مشکلات داغ ایران، کمبود آب حادتر می‌شود
رویدادهای اقلیمی با مضامین سیاسی
والری بورت (Valery BURT) – روزنامه‌نگار، مورخ، نویسنده
ا. م. شیری- تصویر سر صفحه بسیار حیرت‌انگیز است. در زمانه‌ای که توسعۀ علم و تکنولوژی بارور کردن ابرها و مدیریت آن‌ها را مثل خوردن آب امکان‌پذیر ساخته است، در ایران ما، زن و مرد، پیر و جوان برای باریدن باران دست به دعا برداشته‌اند. این کار زمانی حیرت‌انگیزتر می‌شود، که بزرگسالان، کودکان بی‌هیچ گناه را به چنین رفتار بی‌هیچ پایه و اساس علمی جلب می‌کنند. بویژه اینکه، تاریخ هیچ مشکلی را به خاطر ندارد که از راه دعا و نیایش حل شده باشد. از قرار معلوم، حاکمیت اسلامی ایران ما قصد ندارد درسی از تاریخ بیاموزد.
در این راستا، من بکرات بر این نکته تأکید کرده‌ام که، عاقلان از تجربۀ دیگران می‌آموزند و بی‌مایه‌گان خود تجربه می‌کنند و نیز بارها نوشته‌ام که استفاده از تجربۀ دیگران، به دین و ایمان هیچ کس آسیب نمی‌رساند.
اکنون که بحران و ناتزاری آب در کشور تشدید شده و بسیاری از رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها خشک شده است، به جرأت می‌توان گفت که احداث بی‌مطالعۀ بیش از ۶٠٠ سد در سطح کشور، از جمله، ١۴ سد بر روی رودخانه‌های منتهی به دریاچۀ ارومیه، و راه‌اندزی مؤسسات صنعتی آب‌بر مانند فولاد در مناطق بی‌آب و یا کشت برنج در مناطقی مانند اصفهان، لرستان و غیره، طبیعی بود که میهن ما را دچار چنین گرفتاری هولناک نماید.
برای مبارزه با بحران آب و خشکسالی در کشور، من به سهم خودم، علاوه بر الغای حداقل نیمی از سدها، بویژه، تمام سدهای روی روخانه‌های منتهی به دریاچۀ ارومیه و سایر دریاچه‌ها و تالاب‌های داخلی، انتقال صنایع آب‌بر به سواحل دریا در شمال و جنوب، ممنوعیت قاطع کشت برنج در مناطق غیرمرسوم و ممنوعیت برداشت بی‌رویه از آب‌های سفره‌های زیرزمینی، استفادۀ بهینه از تجربۀ دیگران را به حاکمیت اسلامی اکیداً توصیه میکنم. بعنوان نمونه، «پروژۀ عظیم آبرسان قذافی»، «بر خشکسالی هم غلبه می‌کنیم» و «پلاتفروم پیشنهادی برای حفاظت از محیط زیست» را پیشنهاد میکنم (رجود شود به نشانی‌ها در پایان مقاله). به حاکمان میهنم اطمینان می‌دهم که بهره‌گیری از تجربۀ استالین یا قذافی هیچ خللی نه در دین و ایمان‌شان و نه در ارکان حاکمیت‌شان ایجاد نخواهد کرد.
پایان مقدمه
*-*-*
خشکسالی در ایران پدیده‌ای است که سال به سال تکرار می‌شود. اما اگر در گذشته بر این پدیدۀ ویرانگر به‌نوعی غلبه می‌کردند، اکنون بحران ابعاد نگران‌کننده‌ای به خود گرفته است. مقامات از مردم می‌خواهند که آب ذخیره کنند و رسانه‌های خارجی سخنانی را به رئیس‌جمهور پزشکیان نسبت می‌دهند مبنی بر اینکه اگر سهمیه‌بندی آب نتیجه ندهد، طی روزهای آینده ناچار خواهند شد تهران را تخلیه کنند. اما آیا چنین کاری، حتی اگر رئیس قوۀ مجریه واقعاً گفته باشد که بعید به نظر می‌رسد ـ قابل اجراست؟ باور کردنش سخت است. بین ۸ تا ۱۰ میلیون نفر در پایتخت ایران زندگی می‌کنند، بدون احتساب کرج و سایر شهرهای اقماری. چه اتفاقی برای آن‌ها خواهد افتاد؟ به هر حال، شهرهای دیگر نیز با کمبود آب مواجه هستند. یکی از مسائل مبرم، ساختار آبرسانی رو به زوال صد ساله است که مستعد نشت و خرابی مکرر است.
سد امیرکبیر تهران در حال حاضر کمتر از ۱۰ درصد پر است و مخازن آب پایتخت تا نیمه خالی‌اند. فشار آب در سراسر تهران کاهش یافته و ساکنان نگرانند که شیرهای آب آپارتمان‌هایشان به زودی کاملاً «خاموش» شوند. عباس علی‌آبادی، وزیر نیرو، این موضوع را تأئید کرد و هشدار داد که مقامات مجبور خواهند شد میزان عرضۀ آب را محدود کنند. وی افزود: «در برخی شب‌ها، ممکن است عرضۀ آب را به صفر کاهش دهیم». با این حال، راه دیگری وجود ندارد.
وضعیت در سایر مناطق نیز نگران‌کننده است. این موضوع در مورد استان‌های مرکزی، آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی صدق می‌کند. کمبود آب در شهرهای بزرگ مشهد (۳ میلیون و ٢٠٠ هزار نفر جمعیت) و کرج (بیش از ۱ و نیم میلیون نفر) نیز وجود دارد.
با این حال، نمی‌توان گفت این فاجعه بطور ناگهانی رخ داده است. حتی در آغاز قرن بیست و یکم، دانشمندان پیش‌بینی کرده بودند که خشکسالی در ایران تشدید خواهد شد. یکی از دلایل آن تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی است. میزان بارندگی ۴۰ درصد کمتر از میانگین تقریباً ۶۰ سال گذشته است. حتی ذخایر آب‌های زیرزمینی نیز رو به اتمام هستند.
متخصصان منابع آب بر این باورند که گسترش سدسازی‌ها، که بسیاری از آن‌ها بدون ارزیابی اثرات زیست‌محیطی ساخته شده‌اند، همانند تخلیۀ سفره‌های آب زیرزمینی، یک اشتباه بزرگ بوده است. تحریم‌های اقتصادی غرب نیز در این بحران مقصر شناخته می‌شوند.
شایان ذکر است که کاوه مدنی، دانشمند برجسته و معاون سابق وزیر محیط زیست ایران، که به خاطر کارهایش در زمینۀ نظریۀ «بازی‌ها» و تحلیل تصمیم‌گیری در الگو‌های مدیریت منابع آب شناخته می‌شود، نسبت به دوران دشوار پیش رو هشدار داده بود.
اما پیش‌بینی‌های او مضر شناخته شد. مدنی چندین بار برای بازجویی احضار شد و در سال ۲۰۱۹، حتی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی او را برای مدت بازداشت کرد. در نهایت، این دانشمند از ایران مهاجرت کرد و اکنون به عنوان مدیر مؤسسۀ آب، محیط زیست و سلامت در دانشگاه سازمان ملل متحد فعالیت می‌کند.
…تابستان گذشته، پزشکیان خواستار «رویکرد جامع به منابع آب، خاک و محصولات کشاورزی» شد. همزمان هشدار داد که «بحران جدی‌تر از آن است که امروز به نظر می‌رسد». با این حال، سخنان رئیس جمهور به اقدامات عملی منجر نشد. و اکنون، با قضاوت بر اساس سخنان او، بحران آب به مرحلۀ ناامید‌کننده نزدیک شده است.
پزشکیان گفت: «هیچ آبی پشت سدها نمانده و چاه‌های ما در حال خشک شدن هستند. کاری که طبیعت اکنون با ایران می‌کند، چیزی است که رئیس جمهور ترامپ و نخست وزیر نتانیاهو حتی نمی‌توانستند در خواب ببینند. این بسیار بدتر از بمب‌هایی است که بر سر ما ریخته شد…».
اتفاقاً، در طول جنگ اخیر، اسرائیل منطقۀ تجریش در شمال تهران را مورد حملۀ موشکی قرار داد. پس از آن، این منطقه دچار سیل شدید شد. روز بعد، تل‌آویو اعلام کرد که در این حمله، مراکز فرماندهی نظامی ایران را هدف قرار داده است.
اما ظاهراً این تنها دلیل نبود. ارتش اسرائیل از مشکلات ایران آگاه بود و تلاش کرد آن‌ها را تشدید کند. اتفاقاً سایر تأسیسات زیرساختی جمهوری اسلامی مرتبط با تأمین آب نیز هدف حملات قرار گرفتند.
این ضرب‌المثل معروف ناخواسته در ذهن تداعی می‌شود: «اگر در کاسه آب نیست، یعنی آن را نوشیده‌اید…». چنین «نظراتی» پیش از این در ایران مطرح شده است. برای مثال، در سال ۲۰۱۸، در جریان خشکسالی دیگری، غلامرضا جلالی، رئیس دفاع مدنی کشور، تل‌آویو را به راه‌اندازی جنگ اقلیمی علیه تهران متهم کرد. این ادعا با «دزدیدن» ابرهای باران‌زا به سمت ایران بیان شد. اما این فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی توضیح نداد که این اتفاق چگونه رخ می‌دهد.
بحران کنونی آب در ایران در اسرائیل مورد بحث قرار گرفته است. بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر، اخیراً در یک سخنرانی ویدیویی خطاب به مردم جمهوری اسلامی، نظر خود را در این مورد به شیوۀ عجیب بیان کرد: «عطش ایران برای آب تنها با عطش آن برای آزادی قابل مقایسه است». او قول داد که اگر نظام سقوط کند، متخصصان اسرائیلی «تمام شهرهای ایران را غرق در آب خواهند کرد و فناوری و دانش پیشرفتۀ را با خود به همراه خواهند آورد».
نتانیاهو تصاویر واضحی از دریاچه‌های احیا شده و رودخانه‌های پرآب ترسیم کرد: «خودتان تصور کنید که دوباره روی اسکی آبی در سد کرج حرکت می‌کنید یا از منظرۀ خیره‌کنندۀ دریاچۀ ارومیه در شمال غربی ایران لذت می‌برید».
پزشکیان با کنایه‌ای طعنه‌آمیز به اظهارات نخست وزیر اسرائیل پاسخ داد: «رژیمی که مردم غزه را از آب و غذا محروم کرده، می‌خواهد آب مردم ایران را تأمین کند؟ چه توهمی!»
اظهارات نتانیاهو بحثی نیست که ارزش پرداختن داشته باشد، اما… اسرائیل تجربۀ گسترده‌ای در زمینۀ تأمین آب دارد و در فناوری نمک‌زدایی پیشرو است. این کشور ۹۰ درصد از فاضلاب خود را بازیافت می‌کند که بالاترین نرخ در جهان است.
با این حال، در آیندۀ نزدیک، ایران باید با منابع خود کنار بیاید. مذاکرات سطح بالا در مورد انتقال پایتخت به نزدیکی خلیج فارس، جایی که کمبود آب کمتر حاد خواهد بود، از سر گرفته شده است. منطقۀ مکران در استان سیستان و بلوچستان در کرانۀ اقیانوس هند، و همچنین بندرعباس، بوشهر و بندر لنگه، به عنوان جایگزین تهران پیشنهاد شده است.
این ایده را پزشکیان پیش از این به علی خامنه‌ای ارائه کرده بود، اما ظاهراً رهبر معنوی و سیاسی ایران با اشاره به هزینۀ اجرای این طرح، علاقه چندانی نشان نداد. علاوه بر این، پیش‌بینی پیامدهای آن بسیار دشوار است.
تخلیهٔ فرضی ساکنان تهران به‌طور کلی موجب سردرگمی شده است. جابه‌جایی چنین جمعیت عظیم می‌تواند موجب نه تنها مشکلات غیرقابل پیش‌بینی، حتی به اقدامات سیاسی نیز منجر شود. وضعیت در کشور به دلیل شرایط دشوار اجتماعی تشدید می‌شود و تعداد ناراضیان از حکومت رو به افزایش است.
در ایران، خاطرۀ اعتراضات گستردۀ ناشی از کمبود آب که «انقلاب تشنگان» نامیده شد، هنوز تازه است. این اعتراضات در تابستان ۲۰۲۱ در استان خوزستان آغاز شد و به مناطق دیگر سرایت کرد.
این اعتراضات با واکنش بسیار سخت مقامات مواجه شد. با این حال، حسن روحانی، رئیس جمهور وقت ایران، لحنی آشتی‌جویانه اتخاذ کرد: «مردمی که در گرمای ۵۰ درجه و کمبود آب زندگی می‌کنند، حق دارند اعتراض کنند و به خیابان‌ها بیایند. انتقاد در چارچوب قانون ایرادی ندارد». با این حال، در میان معترضان کسانی هم بودند که شعارهایی علیه نظام حاکم سر می‌دادند و خواستار سرنگونی آن بودند…
در ایران اکنون مردم با شوق و اشتیاق دست به سوی آسمان بلند کرده و از آن می‌خواهند باران مورد انتظارشان را بر زمین بباراند. جمعۀ گذشته، ساکنان تهران در مسجد امامزاده صالح نماز جماعت برگزار کردند. هزاران زن و مرد و کودک با دستان بلند شده بسوی آسمان برای بارش باران دعا کردند.
اما، کارشناسان آب و هوا پیش‌بینی می‌کنند که در آیندۀ نزدیک باران نخواهد بارید.
مطالب مرتبط:
ــ پلاتفروم پیشنهادی برای حفاظت از محیط زیست
٢٨ آبان- عقرب ١۴٠۴
