افزایش بیپیشینهی شمار روزنامهنگاران در بازداشت خودسرانه
بیلان سالانه ۲۰۲۱ گزارشگران بدون مرز (RSF) نشانگر افزایش شمار بازداشت و زندانی کردن خودسرانه روزنامهنگاران است. همچجنین در سال گذشته ۶۵ روزنامهنگار قربانی گروگانگیری شدهاند و ۴۵ روزنامهنگار به هنگام انجام وظیفه کشته شدهاند.
تعداد بیسابقه روزنامهنگاران زندانی گزارشگران بدون مرز (RSF) تاکنون چنین میزان بالایی از روزنامهنگاران بازداشتی را ثبت نکرده است. تا ۱ دسامبر ۲۰۲۱، در مجموع ۴۸۸ روزنامهنگار به خاطر حرفه خود در زندان بودند که طی یک سال ۲۰ درصد افزایش داشته است. این صعود استثنایی در بازداشتهای خودسرانه بیشتر به سه کشور برمیگردد که دولتهای آنها نسبت به اشتیاق شهروندان خود به دموکراسی بیتفاوت هستند. وخامت این آمار همچنین حکایت از صعود سرکوب خستگیناپذیر رسانههای مستقل دارد.
گزارشگران بدون مرز (RSF) قبلا چنین آمار بالایی از روزنامهنگاران زن زندانی را ثبت نکرده است: ۶۰ نفر اکنون به خاطر حرفه خود در زندان هستند که یک سوم از آمار سال ۲۰۲۰ بیشتر است. در مقایسه، تعداد همکاران مرد زندانی آنها تنها ۱۹ درصد افزایش داشته است. زنان اکنون ۱۲.۳ درصد روزنامهنگاران زندانی را به خود اختصاص میدهند که حدود دو برابر آمار چهار سال پیش (۶.۶ درصد) است. این صعود نه تنها نشاندهنده این وقاعیت است که زنان بیشتر و بیشتری در کار روزنامهنگاری مشغول شدهاند که نسبت به سرکوب موجود در کل این عرصه هم مصون نیستند، و همچنین حاکی از ویژگیهای خاص منطقهای است.
میانمار، ویتنام و ایران: سایر کشورهایی که زنان روزنامهنگار را به زندان میاندازند در حال حاضر ۹ روزنامهنگار زن در میانمار زندانی هستند،
چهار روزنامهنگار زن در ویتنام زندانی هستند، از جمله فام دوان ترانگ (Pham Doan Trang) برنده جایزه آزادی رسانه های گزارشگران بدون مرز
در ایران نرگس محمدی، روزنامهنگار و مدافع حقوق بشر که پیش از این هشت سال را در حبس گذرانده بود، در اوایل ماه نوامبر و بعد از یک سال آزادی به زندان بازگشت. زندانی کردن او آمار زنان روزنامهنگار زندانی در ایران را به سه نفر رساند. پیش از نرکس محمدی عالیه مطلبزاده ، عکاس روزنامهنگار و نایب رییس انجمن دفاع از آزادی مطبوعات و نوشین جعفری بازداشت و به حبسهای سنگین محکوم شده بودند.
۷۴مین تولد در زندان
او یکی از مسنترین روزنامهنگاران زندانی در دنیا است. جیمی لای (Jimmy Lai) که در ۸ دسامبر ۱۹۴۷ به دنیا آمده است ۷۴مین تولد خود را در زندان هنگکنگ جشن گرفت، جایی که باید حبسی ۲۰ ماهه را به اتهام شرکت در تظاهرات حامی دموکراسی «بدون مجوز» در سال ۲۰۱۹ سپری کند. او که موسس گروه رسانهای «نکست دیجیتال» (Next Digital) ور روزنامه پیشروی «اپل دیلی» (Apple Daily) در هنگکنگ است در ۱۳ دسامبر به ۱۳ ماه دیگر حبس محکوم شد و به خاطر پنج اتهام دیگر که هنوز برایشان محاکمه نشده است با احتمال مجازات حبس ابد مواجه است.
کیوان صمیمی بهبهانی، یکی از شناختهشدهترین روزنامهنگاران ایران نیز به زودی ۷۳مین تولید خود را در زندان جشن میگیرد. او که در ۲۵ فوریه ۱۹۴۹ متولد شده سردبیر ماهنامه ایران فردا و رییس انجمن دفاع از آزادی مطبوعات است به اتهام «پروپاگاندا علیه رژیم» در دسامبر ۲۰۲۰ به سه سال حبس محکوم شد. او یکی از ۱۲ روزنامهنگاری است که در ایران در حال حاضر زندانی هستند.
محکومیتهایی ۱۵ ساله
پانزده سال حبس؛ طولانیترین مجازاتی که در سال ۲۰۲۱ به روزنامهنگاران داده شد و دو نفر از آنها با چنین مجازاتی مواجه شدند. در عربستان سعودی، علی ابولحوم (Ali Aboluhom) روزنامهنگاری با اصالتی یمنی در ماه اکتبر به خاطر توییتهایی که به گفته مقامات سعودی مروج «کفر، بیخدایی و ارتداد» بود به ۱۵ سال زندان محکوم شد. در ویتنام هم فام چی دونگ (Pham Chi Dung) در ماه ژانویه به اتهام کلی «پروپاگاندا علیه رژیم» به ۱۵ سال زندان محکوم شد.
محاکمات پایانناپذیر
بعضی محاکمات به نحوی غیرعادی از محاکمات معمولی طولانیترند. در کامرون، آمادو وامولکه (Amadou Vamoulké) خیلی دقیق فاصله ۴ کیلومتری سلول خود در زندان را با دادگاه ویژه کیفری در شهر یائونده را به خوبی بلد است. رئیس سابق رادیو تلویزیون کامرون از زمان بازداشت در سال ۲۰۱۶ تا امروز بیش از ۸۰ بار برای رسیدگی به پرونده خود به دادگاه برده شده است. در این محاکمه کافکایی که به خاطر عدم وجود مدارک به طول انجامیده است، او متهم به انتقال بودجه دولتی به رادیو تلویزیون کامرون شده است که برای یک دهه مدیریت آن را بر عهده داشت. او تاکنون به نحوی غیرقانونی و پیشگیرانه برای بیش از ۵.۵ سال زندانی شده است.
محاکمات پایانناپذیر در مراکش هم رایج است. علی انوزلا (Ali Anouzla) خبرنگار و دبیر وبسایت خبری لاکومه (Lakome) نیز گرچه هنگامه محاکمه در بازداشت نیست اما اکنون هشت سال میشود که منتظر تعیین سرنوشت خود است. او که در سال ۲۰۱۴ یکی از «قهرمانان اطلاعات» گزارشگران بدون مرز نام گرفت از سال ۲۰۱۳ به اتهامات «حمایت مادی از تروریسم» و «توجیه تروریسم» و «تحریک به ارتکاب اقدامات تروریستی» با ۳۰ سال حبس مواجه است. ماتی منجیب (Maati Monjib) روزنامهنگار و مورخ هم در دادگاهی در رباط در ژانویه ۲۰۲۱ به اتهامات ساختگی «کلاهبرداری» و «زیر پا گذاشتن عزت و اعتبار حکومت» در پروندهای که بیش از پنج سال پیش شروع شد به یک سال حبس محکوم شد که اکنون هم موضوع تجدیدنظرخواهی طولانی شده است. رسیدگی به پرونده او در سال ۲۰۲۱ بیش از ۲۰ بار به تعویق افتاد.
روزنامهنگاران کشته شده در سال ۲۰۲۱
تعداد روزنامهنگاران کشتهشده به کمترین میزان در ۲۰ سال گذشته رسیده است
گزارشگران بدون مرز در مجموع ۴۶ مورد کشته شدن روزنامهنگاران و کارمندان رسانه را در ارتباط با کار خود در سال ۲۰۲۱ ثبت کرده است (از ۱ ژانویه تا ۱ دسامبر). این پایینترین میزان طی تقریبا ۲۰ سال است. باید به سال ۲۰۰۳ برگشت تا سالی دیگر را یافت که طی آن کمتر از ۵۰ روزنامهنگار کشته شدهاند. تسریع این روند نزولی از سال ۲۰۱۶ بیشتر به خاطر پیشرفتهایی است که در مناطق جنگزده (سوریه، عراق و یمن) رخ داده و مناطق جنگی تثبیت و آرامتر شدهاند، به ویژه بعد از سال های مرگبار ۲۰۱۲ و ۲۰۱۶. به هر صورت، به طور میانگین میانگین تقریبا هر هفته یک روزنامهنگار در ارتباط با کار خود کشته شده است.
تعداد روزنامهنگاران زن کشته شده از دو نفر در سال گذشته به چهار نفر در ۲۰۲۱ رسید و سهم آنان از این آمار با ۹ درصد در بیشترین میزان خود از سال ۲۰۱۷ بود. این امر تا حدی به خاطر کاهش کلی تعداد موارد مرگبار بود و تا حدی به خاطر مرگ سه کارمند رسانه زن افغان، شهناز رووفی، سعیده سادات، و مرسل وحیدی که در ماه مارس طی دو حمله هدفمند در شهر شرقی جلالآباد کشته شدند و داعش مسئولیت آن حملات را بر عهده گرفت. زن کشته شده چهارم راشا عبدالله الحرازی، خبرنگاری تلویزیون یمن بود که طی بمبگذاری هدفمند خودرویی در شهر عدن در ماه نوامبر کشته شد.
دو سوم از کشتگان عامدانه به قتل رسیدهاند
این چهار زن و همینطور ۲۶ خبرنگار دیگر قربانی قتلهای هدفمند بودند. این بدان معنی است که تقریبا دو سوم (۶۵ درصد) روزنامهنگارانی که در سال ۲۰۲۱ کشته شدند عمدا هدف قرار گرفتهاند. گرچه این مقدار از همین میزان در سال ۲۰۲۰ کمتر است که رکورد بیسابقه ۸۵ درصد روزنامهنگاران کشته شده عمدا به قتل رسیده بودند، هنوز اندکی از میانگین این آمار در پنج سال گذشته بیشتر است.
برای اولین بار طی ۵ سال گذشته، تعداد روزنامهنگارانی که در کشورهایی که درگیر جنگ نیستند کشته شدند کمی کاهش یافت. به هر صورت سه تن از هر ۵ قربانی در کشورهایی کشته شدند که رسما در جنگ نیستند و حتی منطقهای که امنترین جای دنیا برای روزنامهنگاران تلقی میشود، یعنی اتحادیه اروپا هم تحت تاثیر قرار گرفت. قتل گیرگوس کارایواز (Giorgos Karaivaz) خبرنگار جرم و جرایم برای شبکه تلویزیونی استار (Star TV) که مشغول تحقیق روی فساد پلیس بود در بهار امسال در آتن، و قتل پیتر آر دیوریز (Peter R. de Vries) خبرنگار جرم و جرایم هلندی که همچنین به شاهدان در پروندههای کیفری مشاوره میداد، در تابستان امسال در آمستردام، این سال را به مرگبارترین سال از ۲۰۱۵ برای روزنامهنگاران در اروپا مبدل کرد. در ۲۰۱۵ حملهای تروریستی به نشریه طنز شارلی ابدو در پاریس منجر به قتل هشت نفر شد.
سه روزنامهنگار دور از میهن خود به کشته شدند
حتی اگر مرگبارترین جنگها طی سالهای اخیر کاهش یافتهاند، مناطق جنگی هنوز به ویژه برای اصحاب رسانه خطرناک است. در مجموع ۱۸ روزنامهنگار در مناطق جنگی در سال ۲۰۲۱ کشته شدند و سه تن از آنها (در مقایسه با یک نفر در سال گذشته) هنگام گزارش دادن در میدان جنگ و خیلی دور از میهن خود کشته شدند. دانیش صدیقی (Danish Siddiqui) عکاس هندی که برای آژانس خبری رویترز کار میکرد و برنده جایزه پولیتزر در سال ۲۰۱۸ شد، هنگام پوشش حمله ناموفق نیروها یگان ویژه افغان علیه مواضع طالبان در ۱۶ ژوئیه کشته شد. او در تلاش برای فرار از جنگجویان طالبان به همراه یک افسر ارتش و یک دکتر بعد از پناه بردن به مسجدی به ضرب گلوله به قتل رسید.
دو نفر دیگر هم خبرنگاران مجرب اسپانیایی، دیوید برایان (David Beriain) و روبرتو فریل (Roberto Fraile) بودند. آنها هنگام فیلمبرداری مستندی درباره گشتهای مبارزات علیه شکار غیرقانونی حیوانات در شمال شرقی بورکینافاسو، نزدیک محلی که به سه مرز معروف است (مرز کشورهای مالی، نیجر و بورکینافاسو) کشته شدند وقتی یکی از گروههای مسلح مقیم ساحل که در منطقه فعال هستند به روی کاروان آنها آتش گشود.
افغانستان: تحت سایه طالبان و داعش ولایت خراسان
گرچه کابل نهایتا در اواسط اوت بدون هرگونه جنگ و مرگ اصحاب رسانه به دست طالبان افتاد، اصحاب رسانه هزینه بالایی را در سال ۲۰۲۱ پرداخت کردند و در مجموع شش روزنامهنگار به قتل رسیدند که اکثر آنها طی حملات و بمبگذاریهایی جان باختند که مسئولیت آن را داخ یا طالبان به عهده گرفتهاند. مصونیت کامل افرادی که این حملات را انجام داده و آن جرایم را مرتکب میشوند دلیل ادامه یافتن خشونت علیه خبرنگاران در این کشور را توضیح میدهد که طی پنج سال گذشته شاهد کشته شدن ۴۷ روزنامهنگار (شامل شش زن) بوده است که برابر با مکزیک، مرگبارترین کشور دنیا برای اصحاب رسانه است. در ماه ژوئن گزارشگران بدون مرز از دادستان ارشد دادگاه کیفری بینالمللی خواست قتلهای سال گذشته روزنامهنگاران و کارمندان رسانه در افغانستان را تحت عنوان احتمالی جرایم جنگی مورد تحقیق قرار دهد.
یمن و هند: به گونهای یکسان ترسناک
یمن و هند، هر یک با چهار مرگ رتبه سوم مرگبارترین کشورهای دنیا برای اصحاب رسانه را شریک شدند. هر دو کشور نیز تعدادی یکسان از روزنامهنگاران کشته شده طی پنج سال گذشته دارند: ۱۸ نفر. اما گرچه روزنامهنگاران یمنی، نظیر احمد حدیج باراس، معمولا قربانیان جانبی جنگ بدون پایان این کشور هستند، روزنامهنگاران هندی معمولا قربانی قتلهای هدفمند قرار میگیرند بعد از آنکه سعی میخواهند فعالیات جرایم سازمان یافته محلی را پوشش دهند. سولاب سرواستاوا (Sulabh Srivastava) درباره قاچاق الکل تحقیق میکرد، چنا کساولو (Chenna Kesavulu) روی قمار و قاچاق تنباکو مشغول بود و آویناش جها (Avinash Jha) روی شبکهای از درمانگاههای غیرقانونی تحقیق میکرد. مانند سالهای گذشته، روزنامهنگاران مقیم نیمه شمالی هند بیشتر در معرض آسیب بودند. سه تن از چهار روزنامهنگار کشته شده در هند در سال ۲۰۲۱ اهل این منطقه بودند که اقتصادی متنوعتر ولی گهگاه هرج و مرج آمیز دارد که منجر به تشکیل و جریان یافتن فعالیات مجرمانه میشود که با همکاری پلیس و دولتهای محلی صورت میگیرد. روزنامهنگارانی که به دنبال پوشش این اقدامات میروند معمولا به آسانی هدف مجرمان قرار میگیرند.
پاکستان: موضوع های حساس خارج از محدوده است
حتی با یک مرگ کمتر از سال گذشته (سه مورد در مقایسه با چهار فقره)، پاکستان هنوز یکی از پنج کشور مرگبار دنیا برای روزنامهنگاران است. در اتفاقی جدید، دو تن از سه روزنامهنگار کشته شده اسمال برای سازمانهای خبری و رسانههای رسمی کار نمیکردند و رسانههای خبری مجازی خود را تاسیس کرده بودند. نظیم جوخیو (Nazim Jokhiyo) که مقیم جنوب پاکستان بود ویدیوهایی از شکار منتشر کرده بود که مهمانیهای شکار برای اشراف عرب آمده از خلیج فارس را نشان میدهد که غیرقانونی بودند چون به شکار گونههای تحت مراقبت میپرداختند. محمد زادا (Muhammad Zada) نیز اقدامات قاچاقچیان مواد مخدر در محل خود که در شمال پاکستان زندگی میکرد را افشا کرده بود. هر دوی آنها قربانی قتلهای هدفمند قرار گرفتند که حاکی از خطرات گزارشهای آنان بود و نشان داد تا چه حد رسانههای سنتی از پوشش این داستانها سر باز میزنند چون خطر اقدامات تلافیجویانه وجود دارد. این نشانه دیگری از محدود شدن آزادی رسانه ها در پاکستان است که در آن طی پنج سال گذشته ۱۶ روزنامهنگار کشته شدهاند.
حداقل ۶۵ روزنامهنگار و کارمند رسانه در حال حاضر گروگان هستند که دو نفر بیشتر از آمار سال گذشته است (۳ درصد افزایش). تمام آنها در سه کشور خاورمیانه ربوده شدهاند: سوریه (۴۴ نفر)، عراق (۱۱ نفر) و یمن (۹ نفر)، به غیر از اولیویر دوبوی (Olivier Dubois) روزنامهنگار فرانسوی که در سال ۲۰۲۱ در مالی ربوده شد.
علی رغم افزایش کلی تعداد گروگانها، برخی هم در سال ۲۰۲۱ آزاد شدند. چهار روزنامهنگار یمنی آزاد شدند، همینطور بلال عبدالکریم، بنیانگذار رسانه پروپاگاندای مقیم ایالات متحده به نام «آن د گراند نیوز» (On the Ground News) که در شمال سوریه به دست گروه جهادی هیات تحریر الشام ربوده شد.
گروگان: گزارشگران بدون مرز روزنامهنگارانی را گروگان محسوب میکند که توسط افرادی غیر حکومتی محبوس شدهاند و تهدید به مرگ و صدمه خوردن میشوند یا آنها را برای فشار آوردن به شخصی ثالث (یک دولت، سازمان یا گروهی از مردم) نگه میدارند و هدف آنها مجبور کردن آن شخص ثالث به انجام عملی مشخص است. گروگانها ممکن است به دلایل سیاسی و یا اقتصادی (به عنوان باج) ربوده شوند.
داعش هنوز مسئول ربودن بیشترین روزنامهنگاران است. تا ۱ دسامبر ۲۰۲۱ در مجموع ۲۸ روزنامهنگار، بیش از دو سوم (۴۳ درصد) تمام گروگانهای جهان، که در سوریه یا عراق ربوده شدند هنوز رسما توسط داعش نگه داشته میشوند، گرچه این گروه رسما در سال ۲۰۱۷ شکست خورد. تا به امروز جسد هیچ نفر از آنها پیدا نشده است و خانوادهها هنوز خبری دریافت نکردهاند.
در سوریه بزرگترین خطر اکنون از جانب هیات تحریر الشام میآید که گروه جهادی سوری است که کنترل منطقه شمال ادلب را در دست داشته و اکنون ۷ گروگان در اختیار دارد. هیات تحریر الشام امسال نیز چهار روزنامهنگار دیگر را ربود: خالد حسنو (Khaled Hseno)، ادهام دشرین (Adham Dashrne) و برادران بشار و محمد الشیخ.
برخی موارد قدیمیتر نیز در نتیجه تحقیقات مرکز سوری رسانه، یکی از همکاران سازمان گزارشگران بدون مرز، به تعداد گروگانها افزوده شدهاند که اخیرا ربوده شدن چند نفر دیگر را تایید کرد. مرکز سوری رسانه هرگز تحقیقات درباره روزنامهنگاران ربوده شده در سالهای ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ را متوقف نکرد، سالهایی که گروههای جهادی نظیر داعش و جیش الاسلام در اوج خود به سر میبردند. گرچه امید کمی وجود دارد که این روزنامهنگاران زنده پیدا شوند، هنوز در زمره گروگانها محسوب خواهند شد تا زمانی که مرگ آنها تایید نشده است. این امر درباره رازان زیتونه هم صادق است که روزنامهنگاری شناختهشده و مدافع حقوق بشر بود که در سال ۲۰۱۳ ربوده شد. تصور میشود او توسط آدمربایان خود به قتل رسیده است، ربایندگانی که هیچ وقت رسما شناسایی نشدند.
آستین تایس، گروگانی در سوریه برای نزدیک ده سال
آستین تایس (Austin Tice) روزنامهنگار آمریکایی در اوت ۲۰۱۲ حین یک ایست بازرسی در دمشق، پایتخت سوریه، ربوده شد و چهلمین تولید خود را در اوت ۲۰۲۱ در اسارت سپری کرد. آدمربایان او هیچ وقت به وضوح شناسایی نشدند و آخرین مدرک زنده بودن او که در یک ویدیو نشان داده شد مربوط به ۹ سال پیش بود. مقامات ایالات متحده در سال ۲۰۲۰ مذاکرات مستقیمی را با دولت رییسجمهور بشار اسد شروع کردند که باعث بروز این امیدواری شد که او هنوز زنده است و در زندانی حکومتی نگهداری میشود.
روزنامهنگاران با دشمنان دیگری در سایر کشورها هم مواجه هستند. در یمن حوثیها هنوز هشت روزنامهنگار را گروگان نگه داشتهاند که چهار تن از آن سال گذشته به اتهام جاسوسی برای عربستان سعودی به مرگ محکوم شدند. اکثر این گروگانها به خاطر شکنجه با مشکلات جسمی وخیمی دست و پنجه نرم میکنند. در گذشته این گروه شبهنظامی شیعی بیپرده از روزنامهنگاران به گروگان گرفته به عنوان ابزار چانهزنی در مذاکرات برای تبادل زندانیان بهره جسته است.
اولیویر دوبوی زندانی در ساحل صحرای آفریقا
تنها گروگان فرانسوی در کل دنیا در پایان سال ۲۰۲۱ یک روزنامهنگار است. خبرنگاری برای سه نشریه فرانسوی: لیبریشن (Libération)، پوینت آفریک (Point Afrique) و ژون آفریک (Jeune Afrique) که در گائو، شهری در شمالی شرقی مالی در ۸ آوریل ربوده شد. او یک ماه بعد در ویدیویی خیلی کوتاه دیده شد که در آن تایید کرد توسط جماعت نصره الاسلام و المسلمین، ائتلافی منطقهای از گروههای مسلح مرتبط به القاعده، به گروگان گرفته شده است. او ایمیلی دریافت کرده بود که به مشاهده گزارشگران بدون مرز رسیده است و از او دعوت کرده بود برای مصاحبه با نمایندگان جماعت نصره الاسلام و المسلمین به آنجا برود. اما او بعد از پرواز به گائو برای رفتن به این ملاقات ربوده شد. آقای دوبوی که از سال ۲۰۱۵ مقیم شهر باماکو، پایتخت مالی است همیشه پوششی منصفانه و مفصل از درگیریهای جاری در مالی را ارائه میکرد و با همه طرفین درگیر صحبت میکرد علیرغم خطر امنیتی شدیدی که برایش داشت. گزارشگران بدون مرز به اقدامات متعددی دست برده است تا به آزادی او کمک کند که شامل برگزاری دیداری در پاریس با روزنامهنگارانی بود که خود سابقا گروگان بودهاند و همچنین به راه اندازی کارزاری برای حمایت از او در ۱۵ شهر فرانسه.
روزنامهنگاران مفقود
دو روزنامهنگار در سال ۲۰۲۱ مفقود گزارش شدند.
هیچ یک از پنج روزنامهنگاری که در سال ۲۰۲۰ مفقود شدند پیدا نشدهاند و دو روزنامهنگار دیگر در سال ۲۰۲۱ مفقود شدند که آمار مجموع مفقودیهای ثبتشده توسط گزارشگران بدون مرز از سال ۲۰۰۳ را به ۴۶ نفر رساند.
هر دو روزنامهنگار مفقود شده در امسال اهل سونورا، ایالتی در شمال غربی مکزیک بودند که هممرز ایالات متحده است. میزان بالای ارتکاب جرایم سازمان یافته و وقوع فساد در سونورا این مکان را به ویژه به محلی خطرناک برای اصحاب رسانه مبدل کرده است.