هر وسیله برای رسیدن به هدف مجاز نیست!
نور محمد غفوری
در تویتر محترم امرالله صالح یک جمله را خواندم که به نظر وی « هر وسیله‌ای برای رسیدن به هدف مشروع است». در فکر من دفعتاً این سوال خطور کرد که آیا راستی هم «هر وسیله‌ای برای رسیدن به هدف مشروع است؟»
فکر می کنم که رابطهٔ هدف با وسیلهٔ تحقق آن یکی از موضوعات مهم و پیچیده در اخلاق، فلسفه، و سیاست است. پاسخ به این سوال به دیدگاه‌های اخلاقی، فرهنگی، و اعتقادی افراد بستگی دارد. سعی می‌کنم که بطور غیر جانبدارانه در این باره به چند رویکرد نظر اندازم:
۱. از زاویهٔ دید نتیجه‌گرایانه ((Consequentialism :
در این دیدگاه، اهمیت اصلی بر نتیجه‌ی عمل داده می شود.بدین معنی که اگر وسیله‌ای به تحقق یک هدف مطلوب و مثبت منجر شود، ممکن است آن وسیله موجه شمرده شود، حتی اگر ذاتاً غیراخلاقی به نظر برسد. این دیدگاه رسیدن به هدف، وسیله را توجیه میکند. معهذا این طرز تفکر اغلب به انتقادات شدید مواجه می‌شود، زیرا که ممکن است برای توجیه اعمال و وسایل غیراخلاقی حتی غیر قانونی به کار رود.
۲. دیدگاه وظیفه شناسی (Deontology):
طرفداران دید گاه وظیفه شناسی، برخلاف دیدگاه نتیجه‌گرایان، معتقدند که اعمال و وسایل رسیدن به هدف بدون در نظرداشت نتیجهٔ آن به خودی خود باید اخلاقی باشند. به‌دست آوردن هدف به وسیلهٔ غیر اخلاقی و نامشروع نادرست می پندارند. به عنوان مثال، دروغ گفتن، خیانت، یا اعمال خشونت‌آمیز، حتی برای یک هدف خوب، از دید وظیفه‌گرایان غیرقابل قبول است.
۳. دیدگاه اخلاق و فضیلت‌محور (Virtue Ethics):
این دیدگاه اساساً به شخصیت و فضایل انسانی توجه دارد. بر اساس آن، رفتار فرد باید منعکس‌کننده‌ی فضایل اخلاقی- نظیر صداقت، عدالت، شجاعت و دلسوزی باشد. از این منظر، استفاده از وسایلی که این فضایل را زیر پا می‌گذارند، حتی برای رسیدن به یک هدف خوب، مورد قبول نیست.
۴. دیدگاه دینی و معنوی (Religious and spiritual) :
در بسیاری از آموزه‌های دینی، استفاده از وسایل غیراخلاقی برای رسیدن به هدف، حتی هدف نیکو هم مردود است. برای مثال، در دین مبین اسلام هم در قرآن، هم در سنت پیامبر اسلام (ص) و هم در فقه و اخلاق اسلامی بر این موضوع تأکید شده است که هدف خوب باید از طریق وسایل مشروع و اخلاقی دنبال شود. بر اساس این تعالیم، وسیله‌ای که برای رسیدن به هدف استفاده می‌شود، باید با اصول اخلاقی و شریعت اسلامی همخوانی داشته باشد و هرگونه استفاده از وسایل ناپاک یا حرام را، حتی برای دستیابی به اهداف مقدس، مردود می‌دانند.
در مسیحیت نیز استفاده از وسایل غیراخلاقی برای رسیدن به اهداف نیکو پذیرفتنی نیست. این ایده که “هدف وسیله را توجیه میکند” با بسیاری از تعالیم اخلاقی مسیحیت تضاد دارد. در الهیات مسیحی، هم هدف و هم وسیله باید اخلاقی و مطابق با اراده خدا باشند.
در مذهب هندو، مسئله استفاده از وسایل غیراخلاقی برای رسیدن به اهداف نیکو به‌طور پیچیده‌ای با مفاهیمی وظیفه و اخلاق و اصول فلسفی و اخلاقی مرتبط است. در هندوئیسم، این موضوع بستگی به وظیفه، قانون اخلاقی، و نظم جهانی دارد. استفاده از وسایل غیراخلاقی برای رسیدن به اهداف نیکو معمولاً نقض وظیفه انسانی و اخلاق تلقی می‌شود، زیرا اعمال غیراخلاقی می‌توانند نظم اجتماعی و جهانی را بر هم بزنند. وقس علیهذا…
۵. پیامدهای اجتماعی و فردی:
استفاده از وسایل غیراخلاقی برای رسیدن به یک هدف ممکن است اعتماد اجتماعی، روابط انسانی، و اصول بنیادین جامعه را تخریب کند. حتی اگر هدف به‌ظاهر ارزشمند باشد، وسایلی که به ظلم، نفرت افگنی، تبعیض، یا تخریب منجر می‌شوند، اغلب تاثیرات جانبی تخریب کننده و پیامدهای ناخواسته‌ای خواهند داشت که می‌توانند نتایج مثبت هدف را از بین ببرند.
برای جنگ هم که خراب‌ترین و وحشی‌ترین عمل انسانها و ذاتاً با خشونت و بی‌رحمی همراه است، در کنوانسیون‌های ژنو و سایر قوانین بین‌المللی قواعد و هنجارهای اخلاقی به‌خاطر کاهش رنج انسانی و حفاظت از افرادی که در جنگ شرکت نمی‌کنند، طرح شده است. این قوانین نه‌تنها بر اساس ملاحظات حقوقی، بلکه بر پایهٔ اصول اخلاقی، مانند احترام به کرامت انسانی، تدوین شده‌اند.
در اخیر گفته می توانیم که استفاده از هر وسیله‌ای برای رسیدن به هدف نمی‌تواند توجیه‌پذیر باشد. وسایل و روش‌ها باید با اصول اخلاقی، انسانی، ملی و ارزش‌های اساسی همخوانی داشته باشند. همانطوریکه در تعین هدف به تعهدات اخلاقی، رفاه اجتماعی و منافع ملی تأمل عمیق لازم است، به همان‌گونه در مورد و سایل رسیدن به هدف و در بارهٔ پیامدهای اعمال نیز فکر عمیق و مراعات نمودن معیار های اخلاقی بشری و توجه به منافع ملی ضروری است.
۱۹/۱/۲۰۲۵
