له ښاغلي (اسدالله بلهار جلالزي) سره، چې د علم او ادب پېژندل شوی لیکوال، کیسه لیکونکی او تکړه ژورنالیست دی، د داداییسم هنري او ادبي ښوونځی په تړاو ځانګړې مرکه

مرکوال: انجنیر عبدالقادر مسعود

ښاغلی اسدالله بلهار جلالزی د پښتو ادب او فرهنګ وتلی او نومیالی استازی، شاعر، کیسه لیکونکی، څېړونکی او تکړه رسنوال(ژورنالیست) دی.ده دخپلو علمي، ادبي او فرهنګي نښیرونو له لارې د پښتو ادب لمن زرغونه او پتمنه او د پښتو ژبې کیسو ډېوې بلې ساتلې دي.

ښاغلی علم ګل سحر هغه تکړه او مخکښ لیکوال، ادیب، کیسه لیکونکی او شاعر دی چې د خپلو نښرونو(اثارو) له لارې یې خپلې ملې ژبې او افغاني ادب او فرهنګ ته د ستاینې او ویاړ ډک چوپړ او خدمتونه تر سره کړې دي. دی په خپله یوه لیکنه کې د ښاغلي اسدالله بلهارجلالزي په تړاو داسې وايي:

((…اسدالله بلهار جلالزی مې له نږدي څلويښتو کلونو را هيسي ملګری دی او ملګرتیا مو هم د کتاب ملګرتیا وه، غزني هغه وخت يو نسبتآ مجهز کتابتون درلود موږ دواړو به له دې کتابتون څخه کتابونه اخیستل بیا به مو یو بل ته د مطالعه شوي کتاب په اړه معلومات ورکول، پر کتابونو به مو د خپلې نیمګړې پوهې له مخې نقدونه کول. کله داسې هم شوي چې یو کتاب مو پیدا کړی او په ګډه مو لوستی دی، د جلالزي صاحب مشر ورور ارواښاد محبوب جلالزی زموږ دواړو استاد و او موږ به یې د کتاب لوستلو ته هڅولو نو ښاغلي بلهارجلالزی له ماشومتوبه له کتاب سره رالوی شو، په تنکۍ ځواني کې يې شعرونه لیکل او لا هغه وخت يې شعرونه په تول پوره ګڼل کیدل بیا یې داستاني ادبیاتو ته هم مخه کړه د لنډو کيسو لیکل پیل کړل او خوندورې لنډې کیسې یې وليکلې، د دې تر څنګ يې د ادب تیوري په برخه کې هم کار وکړ او ځينې ارزښتمنې مقالې يې وليکلې.  د بلهار جلالزي یو بل مهم کار د فولکلور په برخه کې دی چې نوې او ښې څيړنې يې تر سره کړې.

جلالزی صاحب د ليکوالي تر څنګ يو ژمن او لايقه ژورنالست هم دی چې په بیلابیلو ورځپاڼو او راډیو ګانو کې يې کار کړی دی. خپلې دندې یې پخپل وخت او په ښه ډول تر سره کړې دي ، افغان فرهنګ او ادب ته د دوی د لا زیاتو بریاوو په هیله.))

ښاغلی جلالزی صاحب یو دروند، زړه سواندی، خواخوږی او د درنښت وړ شخصیت دی. دی له خپلو یارانو، دوستانو، ملګرو، هېواد او هېواد والو سره ژوره مینه لري.

همداسې ښاغلی دستګیر نایل چې د علم، ادب او فرهنګ په ډګر کې پېژندل شوی مخکښ، نوښتګر ادیب، داستان لیکونکی او تکړه شاعر دی او د خپلو نښیرونو(اثارو) په وسیله یې د دري- پارسي ډګر تود ساتلی دی، په خپل ېوه لیکنه کې د ښاغلي اسدالله بلهار جلالزي په تړاو داسې کښلي دي.

((نیم نگاهی به کار نامه های فرهنگی و ادبی اسدالله جلالزی ))

 « من با نام و آثار جناب اسدالله جلالزی از طریق نشرات کشور آشنایی دارم و آثار منظوم و منثور او را در مجلات و روز نامه ها خوانده ام.از آثار جناب جلالزی پیداست که ایشان نویسنده ای توانا، شاعر نازک خیال ، ژور نالیست متعهد و مترجم موفقی اند.جناب جلالزی در قدم نخست، آموزگاری موفق در امر تربیت و آموزش نسل جوان و فرزندان وطن بوده و ثانیا کار های فرهنگی و ادبی اش ستودنی است.از قلم جناب جلالزی تا کنون آثار بیشماری در عرصه های گوناگون هنری و ادبی بر جا مانده که به فرهنگ و زبان و ادبیات پشتو غنا بخشیده است.افزود بر کار های فرهنگی – ادبی، جناب جلالزی کار های دیوانی و دفتری را با مسوولیت پذیری انجام داده است. از انجمله ریاست آموزش و پرورش، معاون روز نامه ها مانند روزنامه ی سنایی و بعد ها هم در زمان حکومت حامد کرزی مدیر مسوول هفته نامه ای بنام ( پیوند) هم وظیفه اجرا کرده است.

    جناب جلالزی نتها در زبان پشتو که در زبان فارسی دری هم آثار از خود بجا گذاشته و در واقع یک شاعر ذوالسانین بوده است.که سروده هایش در زبان فارسی هم عاری از عیب های بدیعی و لفظی و عروضی است.جناب جلالزی به ادبیات داستانی هم توجه و علاقه ی فراوان داشته و در این ژانر ادبی هم آثاری از خود بجا گذاشته است.لازم به تذکر است که جلالزی یکی از شاعران و نویسنده گان دست اول امروز در زبان پشتو است که گام های بزرگی در غنا مند ساختن زبان پشتو برداشته است.و جایش در ردیف استادان قدر مسلم معاصر زبان پشتو قرار دارد. 

دستگیر نایل 

25 نوامبر 2025 – لندن»

ما دا ځل له ښاغلي اسدالله بلهار جلالزي سره د نړېوال ادبي ښونځی «دادایسم»  په تړاو یو ځانګړې مرکه جوړه کړې ده، چې تاسو د ادب او فرهنګ درنو او پتمنو مینه والو ته یې وړاندې کوم.

ګران جلازی صاحب زما نیکې هیلې او پیرزوېنې ومنئ. اجازه راکړئ خپلې پوښتنې پل کړم.

ګران او محترم انجنیر عبدالقادر مسعود صاحب زه هم تاسو او مینه والو ته سلامونه وړاندې کوم او ستاسو په چوپړ کې یم.

***

مسعود: تاسو د داداییسم هنري او فرهنګي مکتب څنګه راپېژنئ او ارزوئ، کوم چې د شلمې پیړۍ په پیل کې په اروپا کې رامینځته شوی دی. مهرباني وکړئ د دې ښونځی د تاریخ، آر او بنسټ په اړه لنډ مالومات راکړئ، چیرته، کله او د چا لخوا جوړ شوی دی او لومړني بنسټ ایښودونکي یې څوک دي؟

اسد الله بلهار:

  د داداییسم (Dadaism) مکتب یو له هغو هنري او فرهنګي غورځنګونو څخه دی چې د شلمې پېړۍ په پیل کې یې د هنر نړۍ ولړزوله. دا مکتب د لومړۍ نړیوالې جګړې پر مهال د هنرمندانو د ژورې ناهیلۍ، غوسې او دودیزو ارزښتونو پر وړاندې د بغاوت له امله رامنځته شو.

 د داداییسم، د هنري او فرهنګي غورځنګونو په وړاندې ودریده اوموخه یې د جګړې، ملیتپالنې او بورژوایي ارزښتونو پر ضد غبرګون وو.  داداییسم د منطق، ښکلا، او دودیزو هنري اصولو پر ضد ولاړ وو،  د دوی د پیغام رسولو لاره  تصادف، طنز، او بې‌معنا والي وو.

پر (۱۹۱۶)زېږدیز کال کې یې په سویس کې بنسټ کیښودل شو، بنسټګر یې هوګو بال (Hugo Ball) او د هغه ملګرې ایمي هینینګز   Hennings)  (Emmy  وه لومړنی مرکز Cabaret Voltaireو. د دادا بل رسمي بنسټ‌ګر تریستان څارا (Tristan Tzara) – و. هغه هم شاعر و.

مسعود: د هر ادبي مکتب ډېرې نښې د پخوانۍ دورې په ادبي اثارو کې موندل کېدای شي او د هر ادبي او هنري مکتب رامنځته کېدنه د خپلې دورې د ځانګړو ټولنیزو، کلتوري، سیاسي او تاریخي شرایطو او د فلسفي افکارو تر اغیز لاندې وي. ستاسو په اند هغه عوامل او انګیزې څه دي چې د داداییسم مکتب د رامنځته کیدو لامل شوي دي؟

 اسد الله بلهار:

دا یو ډېره ښه او ژور پوښتنه ده، ځکه چې داداییسم (Dadaism) یوازې یو ادبي یا هنري مکتب نه و، بلکې د خپل وخت د فکري، سیاسي او فرهنګي بې‌باورۍ یو توند غبرګون و. دا مکتب د (۲۰)مې پېړۍ په لومړیو کې، په ځانګړي ډول د لومړۍ نړیوالې جګړې (1914–1918) پر مهال او له هغې وروسته رامنځته شو. لاندې هغه مهم عوامل او انګېزې دي چې د داداییسم د راټوکېدو سبب شوې.

لومړۍ نړیواله جګړه د دغه مکتب تر ټولو ستر محرک ګڼل کیږي ځکه دې جګړې انسانانو ته وښوده چې عصري تمدن، عقلانیت، ساینس او سیاسي نظامونه، نه یوازې د سولې تضمین نشي کولای، بلکې د انسانیت د تباهي وسایل هم برابروي.

دادایي هنرمندان د جګړې د وحشت پر وړاندې یاغي شول او دا باور یې درلود چې که دا “منطقي” تمدن موږ وژني، نو موږ به د منطق خلاف یو بې‌نظم، بې‌ پوهي اوغیر عقلاني هنر یې رامنځته کړ. دوی به ویل: که عقل د بشر د ژغورلو وسیله وای نو داسې وسایلو جوړول چې د بشر د نابودي له پاره کارول کیږي. څه معنی؟ ځکه یې د منطق،عقل او هنر په مقابل کې بغاوت وکړ چې کله نا کله یې د مسخرو په ښوونځي یاد شو. د بورژوايي فرهنګ څخه کرکه څرګنده کړه. دوی غوښتل چې هنر د ټولنیز سیستم او دروغجنو ارزښتونو پر ضد وسیله وګرځي، نه د اشرافو د تفریح لپاره. بل دا چې داداییسم تر ډېره د نهیلیت (Nihilism) یا د ارزښتونو د انکار فلسفې تر اغېز لاندې و.
دوی د ارزښتونو، اخلاقو، منطق او هنر معنا تر پوښتنې لاندې راوستله. او ویل به یې که ژوند بې‌معنا دی، هنر هم باید بې‌معنا وي.
کډوالي هغه هم د جګړې له امله، د لومړۍ جګړې په ترڅ دادايي هنرمندان ژنیو ته تللي و. دوی له یو ډول کلتوري ګډودۍ سره مخ وو. چې د ډیرو ژبو او کلتورونو ګډوډي هم د داداییزم د څو اړخیز تفکر یوه سرچینه شوه.
په ټوله کې دغه مکتب داسې ښوده کله چې تمدن له انساني ارزښتونو منحرف شي، نو هنر هم کولی شي خپل دودیز قالبونه مات کړي او د یوې فکری انقلابي وسیلې بڼه غوره کړي.

مسعود: : تاسو د داداییسم د مکتب آرونه، بنسټیزې او مهمې قاعدې، اړینې ځانګړنې او غوره ځانګړتیاوې او د داداییسم سبک، تګلوري او ارزښتونه څنګه ارزوئ؟

اسد الله بلهار: البته، مسعود صاحب راځئ د داداییسم (Dadaism) مکتب ته یو ژور نظر واچوو — دا یو له هغو هنري خوځښتونو څخه دی چې د هنر، منطق او ټولنیزو ارزښتونو پر وړاندې یې بنسټیزه پوښتنه راپورته کړه.

 داداییستانو د هر ډول دودیزو هنرونو، منطق، اخلاقو او ټولنیزو ارزښتونو مخالفت کاوه. د هنر د تولید له پاره یې بې قاعدې میتودونه کارول. دوی په دې  باور ول، چې هنر باید د ښکلا یا مهارت پر بنسټ نه، بلکې د هنرمند د ذهن د آزادۍ پر بنسټ وي. د ژوند، له ارزښتونو او هنر څخه یې انکار کاوه.

 ځانګړنې او غوره ځانګړتیاوې یې دا وې چې په شعرونو کې یې بې معنی ژبه کاروله، د شعر جوړښت، قافیې، ته یې پام نه کاوه، بې منطقه شعرونه یې خوښول، د کولاژ او فوتومونتاژ په برخه کې یې د ورځپاڼو، مجلو او نورو شیانو ټوټې سره یو ځای کولې، په سیاسي، ټولنیزو او فرهنګي جوړښتونو یې نیوکې او ملنډې وهلې. بې قاعدې موسیقي چې په کې به چیغې، بې ربطه غږونه او حرکتونو موجود و. تولیدوله.

مسعود: تاسو د لومړۍ نړیوالې جګړې ژور اغېز د داداییسم د ښونځی په رامنځته کېدو او د دې ښونځی د جوړونکو په عقاید، اندونه او باورونه څنګه ارزوئ؟

اسد الله بلهار:

له تاریخي نظره، د داداییزم ظهور د دې ښکارندوی و، چې د دغه مکتب هنرمندانو هڅه کوله د هغو ارزښتونو پر ضد بغاوت وکړي چې د جګړې لامل شوي ول. داداییستانو د هغه ټول فرهنګي نظام بنسټونه وځپلې چې له دوی سره یې خیانت کړی و.

مسعود: ویل شوې دي: د نامتو او مخکښو اندیالو او متفکرانو لکه فریدریش نیچه او زیګموند فرویډ، فلسفي اندونه او لیدتوګي د داداییسم د هنر په جوړولو کې مهم رول لوبولی دی. تاسو په دې تړاو څه لید لرئ؟

اسد الله بلهار:  د نیچه او فرویډ اندونه د شلمې پېړۍ د هنر او ادبیاتو پر جریانونو خورا ژور اغېز کړی، او داداییسم هم ترې مستثنا نه دی. راځئ دا موضوع له دواړو اړخونو – نیچه او فرویډ – لنډه وڅېړو:

۱. فریدریش نیچه او داداییسم

نیچه د عقل‌محوري ارزښتونو، دیني اخلاقو، او مطلقو حقیقتونو نیوکه وکړه. هغه د “خدای مړ دی” مفکوره وړاندې کړه او پر دې باور وو چې انساني ژوند باید د نورو ارزښتونو پر بنسټ ولرو.

د نیچه اغېز پر داداییزم:

ارزښت‌ماتونه (deconstruction of values): داداییان د هنر دودیز تعریفونه، ښکلا، او منطق ردوي – دا د نیچه د ارزښت‌ماتوونې تمایل ته ورته ده.

انارشيستي تمایل:  نیچه ته لکه داداییانو، د ټولنیزو چوکاټونو ردول یو ډول آزادۍ ته لاره وه.

ژبه او منطق: نیچه باور درلود چې ژبه حقیقت نه ښيي، بلکې دا یو مجازي جوړښت دی. داداییان هم له ژبې سره لوبې کولې، شعرونه یې بې مانا جوړول، او د منطق ضد بیان ته ارزښت ورکاوه.

۲. زیګموند فرویډ او داداییسم

فرویډ د لاشعور، خوبونو، او جنسي غریزو مفکورې معرفي کړې. دا اندونه د هنر په یوې نوې ژبنۍ او تصویري بڼې کې انعکاس وموند.

د فرویډ اغېز پر داداییزم:

لاشعور او آزاد تداعي: داداییان هڅه کوله چې د ذهن ژور پرتونه راوباسي، هغه څه چې د منطق او شعور له کنټروله بهر وي.

خوبونه، فانتزۍ او اختلال: د فرویډ خوب‌تحلیل داداییانو ته دا جواز ورکړ چې هنر له خوبونو، ناڅاپي تصوراتو او بېلابېلو اختلالي بڼو څخه الهام واخلي.

جنسیت او ټابو: داداییان د جنسي تمایلاتو، تابو موضوعاتو، او ممنوعه محتواو ته لار خلاصه کړه، چې دا هم د فرویډي تحلیل تمایلونه انعکاسوي.

او موږه دې پایلې ته رسوي چې داداییسم، که څه هم ظاهراً یو بې‌منطقه، انکار کوونکی هنري خوځښت دی، خو دا بې ‌بنسټه نه دی. د نیچه فلسفي شکاکیت او د فرویډ رواني ژور لید، دواړه د داداییزم د ظهور په ذهني شالید کې قرار لري.

نو په ټوله کې، ویلای شو چې نیچه د ارزښتونو فلسفي ماتونه او فرویډ د لاشعور رواني ژوروالی – دواړه د داداییزم د فکري خوځښت بنسټیز الهامونه دي.

مسعود: ویل شوې دي: «تریستان تزارا» شاعر، ډرامه لیکونکی، د فلم ډایکټر، موسیقي پوه، سیاست پوه د شلمې پېړۍ فرانسوي ژبۍ رومانیایي هنرمند، «ریشارډ هولزنبک»، الماني شاعر، «ژان آرپ» مجسمه جوړونکی انځورګر او آلماني- فرانسوي شاعر، او «هوګو بال» جرمني شاعر او لیکوال د داداییسم ښوونځي اصلي غړي ول. كه د نوموړو په ادبي او هنري شخصیتونو، اغیزمنو نښیرونو (اثارو) ارزښت په تړاو  یې یو څه رڼا واچوئ.

اسد الله بلهار : هو، دا څلور شخصیتونه—تریستان تزارا، ریشارډ هولزنبک، ژان آرپ، او هوګو بال—د شلمې پېړۍ په پیل کې د داداییسم (Dadaism) هنري خوځښت بنسټګر او اغېزمن استازي بلل کېږي. دا مکتب د لومړۍ نړیوالې جګړې په غبرګون کې وزېږېد، چې هدف یې د عقل‌محور تمدن، جګړه‌خوښو سیاستونو، او دودیزو هنري اصولو پر ضد بغاوت و. راځئ د هر یوه شخصیت او د هغوی ادبي-هنري ونډو ته جلا جلا لنډه کتنه وکړو:

۱. تریستان تزارا (Tristan Tzara)

اصلي نوم: سامی روزنشتوک

اصلیت: رومانیایي، خو وروسته د فرانسې تبعه شو.

وړتیاوې: شاعر، ډرامه لیکونکی، ایستلتي فلم جوړوونکی، د موسیقۍ نقد لیکونکی، او فلسفي ذهن لرونکی.

دنده: د دادا مکتب یو له مؤسسینو څخه، او د دې خوځښت “مانفیست لیکونکی”.

مشهور اثر:

“دادا مانفیست 1918″ – دا متن د هنري ازادۍ چیغه ده او د عقل، منطق او دودیزو ارزښتونو پر ضد بغاوت څرګندوي.

اغېز: تزارا د دادا خوځښت ته نړیوال انعکاس ورکړ، او وروسته یې د سوررئالیزم او چپي سیاستونو سره هم یووالی درلود.

۲. هوګو بال (Hugo Ball)

اصلیت: جرمنی

وړتیاوې: شاعر، لیکوال، فیلسوف، او تمثیل‌پوه.

وړاندیز: د Cabaret Voltaire (په زوریخ کې) مؤسس، چې د دادا د زیږېدو ځای بلل کېږي (1916).

مشهور اثر:

“دادا مانیفستو 1916”

“Flight Out of Time” یوه مهم یاددښت‌لیک ده چې د دادا لومړني تاریخي حالات په‌کې راټول شوي.

اغېز: هوګو بال د ماشومي ژبې غوندې بې‌مانا ژبې کارولو له لارې د شعري جوړښتونو پر ضد انقلاب وکړ.

۳. ریشارډ هولزنبک (Richard Huelsenbeck)

اصلیت: جرمنی

وړتیاوې: شاعر، ډاکټر، نظریه‌پوه

اغېز: هغه دادا له زوریخ نه جرمني ته یووړ او د برلین دادا خوځښت بنسټ یې کېښود، چې ډېر سیاسي او انقلابي و.

مشهور اثر:

“د دادا تاریخ” – یو ارزښتناک اثر چې د مکتب تحلیل، داخلي اختلافونه، او پراخ اغېز تشریح کوي.

اغېز: هولزنبک دادا د سیاسي ناارامۍ او ټولنیز بغاوت یوه وسېله وګڼله.

۴. ژان آرپ (Jean Arp یا Hans Arp)

اصلیت: د فرانسې-المان ګډ ورثه لرونکی.

وړتیاوې: شاعر، نقاش، مجسمه جوړونکی.

برخوال: د دادا بنسټګر او بیا وروسته د سوررئالیزم برخه.

مشهور سبک: تصادفي هنر (chance-based art)، په کوم کې چې بڼه او ترکیب د هنرمند د ارادې پرته ټاکل کېږي.

اغېز: آرپ دادا ته تجسمي هنر (visual arts) راوړ، او د هنر “منطقي جوړښت” یې له‌منځه یووړ.

ټولیز اغېز:

داداییستانو د هنر، ادب، موسیقۍ او فلسفې په بېلابېلو برخو کې د نظم ضد، معنا ضد، او سیاست ضد فکر ته وده ورکړه. د دوی کارونه وروسته د سوررئالیزم، نیوډادا، پاپ‌ارت، او مفهومي هنرونو بنسټونه کېښودل.

مسعود: د داداییسم د ښونځی خپریدل د نړۍ په نورو برخو لکه: برلین، نیویارک او پاریس کې څنګه ارزوئ؟ او دا راته وویاست چې په دغو برخو کې د دوی بنسټ اېښودونکي څوک ول.

اسدالله بلهار: البته، مسعود صاحب، دا یوه ډېره زړه‌ راښکونکې پوښتنه ده! د داداییسم مکتب، چې د لومړۍ نړیوالې جګړې له ناورین وروسته د هنر، منطق او ټولنیزو ارزښتونو پر ضد د اعتراض په توګه راپیدا شو، ډېر ژر له زوریخ څخه نورو ښارونو ته خپور شو. راځئ چې د برلین، نیویارک او پاریس تجربو ته یو نظر واچوو:

برلین

دادا په برلین کې سیاسي بڼه غوره کړه. دا ښار د دادا د انقلابي او انتقادي روحیې لپاره یو مناسب چاپېریال و.

مهم بنسټ‌اېښودونکي:« رائول هاوسمان، جان هارتفیلد، او هانا هوخ.» دوی د فوتومونتاژ (عکسونو ترکیب) له لارې د نظاميزم، ملي‌گرایي او ټولنیزو نابرابریو پر ضد غږ پورته کړ.
 نیویارک

نیویارک د دادا یوازینی غیراروپایي مرکز و، چې هم‌مهاله له زوریخ سره وده وکړه.

مهم شخصیتونه:« مارسل دوشان، من ری، او فرانسیس پیکابیا.» دوی د هنر دودیز تعریف ته ننګونه وکړه، لکه د دوشان مشهور اثر “فواره” چې یو عادي تشناب و، خو د هنر په توګه وړاندې شو.

پاریس

پاریس د دادا د وروستۍ مرحلې کور و، چیرې چې دا مکتب ورو ورو د سوررئالیزم (فراواقعیت‌پالنې) په لور واوښت.

مهم کسان: تریستان تزارا (چې له زوریخ څخه پاریس ته لاړ)، فرانسس پیکابیا، او آندره برتون (چې وروسته د سوررئالیزم بنسټ‌اېښودونکی شو).

دا ښکارندویي کوي چې دادا یو “میکروب خالص” و، لکه څنګه چې تزارا یادونه کړې، چې له یوه ښار څخه بل ته خپور شو او د هنر نړۍ یې تل‌پاتې بدله کړه.

مسعود: په ادبیاتو او شعر کې د داداییسم بنسټیزې ځانګړتیاوې، عقاید او اندونه څنګه ارزوئ؟

اسد الله بلهار:

داداییسم (Dadaism) یو هنري او ادبي غورځنګ و، چې د  (۲۰)مې پېړۍ په لومړیو کې د لومړۍ نړيوالې جګړې له امله د هنرمندانو د ناهيلۍ، اعتراض او بغاوت له روحيې څخه وزېږېد. دا مکتب د دودیزو ارزښتونو او منل شوو معیارونو پر ضد یو ډول هنري انقلاب و. راځئ چې د داداییزم مهمې ځانګړتیاوې، عقاید او ادبي انعکاس ته یو نظر واچوو. 

 بنسټیزې ځانګړتیاوې:

بې منطقيتوب او تصادف: داداییزم د عقل، منطق او ترتیب مخالفت کوي؛ هنري اثرونه یې بې‌نظم او تصادفي دي.

طنز، مسخره او تمسخر: په هنر او ادبیاتو کې د ریشخند له لارې د ټولنیزو ارزښتونو، سیاست او کلتور نیوکه کوي.

نویوالي ته لیوالتیا: د دودیزو شاعرانو، لیکوالو او نقاشانو له سبکونو څخه سرغړونه کوي.

مخالفانه بڼه: د نظم، ښکلا او معنا پرضد درېږي.

 فلسفي او ادبي عقاید:

ادب باید نظم ونه لري: داداییان باور لري چې د شعر او لیکوالي ښکلا باید په ازادانه او بې‌نظمه بڼه وي.

یاغي هنر: هنر باید د ټولنې له دروغجنو ارزښتونو څخه بغاوت وکړي.

د هنر بې هدفه‌والی: هنر ته هدف ورکول یوه دروغجنه هڅه ګڼي؛ د دوی په اند، هنر باید یوازې د احساساتو انعکاس وي، نه د عقل.

 په ادبیاتو کې داداییزم:

داداییستي شعرونه ډېر وخت بې مانا، لنډي، تصادفي جملې لري.

ژبه یې لوستونکي ته ننګونه ورکوي او اکثراً له دوديز وزن او قافې څخه خلاص وي.

هيوګو بال، ټریستان څارا، مارسل یانکو او نور دادايي شاعرانو هڅه کوله چې د ژبې محدودیتونه مات کړي.

داداییسم که څه هم اوږده موده نه ده پاتې شوی، خو د هنر او ادبیاتو پر تاریخ یې ژور اغېز کړی، او داسې مکتبونه لکه سورریالیزم ورڅخه الهام اخلي.

مسعود: په ادبیاتو او شعر کې د داداییسم د مخکښو څېرو لیکوال څوک ول؟ که یې د نامتو نښیرونو (اثارو) نومونه راته په گوته کړئ.

اسد الله  بلهار:

البته، دا یوه زړه‌راښکونکې پوښتنه ده! د داداییسم (Dadaism) مکتب د شلمې

پېړۍ په لومړیو کې د هنري او ادبي انقلاب په بڼه راڅرګند شو، چې د منطق، دودیزو ارزښتونو او جګړې پر ضد یو ډول هنري اعتراض و. دلته د دې مکتب ځینې مخکښ لیکوالان او د هغوی مشهور آثار درته وړاندې کوم:

مخکښ لیکوالان او شاعران د داداییسم مکتب

تریستان تزارا (Tristan Tzara)

د داداییسم له بنسټ‌ایښودونکو څخه و

مشهور اثر: “Seven Dada Manifestos”

هوګو بال (Hugo Ball)

د کافه ولتر (Cabaret Voltaire) بنسټ‌ګر، چې دادا له همدې ځایه پیل شو

(مشهور اثر: “Karawane” (یو بې‌مانا شعر چې د ژبې پر ضد اعتراض ښيي.

هانس آرپ (Hans Arp)

شاعر، نقاش او مجسمه‌ساز

(مشهور اثرونه: “Die Wolkenpumpe” (د ورېځو پمپ

ریچارد هولسن‌بیک (Richard Huelsenbeck)

د دادا د مانیفست لیکوال

مشهور اثر: “En Avant Dada”

مارسل ژانکو (Marcel Janco)

د دادا د تیاتر او تجسمي هنرونو مخکښ

د شعر او هنر ګډو تجربو ته یې وده ورکړه

 د داداییسم ځینې مهم آثار:

دا لیکوالان د داداییسم د بنسټ‌ګرو له ډلې دي، چې د هنر، شعر او فلسفې دودیزو چوکاټونو ته یې ننګونه وکړه. 

مسعود: د داداییستانو، د انځورګرۍ او نقاشۍ هنر، ځانګړتیاوې، د دغې هنر تګلوری او د سبک مهمې ځانګړنې څه ډول ارزوي؟

اسد الله بلهار:  مسعود صاحب! د داداییستانو (Dadaism) هنري مکتب یو له هغو غورځنګونو څخه دی چې د لومړۍ نړیوالې جګړې له ناورین وروسته د هنرمندانو د ژورې ناهیلۍ او اعتراض په پایله کې راڅرګند شو. دا مکتب د دودیزو هنري اصولو پر ضد ولاړ و او د هنر د مفهوم بیا تعریف ته یې لاره هواره کړه.
 د داداییزم ځانګړتیاوې:

جوښت ماتونې: داداییستانو د هنر دودیز اصول رد کړل او د بې‌نظمۍ، تصادف، او طنز له لارې یې خپل پیغام وړاندې کاوه.

اعتراض او انتقاد: دا سبک د جګړې، سیاست، او بورژوا ټولنې پر ضد یو هنري غبرګون و.

مفهومي هنر: د ښکلا پر ځای، د فکر او مفکورې وړاندې کول مهم وو.

کارول شوي توکي: د ورځني ژوند توکي لکه تشنابونه، ورځپاڼې، او کباړ د هنري کارونو برخه جوړېدل.

د انځورګرۍ او نقاشۍ تګلوری:

کولاژ او فوتومونتاژ: د بېلابېلو انځورونو، لیکنو او توکو یوځای کول د دادا نقاشۍ مهمه برخه وه.

تصادفي ترکیبونه: هنرمندان به د تصادفي تخنیکونو لکه د سترګو پټولو سره نقاشي کوله.

طنز او پاروډي: د جدي موضوعاتو ته په طنزي بڼه اشاره کول.
 مهمې ځانګړنې او استازي:

مارسل دوشان: د “چینه” مجسمه یې د هنر د تعریف پر ضد یوه انقلابي بیلګه ده.

هانا هوش: د فوتومونتاژ له لارې یې د جنسیتي او ټولنیزو موضوعاتو انتقاد کاوه.

رائول هاوسمان: د میخانیکي سر مجسمه یې د انسان او ماشین ترمنځ اړیکې ته اشاره کوي.

داداییزم د هنر د ازادۍ چیغه وه—یو ډول فریاد چې ویل یې: “هنر باید د ټولنې له چوکاټه ووځي!”

مسعود: د انځورگرۍ او پژۍ (مجسمو)  په هنر کې د داداییسم د ښونځی تر ټولو مهم او پېژانده استازي څوک ول؟ هیله ده كه تاسو د دې هنرمندانو، د تګلورو او سبک، د هنري او نامتو نښیرونو (اثارو) په اړه لږ څه رڼاوی ورکړئ.

اسدالله بلهار: د داداییسم په مکتب کې یو شمېر هنرمندان د انځورګرۍ او مجسمه‌سازۍ په برخه کې ډېر پېژندل شوي دي. دا هنرمندان نه یوازې د خپل سبک له مخې ځانګړي وو، بلکې د هنر د مفهوم د بدلولو لپاره یې انقلابي رول ولوباوه.
 د انځورګرۍ او مجسمه‌سازۍ مهم داداییستان هنرمندان:

سبک: مفهومي هنر، طنز، او اعتراض.

نامتو اثر: “چینه“ (Fountain) – یو تشناب چې د مجسمې په توګه وړاندې شو.

ځانګړنه: دوشان د “ریډی‌مېډ” (Ready-made) مفهوم معرفي کړ، چې پکې عادي شیان د هنر په توګه وړاندې کېږي. دا کار د هنر دودیز تعریف ته یو مستقیم چلنج و.

سبک: کولاژ، انستالیشن، او تجریدي جوړښتونه.

نامتو اثر: د شریفو مېرمنو لپاره ساختمان

 (Construction for Noble Ladies)
ځانګړنه: شویترس د بیا کارېدونکو توکو لکه کاغذ، لرګي، فلز او پارچه له لارې مجسمې او انځورونه جوړول. هغه د دادا، سوررئالیزم او کانسترکتیویزم ترمنځ یو پُل جوړ کړ.

سبک: فوتومونتاژ، مجسمه‌سازي، او ادبي طنز.

نامتو اثرونه: “سر میخانیکي” (Mechanical Head) او

 “منتقد هنر” (The Art Critic).

ځانګړنه: هاوسمان د انسان او ماشین ترمنځ اړیکې ته اشاره کوله. د هغه مجسمې د فکر، هویت، او ټولنیز فشارونو انعکاس وې.

سبک: فوتومونتاژ، فمینیزم، او ټولنیز انتقاد.

نامتو اثر: “د اشپز له چاقو سره پرې شوی“ (Cut with the Kitchen Knife).

ځانګړنه: هوش د ښځو د حقوقو، جنسیتي نابرابرۍ، او ټولنیزو کلیشو پر ضد خپل هنر کاراوه. هغه د دادا یوازینۍ ښځینه بنسټ‌اېښودونکې وه.

دا هنرمندان د داداییسم د روحیې ژور انعکاس دی—یعنې د هنر له دودیزو چوکاټونو وتل، د ټولنې پر ضد غږ پورته کول، او د فکر د ازادۍ جشن نیول.

 مسعود: «مارسل دوشان» یو فرانسوی انځورګر او مجسمه جوړونکی وو، چې کارونه یې د داداییسم او سورریالیزم له سبک او سټایلونو سره ډیر تړاو لري. نوموړی په اروپا او امریکا کې د داداییسم د غورځنګ یو له خورا نامتو هنرمندانو څخه وو. كه د نوموړي د ادبي او هنري شخصیت، تګلوري او سبک او ګټورو نښیرونو(اثارو) ارزښت په تړاو یې په لنډه توګه مالومات راکړئ.

اسد الله بلهار:  مارسل دوشان (Marcel Duchamp) د شلمې پېړۍ له هغو هنرمندانو څخه و چې د هنر دودیز تعریف یې له بنسټه ولړزاوه. راځه چې د هغه ادبي او هنري شخصیت ته یو لنډ خو ژور نظر واچوو:
 ادبي او هنري شخصیت:

فلسفي او انتقادي ذهن: دوشان باور درلود چې هنر باید یوازې د سترګو د خوند لپاره نه وي، بلکې د فکر او مفکورې محرک هم وي.

طنز او پاروډي: هغه د طنز له لارې د هنر، ټولنې او سیاست پر دودیزو ارزښتونو نیوکه کوله.

شخصي ازادۍ ته ژمنتیا: د نوموړي کارونه د فردي ازادۍ، تخیل او هنري سرغړونې نښه وې.
 تګلوری او سبک:

ریډی‌مېډ (Ready-made): هغه عادي شیان (لکه تشناب یا بوتل‌ساتونکی) د هنر په توګه وړاندې کول، ترڅو د هنر تعریف ته چلنج ورکړي.

کوبیسم، داداییسم، سوررئالیزم: دوشان د دې سبکونو ترمنځ حرکت کاوه، خو تل یې د مفکورې ارزښت ته لومړیتوب ورکاوه.

مفهومي هنر: هغه د هنر د فزیکي بڼې پر ځای، د هغې مفکوره او پیغام ته ارزښت ورکاوه.
مهم او ګټور نښیرونه (اثار):

مارسل دوشان د هنر د “فکر کولو” اړخ ته لاره هواره کړه. هغه ویل: “دا تل نور دي چې مري”—یو طنزي پیغام چې د هغه د ژوند ‌فلسفې ژور انعکاس دی.

مسعود: «ژان هانس آرپ» انځورګر، مجسمه جوړونکی، ډیزاینر، لیکوال او په ادبیاتو او شعر کې د داداییسم مخکښ آلماني- فرانسوي شاعر وو. كه تاسو د دې هنرمند د هنري سبک او د هنري نامتو نښیرونو (اثارو)د ارزښت په اړه یې یو څه رڼا واچوئ.

اسد الله بلهار: البته، انجنیر صاحب! ژان هانس آرپ (Jean/Hans Arp) یو له هغو هنرمندانو څخه و چې د شلمې پېړۍ د هنر په بڼه، مفهوم او فلسفه کې یې ژور بدلون راوست. هغه د داداییسم له بنسټ‌اېښودونکو څخه و، خو وروسته یې سوررئالیزم او انتزاعي هنر ته هم پراخ حضور ورکړ.
 د ژان آرپ هنري سبک:

ارګانیک انتزاع (Organic Abstraction): آرپ د طبیعت له اشکالو الهام اخیست، خو دا اشکال یې انتزاعي او نرمې بڼې ته اړولې.

تصادفي جوړښتونه: هغه باور درلود چې تصادف هم د خلاقیت یوه سرچینه ده، نو کله به یې د کاغذ ټوټې پرې کړې او پرېښودې چې تصادفي ډول ولویږي، بیا به یې هماغسې کولاژ جوړاوه.

مجسمه‌جوړونه له طبیعي الهام سره: د هغه مجسمې ډېر وخت د نباتاتو، بدن غړو یا ژوو ته ورته وې، خو هېڅکله یې مستقیم تقلید نه کاوه.

سادګي او نرمې کرښې: د هغه کارونه له هندسي سختۍ لرې، نرم، روان او ساده وو.

 د ژان آرپ مهم هنري نښیرونه:

د آرپ د هنر ارزښت:

د داداییسم بنسټ‌اېښودونکی: هغه د زوریخ د دادا غورځنګ له لومړیو غړو څخه و.

د سوررئالیزم او انتزاع ترمنځ پُل: آرپ د دواړو مکتبونو ترمنځ هنري اړیکه رامنځته کړه.

ادبي ژوروالی: د هغه شعرونه هم د داداییستي فکر انعکاس و، چې له منطق او دودیزو فورمونو څخه تښتي.

الهام‌بښونکی شخصیت: هنرمندانو لکه خوان میرو او الکزاندر کالدر د هغه له سبک الهام اخیستی.

ژان آرپ د هنر له لارې د طبیعت، تصادف، او تخیل ترمنځ یو داسې ژور مکالمه پیل کړه چې تر ننه هم د معاصر هنر پر روحیه اغېز لري.

مسعود: د موسیقۍ، تیاتر او ډرامو  په هنر کې د داداییسم د ښونځی نوموتي او مهم استازي څوک ول؟ هیله ده كه تاسو د دې هنرمندانو د هنري سبک او د هنري نامتو نښیرونو (اثارو)د ارزښت په اړه لنډه رڼا واچوئ.

اسد الله بلهار: د داداییسم مکتب نه یوازې د انځورګرۍ او مجسمه‌سازۍ په برخه کې انقلابي و، بلکې د موسیقۍ، تیاتر او ډرامو په هنرونو کې یې هم ژور اغېز درلود. دا برخې د دادا د شور، تصادف، طنز او منطق‌ماتونکي روحیې لپاره یو مناسب ډګر وو.
 د تیاتر او ډرامو مهم داداییستان:

۱. هوګو بال

نقش: د کاباره ولتر (Cabaret Voltaire) بنسټ‌اېښودونکی.

سبک: بې‌منطقه، بې‌معنا او ژبني تجربوي شعرونه او اجراوې.

نامتو اثر: “Karawane” – یو بې‌معنا شعر چې یوازې د غږونو له لارې احساسات وړاندې کوي.

ارزښت: د دادا تیاتر بنسټ یې کېښود؛ د ژبې، منطق او تیاتري جوړښتونو پر ضد یو هنري بغاوت.

۲. تریستان تزارا (Tristan Tzara)

نقش: شاعر، ډرامه‌لیکونکی او د دادا مانیفست لیکوال.

سبک: طنز، تصادف، او ژبني ګډوډي.

نامتو اثر: “The Gas Heart” – یو ډرامه چې کرکټرونه د بدن غړي دي (لکه سترګه، غوږ، خوله).

ارزښت: د تیاتر دودیزو فورمونو ته یې طنزي چلنج ورکړ؛ د دادا فلسفه یې په ډرامه کې ژوندي کړه.

۳. ریچارد هولسن‌بیک (Richard Huelsenbeck)

نقش: شاعر، اجرا کوونکی، او د دادا د برلین څانګې بنسټ‌اېښودونکی.

سبک: شور، ریتم، او ژبني ګډوډي.

نامتو فعالیت: د “شوریز شعر” (Sound Poetry) اجراوې.

ارزښت: د تیاتر او موسیقۍ ترمنځ پوله یې ماته کړه؛ د غږ له لارې یې هنر وړاندې کاوه.
 د موسیقۍ په برخه کې داداییستان:

۱.( اریک ساتي (Erik Satie) (که څه هم مستقیم داداییست نه و، خو اغېزمن و.

سبک: ساده، تکراري، او طنزي موسیقي.

نامتو اثر: “Gymnopédies” – ساده خو ژورې پیانو ټوټې.

ارزښت: د موسیقۍ دودیزو جوړښتونو ته یې چلنج ورکړ؛ د دادا موسیقۍ ته الهام‌بښونکی و.

۲. (مارسل دوشان (هو، هماغه مجسمه‌جوړونکی!

فعالیت: د موسیقۍ تجربوي نوتونه او اجراوې.

نامتو اثر: “Erratum Musical” – تصادفي نوتونه چې د موسیقۍ منطق ته چلنج و.

ارزښت: د موسیقۍ د تصادفي جوړښتونو بنسټ‌اېښودونکی.

د دادا تیاتر او موسیقۍ ځانګړنې:

تصادف او بې‌منطقي: د اجراوو جوړښتونه له مخکې نه پلان کېدل؛ تصادف ته ارزښت ورکول کېده.

طنز او پاروډي: د جدي موضوعاتو ته په بې ‌پروا او خندونکي بڼه اشاره.

شوریز شعرونه: د ژبې له معنا پرته، یوازې د غږونو له لارې احساسات وړاندې کول.

د اجرا او نندارې ګډول: تیاتر، موسیقي، شعر او حرکتونه یوځای کېدل.

داداییستانو د تیاتر او موسیقۍ له لارې د هنر د ازادۍ چیغه پورته کړه—یو شور، یو خندا، یو تصادف… چې تر ننه هم د معاصر هنر پر روحیه اغېز لري.

 مسعود: ښه به وي که تاسو د سینما او فلم جوړونې او عکاسی په برخه کې د  داداییستانو د هنرمندانو په هنري سبک، د دوی د فلمونو او عکاسیو او نامتو نښیرونو(اثارو) د ارزښت په اړه لنډ مالومات وړاندې کړئ.

اسد الله بلهار: داداییستانو د سینما، فلم جوړونې او عکاسۍ په ډګر کې هم د هنر دودیزو اصولو ته چلنج ورکړ او د نوې تجربې، تصادف، طنز او “ضد هنر” مفکورې ته یې لاره هواره کړه. دا برخې د دادا د شور، بې‌منطقۍ او هنري بغاوت لپاره یو مناسب ډګر وو.
 د سینما او فلم جوړونې سبک:

ضد داستاني جوړښت: فلمونه یې د دودیزو کیسو، کرکټرونو او پایلو پر ضد وو.

تصادفي ایډیټ او کټونه: د فلم صحنې به بې‌ربط او تصادفي سره نښلول کېدې.

طنز، پاروډي او ناهنجاري: د ټولنې، سیاست او هنر پر ضد طنزي او ناهنجاره صحنې.

د اجرا او هنر ګډول: فلمونه به د تیاتر، شعر، موسیقۍ او هنر ګډ ترکیب وو.
مهم داداییستان فلم جوړونکي او آثار:

 د عکاسۍ سبک او هنرمندان:

فوتوګرام (Photogram): د کامرې پرته عکس اخیستل، یوازې د رڼا او شیانو له لارې.

تصادفي ترکیبونه: د عکسونو، لیکنو او شیانو ګډول.

طنز او انتقاد: د ټولنیزو ارزښتونو پر ضد عکسونه.

مهم هنرمند: مان ری (Man Ray)

سبک: تجربوي عکاسي، فوتوګرام، سوررئالیزم.

نامتو آثار:

Rayographs د کامرې پرته جوړ شوي عکسونه.

Glass Tears د احساساتو او دروغو ترمنځ تضاد.

ارزښت: د عکاسۍ د هنر له دودیزو اصولو وتل؛ د تخیل او تصادف جشن.

داداییستانو د سینما او عکاسۍ له لارې د لید او فکر ترمنځ پوله ماته کړه. دوی ښودله چې هنر نه یوازې د ښکلا لپاره دی، بلکې د شخړې، پوښتنې او ازادۍ لپاره هم یو وسیله ده.

مسعود: تاسو د داداییسم د مکتب د زوال او د له منځه تللو، اصلي لاملونه، انګیزې، دک او دلیل څنګه ارزوئ؟

اسد الله بلهار: د داداییسم مکتب، چې د لومړۍ نړیوالې جګړې له ناورین وروسته د هنري بغاوت په توګه راڅرګند شو، ډېر ژر خپل اوج ته ورسېد، خو همدومره ژر یې زوال هم پیل شو. راځه چې د دې غورځنګ د زوال لاملونه او انګیزې لنډې او روښانه وڅېړو:

 اصلي لاملونه او انګیزې د زوال:

د نفی پر بنسټ ولاړه فلسفه: داداییسم د “هر څه پر ضد” فلسفه درلوده—حتی د خپل ځان پر ضد. دا ډول منفي او تخریبي لیدلوری د دوام لپاره بنسټ نه درلود.

د جګړې پای او د ټولنیز ثبات بیا راګرځېدل: د جګړې له پای ته رسېدو سره، هغه اضطراب، ناهیلې او ګډوډي چې دادا یې زېږولی و، ورو ورو له منځه لاړه.

د هنرمندانو تیت و پرک کېدل: د دادا بنسټ‌اېښودونکي هنرمندان لکه تریستان تزارا، ژان آرپ او مارسل دوشان، یا نورو مکتبونو ته واوښتل (لکه سوررئالیزم) یا یې خپل هنري مسیر بدل کړ.

د مفکورې تکرار او ستړیا: د تصادف، طنز او بې‌منطقۍ تکرار د نوښت احساس کم کړ او د نندارچیانو لپاره یې جذابیت له لاسه ورکړ.

د سوررئالیزم راټوکېدل: سوررئالیزم، چې له دادا څخه الهام اخیستی و، د تخیل، روان‌پوهنې او ژور مفکورې له لارې د هنر نوې لاره پرانستله او ډېر هنرمندان یې ځان ته جذب کړل.
 پایله:

داداییسم یو “شور” و، نه یو “سیستم”—یو فریاد و، نه یو دوامداره مکتب. دا غورځنګ د هنر د ازادۍ، پوښتنې او بغاوت یوه لنډ مهاله خو ژوره څپه وه. که څه هم د دادا رسمي عمر لنډ و، خو د مفهومي هنر، پرفورمنس، او معاصر هنر پر روحیه یې تلپاتې اغېز پرېښود.

***

په درنښت ا ادبي مینه: انجنیر عبدالقادر مسعود

Share on Facebook

Tweet

Follow us