صربستان؛ اتحادیه اروپا یا روسیه
علی نصیری
رئیس جمهوری صربستان که متحد همیشگی روسیه به حساب می آمد، بعد از گذشت ۳۴۱ روز از آغاز جنگ اوکراین در شرق اروپا، به تازگی اظهاراتی در مورد این بحران مطرح کرده است که برخی از تحلیلگران آن را “یک خنجر از پشت به همتای روسی اش” ارزیابی می کنند.
“الکساندر ووچیچ” رئیس جمهوری صربستان که همواره با “ولادمیر پوتین” همتای روس خود گفت وگو می کند و تاکنون به درخواست های اتحادیه اروپا و آمریکا برای اعمال تحریم ها علیه مسکو به دلیل جنگ اوکراین جواب رد داده است، به تدریج اظهار نظرهایی می کند که برخی از آن به جدایی بلگراد از مسکو تعبیر و تفسیر می کنند.
او که به ادعای بخش صربی شبکه “سی ان ان” آمریکا در اول دسامبر (۱۰ آذر ماه) با انتصاب “الکساندر وولین” به جای “براتیسلاو گاشیچ،” به عنوان رئیس سرویس اطلاعات صربستان (بیا) و از مخالفان شناخته شده پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) موجب خشم آمریکا شده بود، به تدریج می رود که از موضع ضدغربی سابق خود فاصله گرفته و اظهارات همیشگی پوتین برای مالکیت بر بخشی از خاک اوکراین را نیز نادیده بگیرد.
شبکه “بلومبرگ” آمریکا روز دوشنبه گزارش داد که ووچیچ در مصاحبه ای، با ادعای اینکه ماه ها با پوتین صحبت نکرده، ادعای ارضی او را رد و پیش بینی کرد که بدترین حوادث جنگ اوکراین هنوز در راه است.
او سه شنبه گذشته در محل اقامت خود در بلگراد برخلاف سخنان سابق خود در اظهاراتی جدید گفت: “ما از همان ابتدا گفتیم که قادر نیستیم و نمی توانیم از تهاجم روسیه به اوکراین حمایت کنیم. برای ما کریمه و دونباس جزو اوکراین هستند و همچنان جزو خاک آن کشور خواهند ماند.”
خبرگزاری “ریانوستی” روسیه نیز سه شنبه گذشته از بلگراد گزارش داد که رئیس جمهوری صربستان با ابراز نگرانی از گسترش جنگ اوکراین فراتر از خاک آن، نسبت به آینده این جنگ ابراز نگرانی شدید کرده و از سیاستمداران جهان خواست هرچه زودتر برای پایان این جنگ اقدامی صورت دهند.
او حتی هفته گذشته در حاشیه مجمع جهانی اقتصاد در داووس سوئیس در توضیح چرایی مخالفت با تحریم‌ها علیه روسیه همزمان با حمایت از تمامیت ارضی اوکراین گفته بود که بلگراد تمامیت ارضی هر کشور عضو سازمان ملل را حفظ خواهد کرد.
رئیس جمهوری صربستان حتی پیش از این نیز با هشدار از اینکه ممکن است درگیری بزرگ جهانی بین روسیه و چین از یک سو و قدرت‌های غربی از سوی دیگر آغاز شود، فرض را بر این قرار داد که همه چیز به سمت روابط پیچیده‌تر بین غرب و روسیه و همچنین بین غرب و چین پیش می‌رود و برای کشورهای کوچکی که صرفاً می‌خواهند در امنیت به زندگی خود ادامه دهند و امنیت شهروندان خود را تامین کند، هیچ تحول خوب و خوشایندی وجود نخواهد داشت.”
این اظهارات جدید او در حالی صورت می گیرد که او تاکنون همواره تحت فشار شدید اتحادیه اروپا و سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) برای اعمال تحریم ها علیه روسیه و همراهی با غرب بوده و در عین حال همچنان هم در آرزوی پیوستن بلگراد به اتحادیه اروپا است.
ظاهرا تحولات ۱۰ روز اخیر پیرامون جنگ اوکراین موجب شد تا او برآیند این تحولات را به ضرر کشور خود ارزیابی کرده و با تغییر لحن قبلی در باره این جنگ، تلاش کند با موضع گیری های جدید شاید به گونه ای بتواند از فشارهای احتمالی آینده بر کشورش بکاهد.
در واقع، دولت صربستان که از لحاظ تاریخی همیشه به دنبال ایجاد تعادل بین منافع ژئوپلیتیکی و اقتصادی خود بین شرق و غرب بوده، این بار تحت فشارهای فزاینده خارجی و حتی داخلی ناشی از افزایش تبعات تورم ناشی از جنگ اوکراین مجبور می شود روابط با مسکو و منابع انرژی آن را قطع کند.
به اعتقاد برخی کارشناسان، شاید رئیس جمهوری صربستان با مشاهده حمایت های فزاینده غرب از اوکراین در جنگ با روسیه، به نتایج جدیدی نائل آمده و با در نظر گرفتن حساب احتمالات سعی می کند از عواقب عصبانیت بیشتر اروپایی نسبت به خود و کشورش در امان بماند، با وجود اینکه هنوز میل وافر دارد تا بلگراد را در دل اتحادیه اروپا جای دهد.
برخی تحلیلگران نیز حضور گسترده نیروهای ناتو در مرز صربستان و کوزوو را علت دیگر چرخش جدید دولت این کشور به سمت اروپا و آمریکا ارزیابی می کنند تا شاید بتواند از تهدیدهای آنها نیز در امان باشد و هم بتواند با جلب توجه بیشتر اروپایی ها پیوستن کشورش به این اتحادیه را زودتر عملی کند.
ووچیچ که سال گذشته با اکثریت آرا دوباره انتخاب شد و عضویت در اتحادیه اروپا را هدف نهایی خود می داند، این بار گفت که تصور اینکه دولت او به طور کامل از رهبری در مسکو حمایت می کند، اشتباه است.
وی در این خصوص به تلویزیون کشورش گفت: «ما همیشه در مورد برخی از مواضع روس ها خوشحال نیستیم. ما روابط سنتی خوبی داریم، اما این بدان معنا نیست که از هر تصمیم یا بیشتر تصمیماتی که در کرملین گرفته می شود، حمایت کنیم. ”
وی به تازگی حتی این را هم گفته است که اتحاد بین دو ملت ارتدوکس شرقی به قرن ها پیش باز می گردد. از نظر اقتصادی، صربستان سال ها است که از مدار روسیه خارج شده است. این کشور حدود ۶ درصد از تجارت خارجی صربستان را تشکیل می دهد. در حالی که اتحادیه اروپا تا کنون بزرگترین شریک تجاری صربستان بوده و هست.
برخی تحلیلگران هم معتقدند آگهی استخدام ماه گذشته از سوی گروه پیمانکاری روسی موسوم به “واگنر” در صربستان برای جنگ در اوکراین نیز موجب شد تا ووچیچ بیشتر نسبت به آینده روابط کشورش با روسیه احساس خطر کند و حتی مخالفت قاطعانه خود را نسبت به این اقدام نشان دهد، به گونه ای که این مخالفت مورد حمایت شدید “کریستوفر هیل” سفیر آمریکا در بلگراد نیز قرار گرفت.
هیل سه شنبه گذشته در مصاحبه‌ای گفت: «خوشحال شدم که از رئیس جمهور ووچیچ و دولتش شنیدم که می‌توانند تهدیدی علیه صلح و ثبات ناشی از واگنر را ببینند که به طور بالقوه در صربستان فعال است.
صربستان همچنان تمایل زیادی به عضویت در اتحادیه اروپا دارد اما در عین حال آواهای دیگر هم در این کشور به گوش می رسد که برای حفظ مناسبات نزدیک با روسیه تلاش می کنند و هنوز رسانه های نزدیک به دولت پیام های کاخ کرملین را پخش کرده و صدای کسانی که خواهان پس گرفتن درخواست عضویت صربستان در اتحادیه اروپا هستند نیز پیوسته بلندتر می شود.
حتی انتصاب وولین، وزیر اطلاعات جدید صربستان توسط رئیس جمهوری نیز هنوز سوالات ضد غربی زیادی را به ذهن متبادر می کند، چون وولین بنیانگذار و رهبر سابق جنبش سوسیالیست ها (PS) یک حزب «چپ» خودخوانده است که به دلیل سفر چند ماه قبل خود به مسکو مورد انتقاد شدید سیاستمداران طرفدار غرب کشورش هم قرار گرفت.
وولین در پایان ماه اوت ۲۰۲۲ (اوایل شهریور) با سرگئی لاوروف وزیر امور خارجه روسیه دیدار و بر دوستی عمیق بین دو کشور تاکید کرد.
در هر حال بسیاری از تحلیلگران، از بلگراد به عنوان آخرین دوست باقی مانده مسکو در اروپا یاد می‌کنند که تحت فشارهای تحریمی اتحادیه اروپا از دو ماه گذشته ابتدا بر بی طرفی در جنگ اوکراین صحه گذاشت و حتی رئیس جمهوری آن امروزه می رود با بیان اینکه انتخاب طرف جنگی در بحران اوکراین به نفع ملت صربستان نیست، ثابت کند که در فضای قطبی شده ژئوپلیتیک فعلی و افزایش فشارهای اتحادیه اروپا، بی‌طرفی در این جنگ به طور فزاینده‌ای غیر ممکن می شود.
صربستان در سال ۲۰۰۹ درخواست عضویت در اتحادیه اروپا را داد اما از سال ۲۰۱۴ در حال بررسی بوده است. این کشور ۲۲ فصل از ۳۵ فصل مذاکرات را شروع و پیوسته تاکید کرده است که اولویت اصلی اش را عضویت در اتحادیه اروپا قرار داده است.
با این حال، در ماه اکتبر جوزف بورل، نماینده عالی اتحادیه اروپا در امور خارجی و سیاست امنیتی، تأیید کرد که روند الحاق صربستان به اتحادیه اروپا متوقف شده است زیرا این کشور سیاست خارجی خود را با بروکسل همسو نمی‌کند.
کند کردن روند الحاق صربستان به اتحادیه به خودی خود یک تهدید به اندازه کافی موثر به حساب نمی آید، زیرا صربستان می‌داند تا زمانی که اختلاف خود با کوزوو را که در سال ۲۰۰۸ اعلام استقلال اعلام کرد، حل و فصل نکند، اجازه پیوستن به اتحادیه را نخواهد داشت، در حالی که اختلاف دیگری هم بین این اتحادیه با بلگراد به وجود آمده است و آن مخالفت بلگراد با خواسته این اتحادیه برای محکوم کردن روسیه در جنگ اوکراین است.
این در حالی است که چنانچه صربستان در مقابل از سیاست اتحادیه اروپا در اعمال تحریم ها علیه مسکو پیروی کند، منافع زیادی را از سمت روسیه از دست خواهد داد. چون این کشور تقریباً ۸۵ درصد گاز مصرفی خود را از روسیه وارد میکند. انجام هر کاری که انتقال جریان گاز را متوقف کند، پیامدهای مهمی برای اقتصاد و آسایش اجتماعی این کشور خواهد داشت.
ووچیچ رئیس جمهوری صربستان پیشتر با عدم اعمال تحریم‌ها علیه روسیه، توافقنامه‌ای را برای عرضه سه ساله بدون وقفه گاز از روسیه به کشورش تحت شرایط ترجیحی تضمین کرده است. این کار به او اجازه داد تا به مردم خود اطمینان دهد که در زمستان امسال آسیب نخواهند دید، زیرا بسیاری از اروپایی‌ها خود را برای کمبود برق و انرژی آماده کرده اند. این قرارداد همچنین کشور را در موقعیتی قرار داده است که گاز طبیعی را با سود به همسایگان خود صادر کند.
علاوه بر این بازارهای وسیع صادراتی به خاطر یک توافقنامه تجارت آزاد با روسیه که از سال ۲۰۰۶ به اجرا در آمده و یک توافقنامه تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه که در سال ۲۰۱۹ امضا شده، به روی صربستان باز شده است، اما در صورت تغییر روابط بین دو کشور ممکن است این توافقات هم از بین بروند.
در همین حال صربستان شاهد هجوم کسب و کارهای روسی – عمدتاً از بخش فناوری اطلاعات- به این کشور بوده است و از زمان آغاز جنگ در اوکراین، بیش از یک هزار شرکت از این قبیل در اتاق بازرگانی و صنعت ثبت شده‌اند. بخش هوانوردی این کشور نیز از این شرکت ها منتفع شده است و اکنون شرکت هواپیمایی ایر صربستان که تنها شرکت هواپیمایی اروپایی است که پروازهای منظم خود را به فرودگاه های روسیه انجام می‌دهد.
آخرین مورد اما نه کم‌اهمیت ترین آن هم این است که صربستان به حمایت و نفوذ سیاسی روسیه در سازمان ملل و سایر سازمان‌های بین‌المللی برای جلوگیری از درخواست‌های عضویت کوزوو – که بخشی از تلاش‌های صربستان برای جلوگیری از به رسمیت شناختن بین‌المللی آن است- نیاز دارد.
در عین حال، از زمان تهاجم روسیه به اوکراین، صربستان همیشه در کنار متحد خود در مجامع بین المللی نبوده است. در ماه مارس، به قطعنامه سازمان ملل در محکومیت تجاوز روسیه به اوکراین و در ماه اکتبر به قطعنامه دیگری که الحاق روسیه به خاک اوکراین را رد می کرد، رأی داد.
دیپلمات های صرب سازمان ملل متحد همچنین از تعلیق عضویت روسیه در شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد حمایت کردند، اما ووچیچ اعلام کرد که این کار تحت فشار اتحادیه اروپا انجام گرفته است.
همه اینها عملگرایی سیاست خارجی صربستان را نشان می‌دهد. این کشور با ایستادن در حاشیه درگیری اتحادیه اروپا و روسیه، سعی کرده است منافع خود را تامین کند. در واقع، صربستان در مواجه با شرق و غرب، بر اساس منافع شخصی و نه پیروی از ارزش‌های مشترک، عمل میکند – رویکردی که به نظر می‌رسد در میان جمعیت صربستان محبوبیت دارد.
به این ترتیب هشدار اتحادیه اروپا مبنی عدم ادامه مذاکرات الحاق ممکن است تاثیرگذاری مورد انتظار را نداشته باشد، زیرا بخش زیادی از جمعیت صربستان کمتر مشتاق پیوستن به اتحادیه اروپا هستند و بسیاری از مردم این کشور تظاهرات ضد جنگ راه می اندازند.
نظرسنجی‌های اخیر نشان می‌دهد که نه تنها حمایت از اتحادیه اروپا در صربستان به زیر ۵۰ درصد کاهش یافته است، بلکه تعداد مخالفان عضویت در اتحادیه اروپا بیشتر از کسانی است که از آن حمایت می‌کنند. کاهش شور و شوق برای اتحادیه اروپا تا حد زیادی به دلیل نیاز به عادی سازی روابط با کوزوو به عنوان شرط عضویت در اتحادیه اروپا و به معنی به رسمیت شناختن استقلال کوزوو توسط صربستان است.
از طرفی، همدردی عمومی صرب‌ها با روسیه به دلیل روابط تاریخی، فرهنگی و مذهبی بین دو کشور، در صربستان بالا است. بنابراین، اگر صربستان مجبور به انتخاب یک طرف شود، این سوال مطرح می شود که آیا واقعاً جانب روسیه را می‌گیرد؟
پاسخ به این سوال یک “نه” آشکار است. چون دولت صربستان کاملاً آگاه است که اتحادیه اروپا بزرگترین شریک تجاری این کشور است و بیش از ۶۰ درصد از کل تجارت در سال ۲۰۲۱ را به خود اختصاص داده است و در مقام مقایسه، تجارت با روسیه کمتر از ۵ درصد است. به این ترتیب، منافع اقتصادی اولیه صربستان به اتحادیه اروپا وابسته است.
به همین دلیل رئیس جمهوری این کشور امروزه در پاسخ به فشار فزاینده بروکسل، اظهار نظرهای جدیدی دارد تا عزم دولت خود برای حفظ بی طرفی در مورد شکاف اتحادیه اروپا و روسیه با اتحادیه نشان دهد.
وی اخیرا در یک بیانیه مطبوعاتی گفت که تا زمانی که صربستان متحمل هزینه‌هایی بیشتر از سایر ملاحظات شود و تا زمانی که این کشور نیاز به درک واقعیتی متفاوت داشته باشد، سیاست فعلی خود را حفظ خواهد کرد. این در حالی بود که او هم افکار عمومی و هم شرکای بین‌المللی صرب را برای تغییری اجتناب‌ناپذیر و قریب‌الوقوع در سیاست خارجی آماده می‌کرد.
دولت صربستان حتی به تازگی اعلام کرده است که به دلیل تحریم های اتحادیه اروپا که از دسامبر اجرایی شد، قادر به خرید نفت روسیه نیست. این کشور همچنین یک برنامه سرمایه گذاری ۱۲ میلیارد یورویی (۱۲٫۴ میلیارد دلاری) برای تنوع بخشیدن به واردات نفت و گاز خود ایجاد کرده است. همه اینها نشانه این است که بلگراد ممکن است تا حدی در برابر فشار اتحادیه اروپا تسلیم شود.
به همین دلیل، بسیاری از تحلیلگران معتقدند اگرچه بی طرفی عملگرایانه صربستان تاکنون به خوبی به آن خدمت کرده است. اما از آنجایی که سیاست واقعی بر دیپلماسی تاکتیکی اولویت دارد، به احتمال زیاد باید زودتر از روسیه فاصله بگیرد. حال حق انتخاب با رئیس جمهوری این کشور است که کدام راه را انتخاب کند. روسیه (شرق) یا اتحادیه اروپا و غرب؟
