ظهور ائتلاف سیاسی ـ نظامی جدید از شانگهای؟
انتظاراتی که می‌توان از نشست سمرقند داشت؛
روسیه نگاهی واقع بینانه به وضعیت دارد و درک می کند که برخی از کشورهای آسیای مرکزی نگرش محتاطانه ای نسبت به عملیات نظامی ویژه در اوکراین دارند و از همه اقدامات مسکو حمایت نمی کنند. در این شرایط، روسیه به تبدیل سازمان همکاری شانگهای به یک ائتلاف نظامی ـ سیاسی سرعت نخواهد بخشید.
کلوپ والدای روسیه در مقاله ای به قلم الکساندر ورونتسوف رئیس بخش شبه‌جزیره کره در مؤسسه مطالعات شرق و آکادمی علوم روسیه نوشت:
نزدیک شدن به اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای (SCO) در سال جاری به دلایل واضح توجه بیشتری را به خود جلب کرده است، که مسلماً دو مورد از آنها بیشتر از بقیه اهمیت دارند.
اولاً، اقتدار و اهمیت سازمان همکاری شانگهای در امور جهانی به‌طور پیوسته در حال افزایش است، به طوری که کشورهای بیشتر و بیشتری علاقه‌مند به کسب نوعی موقعیت در سازمان همکاری شانگهای هستند. دوم، وضعیت جهانی در سال جاری به شدت بدتر شده است. چالش های جهانی کاملاً جدیدی ظاهر شده است که رهبران سازمان همکاری شانگهای نمی توانند بی پاسخ بمانند.
بسیاری از سیاستمداران و دانشمندان علوم سیاسی در بخش‌های مختلف جهان مشتاقند بدانند که واکنش چه خواهد بود و چه تأثیری بر چشم‌انداز تکامل سازمان همکاری شانگهای خواهد داشت. در بسیاری از کشورها کارشناسان نظرات خود را با نزدیک شدن به اجلاس ارائه می کنند و در مورد تصمیمات احتمالی اتخاذ شده و زمینه هایی که امکان تغییر عمده در سازمان همکاری شانگهای وجود دارد به گمانه زنی می پردازند.
دستور کار اجلاس آینده به اندازه کافی روشن است.
شرکت کنندگان در نشست سران کشورهای عضو شورای دولتی در سمرقند در تاریخ ۱۵ تا ۱۶ سپتامبر ۲۰۲۲، در مورد سند نهایی، اعلامیه سمرقند، یک توافق جامع که تمام فعالیت های سازمان همکاری شانگهای را پوشش می دهد، بحث و تصویب خواهند کرد.
شرکت کنندگان در این اجلاس قصد دارند وضعیت همکاری های چندجانبه و چشم انداز آن را برای آینده نزدیک بررسی کنند و اولویت ها و اقدامات عملی برای تشدید فعالیت های سازمان همکاری شانگهای در مرحله فعلی را تعیین کنند. آنها بر تقویت نقش سازمان همکاری شانگهای در امور جهانی در پرتو واقعیت های ژئوپلیتیک فعلی تمرکز خواهند کرد.
نگاه ویژه و قابل توجهی به گسترش مستمر سازمان همکاری شانگهای معطوف خواهد شد. آنها قصد دارند ایران را بپذیرند که تفاهم نامه هایی را در مورد تعهدات خود در رابطه با دریافت عضویت امضا خواهد کرد. آنها همچنین درخواست های مشارکت گفتگو از مصر، قطر و عربستان سعودی را بررسی خواهند کرد، روند الحاق بلاروس را به طور رسمی آغاز خواهند کرد و درخواست های مشارکت گفتگو از بحرین (و مالدیو) را بررسی خواهند کرد.
علاوه بر این، شرکت کنندگان قصد دارند بسته بزرگی از اسناد را در مورد توسعه فعلی و آینده سازمان همکاری شانگهای اتخاذ کنند. مهمترین آنها به ارتقای بیشتر فرآیندهای یکپارچه سازی مربوط می شود.
دو سند اولویت دار وجود دارد:
۱ـ مفهومی برای همکاری در توسعه ارتباط متقابل و ایجاد کریدورهای حمل و نقل کارآمد که از اهمیت عملی برخوردار است.
۲ـ نقشه راه برای افزایش تدریجی سهم ارزهای ملی در تسویه حساب های متقابل و کاهش استفاده از دلار آمریکا.
علاوه بر این، شرکت کنندگان توافقنامه های اقتصادی در زمینه انرژی، دیجیتالی شدن، حمل و نقل، ارتباطات، نوآوری ها، فناوری های پیشرفته و مراقبت های بهداشتی و همچنین بسته بزرگی از ابتکارات بشردوستانه در زمینه فرهنگ و ورزش را مورد بحث و بررسی قرار خواهند داد. قرار است بازی های ورزشی سازمان همکاری شانگهای برگزار شود. تصمیم گرفته شده است که در سال ۲۰۲۲ یک نهاد جدید از سفیران حسن نیت سازمان همکاری شانگهای برای ارتقای سازمان همکاری شانگهای در کشورهای مختلف ایجاد شود. شرکت کنندگان همچنین به طور رسمی یک شهر هند را به عنوان پایتخت فرهنگی و گردشگری سازمان همکاری شانگهای در سال ۲۰۲۳ انتخاب خواهند کرد.
آنها همچنین بر پیشبرد بیشتر همکاری های سازمان همکاری شانگهای با CSTO(سازمان پیمان امنیت جمعی) و CIS (کشورهای مستقل مشترک‌المنافع) تمرکز خواهند کرد. دبیرخانه های آنها تفاهم نامه های همکاری امضا کرده اند. در حال حاضر، برای سازمان همکاری شانگهای، CIS و CSTO ضروری است که تلاش های خود را در مبارزه با تروریسم، قاچاق مواد مخدر و جرایم سازمان یافته هماهنگ کنند. یکی دیگر از بخش های مهم تجارت، در نظر گرفتن فرصت های اضافی برای گسترش همکاری سازمان همکاری شانگهای با آسه آن با هدف نهایی ایجاد یک مشارکت اوراسیا خواهد بود.
در عین حال، وضعیت بین المللی به طور جدی در سراسر جهان بدتر شده است. اوکراین و تنگه تایوان به کانون درگیری ها تبدیل شده اند و روابط بین واشنگتن و مسکو و واشنگتن و پکن در حال بدتر شدن است. جامعه کارشناسان مشغول بحث در مورد تحولات کنونی و گمانه زنی در مورد تغییرات عمده ای است که می تواند در اجلاس سران رخ دهد، تغییراتی که سازمان همکاری شانگهای را متحول خواهد کرد، اگرچه نظرات بسیار متفاوت است.
تعدادی از ناظران به تناقضات در حال ظهور در نتایج نشست دبیران شورای امنیت سازمان همکاری شانگهای که در ۱۹ اوت ۲۰۲۲ در تاشکند برگزار شد، اشاره کردند، جایی که به طور طبیعی نشست سپتامبر مورد بحث قرار گرفت. برخی از کارشناسان آسیای مرکزی در سخنرانی نیکلای پاتروشف، دبیر شورای امنیت روسیه، آرزوی روسیه را برای تبدیل سازمان همکاری شانگهای به مرکز مقاومت آمریکا و متحدانش و تبدیل آن به اتحادیه ای از هموطنان خود دیدند. آنها بر بخشی از سخنرانی خود تأکید می کنند، جایی که او «مکرراً به تقابل جهانی اشاره کرد که در آن، به نظر او، مسکو و شرکای سازمان همکاری شانگهای آن (در حال حاضر چین، هند، پاکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان هستند). در یک طرف هستند.»
در پاسخ، برخی از کشورهای آسیای مرکزی ترجیح دادند خویشتن داری نشان دهند، از بیانیه های تند پرهیز کنند، و در مورد موضوعاتی که کمترین اختلاف را ایجاد می کرد، به عنوان مثال، در مورد وضعیت افغانستان بحث کنند. نمونه بارز، پیشنهاد گیزاتا نوردالتووا، دبیر شورای امنیت قزاقستان برای تمرکز بر کمک به این کشور به عنوان کشوری مستقل، متحد، دموکراتیک و صلح آمیز عاری از تروریسم، جنگ و مواد مخدر بود. برخی از کارشناسان آسیای مرکزی این بحث را به بیان دیگری تعبیر کردند: «قصد تبدیل سازمان همکاری شانگهای به یک پلتفرم ضد آمریکایی، آنطور که مسکو می خواهد، به نتیجه نمی رسد.»
با بازگشت به جامعه متخصص روسیه، برای رعایت انصاف، مناسب است به این نکته توجه داشته باشیم که برخی از نخبگان برجسته سیاسی روسیه نظراتی را بیان می کنند که نزدیک به نظراتی است که در این سخنرانی به پاتروشف نسبت داده شده است. این امر از جمله در مورد مدیر مرکز مطالعات نظامی-سیاسی دانشگاه MGIMO، الکسی پودبریوزکین، صدق می کند. او گفت که سازمان همکاری شانگهای به طور فزاینده ای به یک سازمان جهانی تبدیل می شود. از نظر تعداد شرکت کنندگان در حال حاضر به عنوان جایگزینی برای سازمان ملل متحد در حال ظهور است. “من معتقدم در ماه سپتامبر سازمان همکاری شانگهای به عنوان یک اتحادیه بین المللی ثبت خواهد شد که می تواند به نوعی جایگزین اتحادیه اروپا و ناتو شود زیرا این بلوک ها یعنی ناتو و سازمان همکاری شانگهای، به عنوان ائتلاف های گسترده شکل گرفته اند. احتمال دارد پنج کشور دیگر به شانگهای بپیوندند. اگر این کار را انجام دهند، به یک نیروی نظامی-سیاسی مهم تر از اتحادیه اروپا و ناتو یا ائتلاف نظامی-سیاسی غربی، به طور دقیق، تبدیل خواهد شد.» پروفسور MGIMO تصریح کرد که ائتلاف ضد غربی که ممکن است در ماه سپتامبر پدیدار شود، جنبه دفاعی دارد.
از همان ابتدا باید بگوییم که تا جایی که از موضع مقامات روسیه اطلاع داریم، نه وزارت امور خارجه و نه مقامات رسمی مسکو در کل چنین عقاید رادیکالی را ندارند.
به طور مشخص، این تخیلات در مورد تبدیل بالقوه سازمان همکاری شانگهای به یک بلوک نظامی چنان جذاب شده است که فرضیاتی در مورد کشورهای مختلف ایجاد می شود.
به عنوان مثال، رسانه ها و کارشناسان غربی نیات مشابهی را به چین نسبت می دهند. مطبوعات غربی، از جمله وال استریت ژورنال، خاطرنشان می‌کنند که سفر نانسی پلوسی، رئیس مجلس نمایندگان آمریکا به تایوان، دلیل تغییراتی در برنامه شی جین‌پینگ و تصمیم وی برای رفتن به سمرقند بود، جایی که او احتمالا با پوتین در حاشیه نشست سازمان همکاری شانگهای ملاقات خواهد کرد. از این رو، رسانه های آمریکایی نگرانند که هدف اصلی شی جین پینگ در نشست سمرقند و در دیدار با سران کشورهای سازمان همکاری شانگهای در حاشیه آن، ایجاد همکاری امنیتی نزدیکتر با کشورهایی باشد که از متحدان ایالات متحده برای ایجاد بازدارندگی علیه چین به شمار نمی روند. این امر نه تنها در مورد رهبران کشورهای سازمان همکاری شانگهای بلکه در مورد رهبران کشورهای دیگر نیز صدق می کند که به دلایل مختلف دیگر به سمرقند خواهند آمد. مانند ترکیه.
ما معتقدیم که روسیه دیدگاهی واقع بینانه از وضعیت دارد و درک می کند که برخی از کشورهای آسیای مرکزی نگرش محتاطانه ای نسبت به عملیات نظامی ویژه در اوکراین دارند و از همه اقدامات مسکو حمایت نمی کنند. در این شرایط، روسیه به تبدیل سازمان همکاری شانگهای به یک ائتلاف نظامی-سیاسی سرعت نخواهد بخشید.
اما روسیه نمی تواند به دخالت نظامی فعال غرب در درگیری در اوکراین و به تلاش های ایالات متحده برای ایجاد اتحادهای نظامی جدید در شرق آسیا واکنش نشان دهد. بنابراین، ما فکر می کنیم که روسیه می تواند گام های واقع بینانه زیر را بردارد.
اول
سازمان همکاری شانگهای دارای دو نهاد دائمی است – دبیرخانه در پکن (PRC) و کمیته اجرایی ساختار منطقه ای ضد تروریسم (RATS) در تاشکند، ازبکستان.
این یک واقعیت شناخته شده است که از زمان ایجاد آن در سال ۲۰۰۲، (ساختار منطقه ای ضد تروریسم) شکل گیری خود را توجیه کرد و سهم ملموسی در توسعه سازمان شانگهای داشت. ساختار منطقه ای ضد تروریسم به پشتوانه و مرکز هماهنگ کننده آن در مبارزه با تروریسم، جدایی طلبی و افراط گرایی در سطوح منطقه ای و جهانی تبدیل شده است.
بنابراین، دلایلی وجود دارد که در اجلاس سمرقند، ابتکار عمل برای گسترش کارکردهای ساختار منطقه ای ضد تروریسم و تبدیل آن به یک مرکز امنیتی تمام عیار با اختیارات و دامنه فعالیت های گسترده تر، وجود داشته باشد.
همکاری نزدیک مسکو و پکن به عنوان رهبران سازمان همکاری شانگهای از این نظر کاملاً قابل پیش بینی است.
دوم
حیطه آشکاری وجود دارد که شرکت کنندگان در اجلاس تمرکز خواهند کرد و آشکارا درک متقابل بین روسیه و چین وجود دارد – جستجو برای راه های موثر برای همکاری کشورهای سازمان همکاری شانگهای برای خنثی کردن اقدامات غیردوستانه نیروهای فرامنطقه ای در منطقه جغرافیایی سازمان همکاری شانگهای و محدود کردن آن. فعالیت بازیگران خارجی و مخالفان در منطقه.
نیاز به جستجوی مورد دیگری جز هشدارهای صریح نیکلای پاتروشف، دبیر شورای امنیت در سخنرانی خود در نشست فوق الذکر دبیران شورای امنیت کشورهای سازمان همکاری شانگهای نیست.
نیکلای پاتروشف با اشاره به رزمایش همکاری منطقه‌ای ۲۰۲۲ تحت فرماندهی آمریکا که از ۱۰ اوت ۲۰۲۲ در تاجیکستان با حضور پرسنل نظامی ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان، مغولستان و پاکستان آغاز شد، تاکید کرد: “من می خواهم به شرکای خود مجددا تاکید کنم که بیش از هر چیز، آمریکایی ها به چنین رویدادهایی نیاز دارند تا فضای بالقوه عملیات نظامی را مطالعه کنند، موقعیت اهداف بالقوه را مشخص کنند و نقشه های دیجیتال را برای سلاح های با دقت بالا تنظیم کنند. من واقعاً امیدوارم که همه کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای به خطرات بسیار بالایی که این ابتکارات آمریکا برای امنیت ما دارد، پی ببرند.”
*ترجمه: ابوالفضل خدائی
