعی و سیاسی نه بر اساس ِ تضاد ِ دیالکتیکی ِ نو با کهنه و پیشرفته با عقب مانده، بلکه بر بنیاد ِ دشمنی ِ غریزی( طبیعی) ِ کهنه با نو و عقب مانده با پیشرفته است که در صورت ِ کسب ِ قدرت ِ سیاسی توسط هریک از آنها نتیجه ای جز جا به جایی ِ استبداد ِ پدرشاهی در وجه ِ سیاسی، و سرمایه داری ِ انحصاری رانتی ِ دولتی در وجه اقتصادی ندارد. از این رو، هم فرقه گرا و هم روحانیت ِ انحصارطلب هر رویداد ِ سیاسی نظیر ِ خیزش ِ 57 را نه از نظر گاه ِ تکامل گرایانه با چشم انداز ِ دورتر ِ رهایی ِ انسان از هرگونه دیکتاتوری و استبداد ، بلکه سکوی پرش برای کسب ِ سرکردگی ِ خود بر جامعه و تامین منافع ِ حقیر ِ دارو دسته ی خویش می نگرد. در واقع، مساله برای فرقه گرا و روحانی این نیست که جامعه چه می خواهد و خواست ِ او چگونه و با چه پیش شرطی محقق خواهد شد، بلکه آنچه برای او بیش و پیش از نیاز ِ جامعه اهمیت دارد منافع ِ فوری و آنی ِ خود ِ اوست حتا اگر این منافع جز با زیر ِ پا گذاشتن و نادیده گرفتن ِ قوانین ِ تکامل ِ اجتماعی تامین نشود.
گزینه ی سوم:
دخالت ِ همه جانبه و راهبردی ِ جامعه برای فراهم نمودن ِ پیش نیازهای تولیدی- مناسباتی ِ گذار به دوران ِ پساسرمایه داری: جامعه های عقب افتاده با مناسبات ِ پدرشاهی( استبداد ِ سیاسی) مانند ِ ایران ِ زیر ِ حاکمیت ِ جمهوری ِ اسلامی، بر خلاف ِ تبلیغات ِ فرقه گرایان ِ در کمین ِ قدرت هیچ گونه امکان ِ گذار ِ مستقیم از طریق ِ راه ِ غیر ِ سرمایه داری به سوسیالیسم و کمونیسم ِ پیوسته به آن ندارند. چرا که سوسیالیسم و کمونیسم ادامه ی موجودیت ِ تاریخی ِ سرمایه داری در پیشرفته ترین وضعیت و حالت ِ آن است منهای مالکیت ِ خصوصی به علاوه ی مالکیت ِ اجتماعی بر ابزار ِ تولید. از این رو، مناسبات ِ اجتماعی ِ پسا سرمایه داری نیز ضرورتن ادامه ی مناسبات ِ پیشرفته ی سرمایه داری یعنی دموکراسی و آزادی های سیاسی ِ محدود ِ طبقاتی ِ این دوران است که عبارت خواهد بود از دموکراسی و آزادی های بی قید و شرط و نامحدود ِ متناسب با نوع ِ مالکیت ِ اجتماعی( فراگیر و همه گانی).
بنا براین، یک پیش نیاز – و مهم ترین پیش نیاز ِ – جامعه ی ما برای گذار به سوسیالیسم و کمونیسم، بر قراری ِ دموکراسی ِ تاریخی طبقاتی ِ بورژوایی نظیر ِ جامعه های پیشرفته است تا شرایط برای آن گذار فراهم گردد.
در فردای فروپاشی ِ استبداد، فقط با برقراری ِ فوری ِ آن دموکراسی و آزادی های سیاسی است که جامعه ی محروم از آن فرصت خواهد یافت ساختار ِ هستی ِ اجتماعی ِ خود را به گونه ای بازسازی کند که دیگر هیچ ایرانی یی مجبور نباشد مکان ِ زیست اجتماعی و زیست سیاسی ِ خود را رها کرده و به دموکراسی یی پناه ببرد که در همین زیست مکان ِ اجتماعی و سیاسی هم امکان ِ برقراری و برخورداری از مزایای تاریخی ِ آن وجود دارد، به شرط ِ آنکه هرگونه امکان ِ بازگشت ِ استبداد از دار و دسته های قدرت خواه با افشای نیات ِ پنهان ِ آنها سلب گردد. در چنین صورتی، بدیهی خواهد بود اگر مخالفان ِ شناخته شده ی دموکراسی و آزادی های سیاسی در فردای رهایی ِ ایران پایگاه و جایگاهی در جامعه و در دولت- حاکمیت ِ پسا استبداد پیدا نکنند.
بازگردیم به ده شب ِ باغ ِ آزاداندیشی و آزادگویی ِ سفارت ِ آلمان در مهرماه ِ 1356:
در جامعه های پیشرفته مگر عقل از سر ِ کسی پریده باشد که در سفارت خانه ی یک کشور ِ دیگر شب ِ شعر بگذارد و یا در واقع تحصن نماید تا بتواند عقاید و نظرات ِ غیر مجازی را بیان کند که در بیرون ِ سفارتخانه اجازه ی بیان اش را ندارد. تنها در رژیم های استبدادی است که نویسندگان و شاعران و کنشگران ِ سیاسی به سفارت خانه ی کشوری که دارای دموکراسی و آزادی های بی حد و منع ِ سیاسی و به ویژه آزادی ِ بی قید و شرط ِ بیان است پناه می برند تا بتوانند آنچه را در حاکمیت ِ دموکراسی مجاز و در حوزه ی عملکرد ِ استبداد جرم است بدون ِ ترس از پیگرد ِ پلیسی اظهار نمایند. یا بدتر از این، تنها در جامعه های عقب مانده ی زیر ِ حاکمیت ِ استبداد است که مخالفان ِ عقیدتی سیاسی ِ رژیم تن به انواع ِ مخاطرات می دهند تا از کشور ِ خود به یک کشور ِ اروپای غربی پناه برده و تقاضای کسب ِ اقامت نمایند تا در آنجا بتوانند با آزادی ِ کامل و بدون ِ ترس از عاقبت ِ کار اندیشه و اعتقادات ِ در کشور ِ خود غیر ِ مجاز را نوشته و انتشار دهند. یا در هر مکانی که بخواهند گرد ِ هم جمع شوند و ایده ها و نظرات ِ متنوع ِ خود را بیان کنند. همچنان که مارکس ِ منتقد ِ سرمایه داری نیز از استبداد ِ بیسمارکی ِ حاکم بر آلمان به دموکراسی ِ انگلیس « تحصن جست» و در پناه ِ دموکراسی و آزادی ِ بیان ِ موجود ِ بورژوایی بود که بدون ِ ترس از پیگرد آثاری پدید آورد که در آلمان ِ استبداد زده هرگز نمی توانست بیافریند.
پناه بردن از استبداد به دموکراسی چه در1356 در رژیم ِ پیشین در پناهجویی ِ نمادین ِ شاعران و نویسندگان به باغ ِ انستیتوگوته، و چه از 1360 تا کنون در این رژیم به دموکراسی ِ غربی( بورژوایی) بیانگر ِ این حقیقت ِ تاریخی است که گذار به سوسیالیسم و کمونیسم از راه ِ مستقیم و سرراست ِ سرمایه داری ِ کاملن رشد یافته و پیشرفته ی هم تولید و هم مناسبات ِ تولیدی میگذرد نه از تولید ِ عقب مانده و استبداد ِ ولایتی خلافتی ِ پدرشاهی ِ به جا مانده از دوران ِ پیشاسرمایه داری. این پناه بردن از عقب مانده ی استبدادی به پیشرفته ی دموکراتیک همچنین این پیام ِ تاریخی را به مارکسیست های ایران می دهد که در آنجاست که همستیزی ِ کار ِ اجتماعی و مالکیت ِ خصوصی در آنتاگونیستی ترین و تعیین کننده ترین مرحله ی تاریخی اش قرار دارد، و هر راه و رهیافت و رویکردی غیر از آن راه ِ هموارشده ی تاریخی، به روسیه و چین و کره شمالی و کوبا منتهی می گردد که جامعه همچنان در اسارت ِ حکومت های انحصارطلب و تمامیت خواه ِ دار و دسته ها، فرقه ها و خانواده ها خواهد بود. این پیام را نیز به شهروندان ِ ایرانی می دهد که اجازه ندهید استبداد ِ ولایتی خلافتی و خدایگان بندگی ِ تازه نفسی به جای استبداد ِ قرون ِ وسطایی ِ از نفس افتاده ی جمهوری ِ اسلامی بنشیند. با تاکید بر این واقعیت که فرقه گرایی از هر نوع و با هر نام و عنوانی نیزشکلی از استبداد ِ ولایتی خلافتی و خدایگان بندگی است.
