آیا جنگ موقعیت دلار آمریکا را تقویت می‌کند؟
ساختار تبادل اطلاعات سوئیفت روز به روز محبوبیت خود را از دست می‌دهد
والنتین کاتاسانوف (Valentin Katasonov)، پروفسور، دکتر علوم اقتصاد، مدیر مرکز پژوهش‌های اقتصادی «شاراپوف» فدراسیون روسیه، پژوهشگر مسائل پشت صحنه
ا. م. شیری
در این باره که جنگ تحریمی سازماندهی‌شده از سوی آمریکا علیه روسیه آسیب کمتر و شاید حتی بیشتر از روسیه به اروپا وارد می‌کند، قبلاً به اندازۀ کافی گفته و نوشته شده است. این درست است، که اقتصاد آمریکا به ضرر اقتصاد اروپایی در حال تقویت است. اما موضع آمریکا در متن کل اقتصاد جهانی نه در حال تقویت، بلکه در حال تضعیف است.
این هم برآوردهای صندوق بین‌المللی پول از سهم آمریکا در تولید ناخالص داخلی جهانی که با استفاده از برابری قدرت خرید به دلار آمریکا حساب شده است. این سهم در سال ٢٠٢١، ١۵.٨٧٪ بود. در سال ٢٠٢٣ به ١۵.۵۶درصد کاهش یافت. پیش‌بینی میشود تا پایان سال ٢٠٢۴ به ١۵.۵٠ درصد برسد.
امروزه در خود آمریکا سیاستمداران زیادی هستند که از پیامد خطرناک سیاست تحریمی برای آمریکا، تضعیف موقعیت دلار و حتی از دست دادن جایگاه آن به عنوان یک ارز جهانی بیم دارند. بطوری که دونالد ترامپ در طول مبارزات انتخاباتی خود بارها خاطرنشان کرد که سیاست تحریمی فعلی واشنگتن نادرست است و در نهایت هم اقتصاد و هم دلار آمریکا را تضعیف می‌کند.
دونالد ترامپ، از جمله، در سخنرانی در باشگاه اقتصادی نیویورک در ۵ سپتامبر، توضیح داد که تحریم‌ها نباید طولانی شود. در غیر این صورت، آن‌ها بیش از آنکه فایده‌ای داشته باشند، به آمریکا آسیب خواهند رساند. ترامپ گفت: «من تحریم‌ها را اعمال می‌کنم و در اسرع وقت آن‌ها را لغو می‌کنم. زیرا، در نهایت دلار و هر چیزی که نشان از آن دارد، از بین می‌برند. ما باید همچنان یک ارز جهانی باشیم، به نظر من این مهم است». او در ادامه افزود: «لازم است تحریم‌های شدید علیه کشورهایی اعمال شود که مستحق آن هستند. اما سپس باید آن‌ها را لغو کنیم».
اما همه با این موافق نیستند. به عنوان مثال، کانال تلگرامی داخلی «اقتصاد بسیجی» در مورد اظهارات فوق‌الذکر ترامپ به شرح زیر توضیح داد: «آمریکا به حساب تضعیف (مالی، صنعتی، اقتصادی) اروپا در حال تقویت است. وقتی دونالد ترامپ می‌گوید تحریم‌های آمریکا نقش دلار را در جهان تضعیف می‌کند، این درست نیست. درست برعکس، موجب تقویت آن میشود».
نویسندۀ این نشریه نیز مانند بسیاری دیگر از کارشناسان برای اثبات دیدگاه خود به آمارهای نگهداری شده توسط سامانه سوئیفت متوسل شده است. این سازمان هر ماه تصویری از پرداخت‌های انجام شده از طریق سوئیفت بر اساس نوع ارز مورد استفاده ارائه می‌دهد. این هم آخرین داده‌ها بر اساس نتایج سپتامبر ٢٠٢۴ و ارزهای پیشرو (٪) به تفکیک:
دلار آمریکا – ۴٩.٠٧
یورو – ٢١.۵٨
پوند انگلیس – ۶.٠۵
یوان چین – ۴.۶٩
ین ژاپن – ٣.٩٨
و این نیز ارزهای پیشرو چهار سال پیش، تا سپتامبر ٢٠٢٠ (٪) به تفکیک:
دلار آمریکا – ٣٨.۴۵
یورو – ٣۶.٢٩
پوند انگلیس – ۴.٠٧
ین ژاپن – ٣.۴٣
یوان چین – ١.٩٧
طی چهار سال تغییرات بزرگی در ساختار ارزی پرداخت‌هایی که از طریق سوئیفت انجام میشود، رخ داده است. دلار آمریکا و یوان چین به شدت موقعیت خود را تقویت کردند و ین ژاپن نیز تا حدودی تقویت شد. موقعیت پوند استرلینگ انگلیس تا حدودی تضعیف شد و موقعیت یورو به شدت کاهش یافت.
در حالی که سهم یورو طی چهار سال ١۴.٧١ واحد درصد کاهش یافت، سهم دلار آمریکا ١٠.۶٢ واحد درصد رشد کرد. یعنی بیشتر سهم یورو را دلار آمریکا و بقیه را یوان چین و اندکی از آن را نیز ین ژاپن به خود اختصاص داد. اما در یک زمان‌های خوب (برای اروپا)، ارز واحد اتحادیۀ اروپا در پرداخت‌هایی که از طریق سوئیفت انجام می‌شد، غالب بود (یورو در سال ٢٠١٢ تا ۴۵ درصد از تراکنش‌ها را در مقابل کمتر از ٣٠ درصد دلار را تأمین می‌کرد).
با این حال، من تمایلی به تفسیر این ارقام ندارم که به نظر می‌رسد تقریباً نیمی از تمام تراکنش‌های پرداختی انجام شده از طریق سوئیفت را به عنوان شواهدی از موفقیت واقعاً بزرگ دلار آمریکا قلمداد می‌کند. برخی‌ها آن را «پیروزی پول آمریکا» نامیدند. به گمانم آن‌ها عجله کردند.
به نظر می‌رسد اخبار سوئیفت با سایر اخبار و برآورد‌هایی که تضعیف دلار آمریکا را نشان می‌دهند، «همخوانی» ندارد. دقیقا یک سال پیش، در سپتامبر ٢٠٢٣، استیون یون، رئیس سابق بخش تحقیقات ارزی بانک سرمایه‌گذاری آمریکایی مورگان استنلی و اقتصاددان سابق صندوق بین‌المللی پول، در مصاحبه با روزنامۀ دی ولت گفت که سرعت دلارزدایی در جهان از زمان شروع عملیات ویژه نظامی در اوکراین در مقایسه با شاخص‌های ١۵ سال پیش ١٠ برابر شتاب گرفته است. در همان زمان، استیون یون در وهلۀ اول به آمار صندوق بین‌المللی پول در مورد ساختار ارزی ذخایر بین‌المللی کشورهای عضو متوسل شد. آخرین داده‌های صندوق بین‌المللی پول – در پایان سه ماهۀ اول سال جاری: سهم دلار آمریکا – ۵٨.٨۵٪، اما سال قبل ۵٩.٢٧ درصد بود. اوج مقادیر این شاخص در اواخر دهۀ ١٩٩٠ ثبت شد – بیش از ٧٠٪.
اینطور به نظر می‌رسد که هر روز از صبح تا شب به ما در بارۀ دلارزدایی از اقتصاد تک تک کشورها و کل اقتصاد جهان سخن می‌گویند. در وهلۀ اول، آن‌ها در مورد گذار به استفاده از پول ملی در پرداخت برای تجارت خارجی و سایر معاملات بین کشورها صحبت می‌کنند. میخائیل میشوستین، نخست وزیر روسیه در اوت سال جاری گفت که سهم ارزهای ملی (روبل و یوان) در ساختار تسویه حساب‌های متقابل بین روسیه و چین از ٩۵ درصد فراتر رفته است. روسیه و هند نیز تقریباً به همان سطح استفاده از ارزهای ملی در تجارت متقابل رسیده‌اند. سهم ارزهای ملی در تسویه حساب‌های بین روسیه و ایران در سال گذشته از ٨٠ درصد فراتر رفت.
سمپ شاستری، نایب رئیس اتاق بازرگانی و صنایع انجمن بین دولتی، به ریانووستی گفت که این خبر به تازگی رسیده است: حجم استفاده از ارزهای ملی در تسویه حساب‌های بین کشورهای بریکس از مقیاس تسویه با دلار فراتر رفته است.
یک سؤال طبیعی مطرح میشود: چگونه می‌توان این خبر را که حاکی از دلارزدایی در پرداخت‌ها و تسویه‌های بین‌المللی است، با داده‌های سامانۀ سوئیفت تطبیق داد که برعکس آن، یعنی افزایش چشمگیر سهم دلار آمریکا در تسویه‌ها و پرداخت‌های فرامرزی را نشان می‌دهد؟ توضیح بسیار ساده است: تعداد زیادی از کشورها سیستم سوئیفت را که بیش از نیم قرن پیش (در سال ١٩٧٣) بمنظور ارائه پشتیبانی اطلاعاتی برای پرداخت‌ها بین شرکت‌ها و بانک‌ها در کشورهای مختلف ایجاد شد، به طور روزافزون دور می‌زنند.
من در بارۀ تاریخچۀ این سازمان چندین بار نوشته‌ام. به ویژه با توجه به این که این سازمان با ثبت در حوزۀ قضایی بلژیک و به طور رسمی تابع دولت بلژیک و اتحادیۀ اروپا بود، عملاً تحت کنترل سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا قرار گرفت و به ابزار جنگ تحریم تبدیل شد.
پس از حملۀ شدید تحریمی علیه روسیه در سال ٢٠٢٢، بسیاری از کشورها، به خصوص کشورهای «دوست» از دیدگاه ما، از ترس تحریم‌های ثانویۀ واشنگتن، به دور زدن سوئیفت دست زدند. کانال‌های فرعی: بخصوص، سیستم پرداخت بین بانکی فرامرزی چین و سیستم انتقال پیامرسان مالی روسیه، مشابهان سوئیفت هستند. علاوه بر این، پرداخت‌ها و تسویه‌های فرامرزی با استفاده از ارزهای دیجیتال، هم ارزهای خصوصی (ارزهای رمزنگاری شده) و هم ارزهای دیجیتال بانک مرکزی، به طور فزاینده‌ای رایج میشوند. درست است که از ارزهای دیجیتال بانک مرکزی تاکنون فقط بعنوان «پروژه‌های آزمایشی» استفاده میشود. برخی از کارشناسان معتقدند که ارزهای دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند با تبدیل شدن به ابزار اصلی پرداخت‌های بین‌المللی، به مرگ کامل و نهایی سیستم سوئیفت منتهی شود.
تا به امروز، دو کشور روسیه و ایران استفاده از سیستم سوئیفت را به طور کامل کنار گذاشته‌اند. تخمین اینکه امروزه چه بخشی از عملیات با دور زدن سیستم انجام میشود، بسیار دشوار است. اما قطعا در حال رشد است. در نتیجه، ترکیب ارزی تراکنش‌هایی که از طریق سیستم سوئیفت انجام میشوند، کمتر و کمتر «نمایشگر» میشوند. و این اشتباه است هر گاه بر اساس داده‌های سوئیفت نتیجه بگیریم که موقعیت دلار آمریکا در حال تقویت است.
مأخوذ از: بنیاد فرهنگ راهبردی
۵ مهر- میزان ١۴٠٣
