عمان، دوست همه؛ نگاهی به نقش پررنگ این کشور در دیپلماسی خاورمیانه
نویسنده: مراد صدیق زاده ــ
عمان به خاطر سیاست‌های عمل‌گرایانه، بی‌طرف و صلح‌طلب خود شناخته میشود ـــ اما دوستی روزافزون این کشور با مسکو چه اهمیتی دارد؟
سلطان عمان، هیثم بن طارق آل سعید، در تدارک سفر به مسکو برای گفتگو با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه است.
این سفر، در بحبوحۀ مرحله‌ای جدید از مذاکرات هسته‌ای میان ایران و ایالات متحده، اهمیتی ویژه دارد؛ مذاکراتی که در آن، عمان بار دیگر نقش میانجی را ایفا می‌کند. این مشارکت بار دیگر جایگاه عمان را به‌عنوان یکی از معدود بازیگران بی‌طرف و مورد احترام در دیپلماسی خاورمیانه‌ای تأیید می‌کند.
عمان در طول تاریخ بارها توانایی منحصربه‌فرد خود را در ایفای نقش میانجی قابل اعتماد و بی‌طرف در منازعات بین‌المللی ـــ به‌ویژه در بستر پیچیده و حساس روابط ایران و آمریکا ـــ به نمایش گذاشته است. سیاست خارجی متوازن، دکترین عدم مداخله و توانایی این کشور در حفظ اعتماد طرف‌های متخاصم موجب شده که مسقط به یکی از کانال‌های حیاتی دیپلماسی محرمانه در منطقۀ خلیج فارس بدل شود.
شاید برجسته‌ترین نمونۀ این نقش در سال ۲۰۱۳، زمانی که عمان میزبان گفت‌وگوهای محرمانه‌ی مستقیم میان ایران و آمریکا بود، رقم خورد. در آن زمان، سلطان قابوس بن‌سعید که به تعهد شخصی‌اش به صلح‌سازی شهرت داشت، فضایی آرام و بی‌سروصدا برای آغاز این گفتگوها فراهم کرد. این دیدارها، که با نهایت محرمانگی برگزار شد، نقطۀ عطفی بودند که زمینه را برای مذاکرات چندجانبۀ بعدی فراهم کردند؛ مذاکراتی که سرانجام به «برنامه جامع اقدام مشترک» (برجام) در سال ۲۰۱۵ انجامید ـــ توافقی که از آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای دیپلماسی بین‌المللی در دهۀ گذشته یاد میشود. تحلیلگران کریستین ساینس مانیتور و فارین پالیسی، سلطان قابوس را «معمار دیپلماسی پشت‌پرده» نامیدند؛ کسی که بدون او دستیابی به نسخۀ نهایی این توافق عملاً غیرممکن بود.
امروز، در شرایطی که تنش‌ها در خلیج فارس افزایش یافته و تلاش‌های تازه‌ای از سوی واشنگتن و تهران برای بازنگری در مفاد توافق هسته‌ای در جریان است، عمان بار دیگر در خط مقدم دیپلماسی منطقه‌ای قرار گرفته است. از سال ۲۰۲۳ تا ۲۰۲۵، مسقط میزبان مجموعه‌ای از نشست‌های محرمانه و غیرمستقیم میان نمایندگان ایران و آمریکا بوده است؛ موضوعی که منابعی در وزارت امور خارجۀ ایران و برخی مقامات آمریکایی (که نخواستند نام‌شان فاش شود) آن را تأیید کرده‌اند. این مشورت‌ها، که با تسهیل‌گری عمان انجام شدند، به طرفین امکان داد تا دربارۀ مکانیزم‌های محدودسازی برنامه هسته‌ای ایران، روند تدریجی لغو تحریم‌ها و نیز امنیت دریایی در تنگه هرمز گفت‌وگو کنند.
بر پایۀ گزارش‌های خبرگزاری «وانا» و وب‌سایت «میدل ایست آی»، عمان با طرح ابتکارات دیپلماتیک مستقل خود، نقشی فعال در تحولات منطقه‌ای ایفا می‌کند. این ابتکارات شامل ایجاد یک گروه تماس، سازوکار بی‌طرف راستی‌آزمایی، و همچنین پیشنهاد گفت‌وگوی منطقه‌ای دربارۀ امنیت و ثبات انرژی است. از رهگذر این تلاش‌ها، مسقط نه‌فقط به‌عنوان میانجی، بلکه به‌مثابه معمار اصلی چارچوبی نوین برای امنیت خلیج فارس در حال ایفای نقش است.
آنچه رویکرد عمان را متمایز می‌سازد فقدان جاه‌طلبی‌های تهاجمی، تداوم در سیاست خارجی چندجانبه‌گرایانه، و توانایی در تلفیق تلاش‌های محرمانۀ دیپلماتیک با حمایت آشکار از ابتکارات صلح‌آمیز است. برخلاف اغلب کشورهای منطقه، مسقط روابط کاری خود را هم با واشنگتن و هم با تهران حفظ کرده است، از اتحادهای سیاسی یک‌جانبه پرهیز می‌کند، و بی‌طرفی خود را در خدمت گفت‌وگو به کار می‌گیرد. همین ویژگی‌ها سبب شده است که از منظر جامعۀ جهانی عمان شریکی ارزشمند برای پیشگیری از رویارویی مستقیم دو رقیب دیرینۀ ژئوپلیتیکی به‌شمار رود.
نقش عمان در این مذاکرات، فراتر از یک میانجیگری فنی، بُعدی راهبردی دارد. دیپلماسی عمان تنها در پی کاهش تنش‌ها نیست، بلکه به‌دنبال ایجاد بنیانی پایدار برای توازن منطقه‌ای است. در میانۀ آشوب ژئوپلیتیکی خاورمیانه، مسقط الگوی «قدرت آرام» را به نمایش می‌گذارد: قدرتی متکی بر گفت‌وگو، انعطاف‌پذیری دیپلماتیک و صبر راهبردی.
بدین‌سان، تلاش‌های عمان برای احیای گفت‌وگوی ایران و آمریکا بار دیگر جایگاه منحصربه‌فرد و غیرقابل جایگزین این کشور را به‌عنوان میانجی دیپلماتیک در خاورمیانه تثبیت می‌کند. سلطان‌نشین عمان نشان می‌دهد که حتی یک کشور کوچک نیز، اگر از اعتماد، اعتبار، و توانایی شنیدن همۀ طرف‌ها برخوردار باشد، می‌تواند نقشی کلیدی در معادلات جهانی ایفا کند. فعالیت‌های دیپلماتیک عمان نه‌تنها جایگاه آن را به‌عنوان میانجی منطقه‌ای تقویت می‌کند، بلکه آن را به شریکی معتبر در سطح بین‌المللی بدل ساخته است که توانایی ایفای نقش سازنده در مواجهه با چالش‌های جهانی را دارد.
دوستی راهبردی عمان و روسیه در سایهٔ نظم نوین جهانی
در دو سال گذشته، روابط دوجانبه میان سلطان‌نشین عمان و فدراسیون روسیه به‌طرزی چشمگیر تعمیق یافته و به سطحی راهبردی رسیده است. این نزدیکی به‌ویژه در بستر چرخش آشکار مسکو به‌سوی شرق، که در واکنش به فشارهای فزایندۀ غرب و تحریم‌های بی‌سابقه پس از آغاز جنگ اوکراین شدت گرفت، مشهودتر شده است. در این چارچوب تازه، روسیه در پی یافتن شرکای قابل‌اعتماد در ورای حوزۀ یورو ـ آتلانتیک است ـــ و عمان، با ثبات داخلی و دیپلماسی سنجیده‌ٔ خود، به‌عنوان نقطۀ اتکایی ارزشمند در خاورمیانه ظاهر شده است.
از دید مسکو، عمان نه‌تنها یک شریک اقتصادی امیدوارکننده، بلکه یک دارایی سیاسی مهم نیز به‌شمار می‌رود که در ایجاد توازن و امنیت در خلیج فارس نقشی کلیدی ایفا می‌کند. موضع سنتی عمان مبتنی بر اعتدال و پرهیز از پیوستن به اتحادهای خصمانه بوده است ـــ ویژگی‌هایی که مسقط را به یک میانجی قابل‌اعتماد و محترم در عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی بدل کرده‌اند.
در مقابل، مسقط نیز تقویت روابط با روسیه را بخشی اساسی از سیاست خارجی چندجانبه‌گرای خود می‌داند؛ سیاستی که بر بیشترین میزان انعطاف‌پذیری و استقلال تأکید دارد. این رویکرد به‌ویژه در دورانی که بی‌ثباتی در خاورمیانه افزایش یافته و قطب‌بندی در مناسبات جهانی شدت گرفته، اهمیتی دوچندان یافته است. با وجود روابط سنتی و دیرینه با ایالات متحده و بریتانیا، عمان به‌تدریج مسیری مستقل را در پیش گرفته است. نفوذ قدرت‌های غربی در این کشور طی سال‌های اخیر به‌تدریج رو به کاهش گذاشته است ـــ روندی که پس از آغاز عملیات نظامی اسرائیل در غزه در اکتبر ۲۰۲۳ به‌شکلی چشمگیر آشکار شد. حمایت آشکار آمریکا و چند کشور اروپایی از آن عملیات موجی از خشم عمومی را در عمان برانگیخت و خواست‌های داخلی برای بازنگری در اولویت‌های سنتی سیاست خارجی کشور را شدت بخشید.
یکی دیگر از عوامل مؤثر در فاصله‌گیری تدریجی عمان از وابستگی سنتی خود به غرب، گسترش فعالانۀ همکاری با قدرت‌های نوظهور جهانی، به‌ویژه چین و هند، است. این کشورها نه‌تنها حضور اقتصادی و انرژیایی خود را در منطقه تقویت کرده‌اند، بلکه همکاری‌های نظامی از طریق رزمایش‌های مشترک و ابتکارهای امنیتی را نیز گسترش داده‌اند. این رویکرد چندقطبی به مسقط امکان می‌دهد که جایگاه چانه‌زنی خود را تقویت کند و هم‌زمان از ریسک‌های ناشی از وابستگی به یک محور ژئوپلیتیکی خاص بکاهد.
عمان مدت‌ها است که سیاست خارجی مستقلی را دنبال می‌کند و در این مسیر به‌دقت میان قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و جهانی توازن برقرار کرده است. مسقط در پی ایجاد روابطی بر پایۀ احترام متقابل، عدم مداخله، و منافع مشترک است ـــ ویژگی‌هایی که آن را به یک میانجی و بستر دیپلماتیک مهم در برخی از پیچیده‌ترین منازعات بین‌المللی بدل کرده است. با پایبندی به اصل «بی‌طرفی دوستانه»، عمان راه گفت‌وگو را به‌روی همهٔ طرف‌ها باز نگه‌داشته است: خاک این کشور میزبان پایگاه‌های نظامی بریتانیا و چین است، و در سال‌های اخیر رزمایش‌هایی مشترک با نیروهای مسلح ایالات متحده، چین، ایران و روسیه برگزار کرده است. عمان تا همین اواخر نیز کانال‌هایی محرمانه برای ارتباط با اسرائیل حفظ کرده بود، هرچند مسقط از علنی‌سازی این ارتباطات، به‌ویژه در شرایط تنش‌زای اخیر منطقه، پرهیز کرده است.
هم‌زمان، سلطنت عمان به‌طور قاطع به سیاست عدم مداخله و پرهیز از پیوستن به ائتلاف‌های نظامی پایبند مانده است. نمونۀ بارز این رویکرد در ژانویۀ ۲۰۲۴ مشاهده شد، زمانی که مسقط به متحدان غربی اجازۀ استفاده از حریم هوایی و بنادر خود برای عملیات علیه حوثی‌های یمن را نداد. علی‌رغم ادعاهای مبنی بر کمک غیرمستقیم به انتقال سلاح، مقامات عمانی موضعی آرام و متعادل اتخاذ کردند و بار دیگر بر اولویت خود مبنی بر صلح و ثبات منطقه‌ای، نه درگیر شدن در رقابت‌های ژئوپلیتیکی، تأکید ورزیدند.
زیر رهبری سلطان هیثم بن‌طارق، سیاست خارجی عمان حتی بیش از پیش عمل‌گرایانه و چندسویه شده است. رهبران این سلطنت بر ضرورت توسعۀ شراکت‌های اقتصادی و دیپلماتیک متنوع، به‌ویژه با قدرت‌های شرقی نظیر روسیه، چین و ایران، تأکید می‌ورزند. این مسیر با تلاش‌هایی برای تقویت پیوندها با شرکای منطقه‌ای در شورای همکاری خلیج فارس ـــ به‌ویژه عربستان سعودی، امارات متحدهٔ عربی و قطر ـــ نیز همراه است. چنین رویکردی، توان تاب‌آوری مسقط را در برابر بی‌ثباتی فزاینده، رقابت‌های منطقه‌ای، و دوقطبی‌شدن صحنۀ جهانی افزایش می‌دهد.
در زمینهٔ جنگ اوکراین، عمان در حالی که از حمایت علنی از هر‌یک از طرفین خودداری کرده است، بر موضع احتیاط‌آمیز خود را حفظ کرده و بر لزوم حل و فصل دیپلماتیک تأکید می‌ورزد. در مصاحبه‌ای با روزنامه‌ٔ لو فیگارو، بدر بن حمد آل بوسیدی، وزیر امور خارجهٔ عمان، تأکید کرد که مسقط از به‌کارگیری زبان اتهامی اجتناب می‌کند و گفت: «اتهامات به‌ندرت به صلح کمک می‌کنند». به جای آن، دیپلماسی عمان بر میانجیگری و گفت‌وگو متمرکز است. عمان با نشان دادن استقلال خود، از شرکت در «نشست صلح» اوکراین، که در سال ۲۰۲۴ در سوئیس برگزار شد، خودداری کرد و بار دیگر بر موضع بی‌طرفانه اما فعال خود تأکید کرد.
اهمیت روزافزون روابط روسیه و عمان به‌ویژه در سال‌های ۲۰۲۳ ـ ۲۰۲۴ برجسته شد، چرا که تماس‌های سیاسی و اقتصادی میان دو کشور به سطوحی بی‌سابقه رسید. در ماه مه ۲۰۲۳، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجهٔ روسیه، برای نخستین بار پس از هفت سال به عمان سفر کرد و در خصوص مسائل کلیدی امنیت منطقه‌ای و همکاری دوجانبه گفت‌وگو نمود. در ماه ژوئیه، وزیر امور خارجهٔ عمان نیز سفری معکوس به مسکو داشت و در نشست «روسیه ـ شورای همکاری خلیج فارس» ـــ که گامی نمادین در راستای نزدیکی روسیه و پادشاهی‌های عربی حاشیهٔ خلیج فارس بود ـــ شرکت کرد.
در سپتامبر، مسقط میزبان هیأت بلندپایه‌ای از روسیه به رهبری نیکولای پاتروشف، دبیر شورای امنیت روسیه، بود که شامل نمایندگانی از روزاتوم، بانک مرکزی، و نهادهای امنیتی و انرژی روسیه می‌شد ـــ که نشان‌دهندهٔ برنامه‌های جدی برای تعمیق همکاری در بخش‌های حیاتی است.
در دسامبر ۲۰۲۳، ولیعهد و وزیر ورزش عمان، ذی یازن بن هیثم آل سعید، به مسکو سفر کرد و با ولادیمیر پوتین دیدار و در خصوص تبادل جوانان و برنامه‌های فرهنگی گفت‌وگو کرد. در سال ۲۰۲۴، روسیه همچنین از عبدالمالک آل‌خلیلی، رئیس شورای دولتی عمان، و خالد بن هلال آل‌ماعوالی، رئیس شورای مشورتی عمان، استقبال کرد ـــ که نشان‌دهندهٔ علاقهٔ عمان به نهادینه‌سازی گفت‌وگوهای بین‌پارلمانی و گسترش همکاری‌های سیاسی است. شرکت عمان به‌عنوان مهمان ویژه در «فوروم اقتصادی بین‌المللی سن‌پترزبورگ» با یکی از بزرگ‌ترین هیأت‌ها، نماد اهمیت روزافزون همکاری استراتژیک دوجانبه بود.
تمام این تحولات بازتاب‌دهندۀ آرمان مشترک مسقط و مسکو برای ایجاد روابطی پایدار و ماندگار است که بر مبنای احترام متقابل، عمل‌گرایی، و جست‌وجوی مشترک برای چارچوبی جایگزین برای تعاملات بین‌المللی در دوران تحولات جهانی است.
تعمیق روابط اقتصادی: مسیر به سوی یک شراکت قابل اعتماد
در سال‌های اخیر، همکاری اقتصادی میان روسیه و عمان روندی مثبت و پایدار را نشان داده و به سطح کیفی جدید دست یافته است، که به‌طوری فزاینده ویژگی‌های یک شراکت استراتژیک را به خود گرفته است. این همکاری با روند کلی تغییر جهت سیاست اقتصادی خارجی روسیه به سمت شرق و تلاش آن برای گسترش روابط با بازیگران کلیدی در خلیج فارس هم‌راستا است. در شرایط فزایندهٔ ناآرامی جهانی و فشار تحریم‌ها، مسکو و مسقط به همگرایی اقتصادی پایدار و سودمند متقابل، که با ابتکارات عملی و تعاملات سطح بالا پشتیبانی میشود، اولویت می‌دهند.
در حال حاضر، حدود ۳۰۰ شرکت با مشارکت روسی در عمان ثبت شده‌اند که در بخش‌هایی مانند تجارت، ساخت‌وساز، فناوری اطلاعات، مهمان‌داری، و خدمات نفت و گاز فعالیت می‌کنند. افزایش علاقه‌مندی از سوی شرکت‌های کوچک و متوسط روسی، که به دنبال بازارهای جدید و مسیرهای لجستیکی جایگزین هستند، به‌ویژه جالب توجه است. یکی از مراحل مهم در سال ۲۰۲۳، سفر یک هیأت از ۳۹ شرکت روسی بود که توسط مرکز صادرات روسیه سازماندهی شد. این سفر منجر به امضای چندین توافق‌نامهٔ مقدماتی در زمینه‌هایی مانند تأمین مواد غذایی، مهندسی مکانیک و فناوری‌های پزشکی، و همچنین آغاز بحث‌های مربوط به پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک در مناطق آزاد اقتصادی عمان شد.
در پایان سال ۲۰۲۴، عمان جایگاه خود را به‌عنوان یکی از سریع‌ترین شریک‌های تجاری در جهان عرب برای روسیه تثبیت کرده بود. تجارت دوجانبه به ۳۵۰ میلیون دلار رسید، که نسبت به سه سال گذشته بیش از دو برابر شد. سبد تجاری شامل صادرات عمان به روسیه از جمله کودهای شیمیایی، محصولات پتروشیمی و آلومینیوم است، در حالی که روسیه محصولات غذایی، چوب، فلزات، ماشین‌آلات، و کالاهای شیمیایی را تأمین می‌کند. همکاری در زمینهٔ لجستیک نیز در حال افزایش است ـــ با راه‌اندازی مسیرهای جدید حمل و نقل کانتینری بین بنادر عمان و جنوب روسیه که زنجیره‌های تأمین جایگزینی ایجاد کرده‌اند که از مناطق ترانزیت ناپایدار عبور می‌کنند.
برای اولین بار در سال ۲۰۲۳، آمار رسمی در مورد سرمایه‌گذاری‌های متقابل منتشر شد. طبق داده‌های اتاق بازرگانی و صنعت روسیه، مجموع سرمایه‌گذاری‌ها به ۹۰ میلیون دلار رسید، که نشان‌دهندهٔ ظهور یک پلتفرم مالی و سرمایه‌گذاری پایدار است. اولویت‌های این سرمایه‌گذاری‌ها شامل توسعهٔ صنایع کشاورزی، انرژی‌های سبز، فناوری‌های دیجیتال، زیرساخت‌ها، و لجستیک است. برنامه‌هایی نیز برای ایجاد یک صندوق سرمایه‌گذاری مشترک و بررسی مکانیزم‌های تسویه حساب به ارزهای ملی با استفاده از راه‌حل‌های دیجیتال در حال انجام است ـــ از جمله پلتفرم‌های امن رمزنگاری شده، که به‌ویژه در شرایط محدودیت‌ها با تراکنش‌های مبتنی بر دلار مرتبط است.
گردشگری به‌ویژه در حال توسعه است و به‌عنوان یکی از بخش‌های انعطاف‌پذیر و قابل گسترش سریع همکاری‌ها شناخته میشود. در سال ۲۰۲۴، حدود ۱۱ هزار گردشگر عمانی از روسیه بازدید کردند، در حالی که تعداد شهروندان روسی که عمان را به‌عنوان مقصد سفر انتخاب کرده‌اند به رکورد ۴۴ هزار نفر رسید. تبلیغات فعال عمان در بازار روسیه به‌عنوان یک «مقصد شرقی لوکس» با بهبود زیرساخت‌ها، معرفی ویزاهای الکترونیکی و راه‌اندازی مسیرهای جدید هواپیمایی عمان، از جمله پروازهایی به مسکو، سنت‌پترزبورگ و سوچی، حمایت میشود.
همکاری میان روسیه و عمان پتانسیلی وسیع در چندین حوزهٔ استراتژیک دارد. تجارت و سرمایه‌گذاری، با تمرکز بر تکمیل پروفایل‌های صادرات و واردات، همچنان بخش‌های کلیدی هستند ـــ از غذا و محصولات دریایی گرفته تا محصولات شیمیایی، پزشکی و دارویی. همکاری در بخش نفت و گاز فراتر از تبادل مواد خام است: پروژه‌های مشترک اکتشافات ژئولوژیکی، بومی‌سازی عملیات خدماتی، و اجرای راه‌حل‌های دیجیتال در استخراج و فرآوری، به‌طور فعال در حال بحث و بررسی است. دیگر حوزه‌های توسعه شامل بهره‌وری انرژی، تصفیه آب، مدیریت پسماند، و حفاظت از محیط زیست است ـــ به‌ویژه در چارچوب یک دستور کار مشترک اقلیمی.
آموزش، علم و نوآوری نیز نمایانگر مسیرهای امیدوارکننده همکاری هستند. مذاکرات برای تأسیس مراکز تحقیقاتی مشترک و تسهیل تبادلات دانشجویی، اعضای هیئت‌علمی و کارشناسان در زمینه‌های پتروشیمی، فناوری اطلاعات، پزشکی و مهندسی در جریان است. موضوعات مورد بحث شامل شناسایی متقابل مدارک تحصیلی، برنامه‌های دوگانه‌مدرک و راه‌اندازی شتاب‌دهنده‌های استارتاپ مشترک است.
حوزه‌های دیجیتال‌سازی و فین‌تک توجه ویژه‌ای را می‌طلبند. عمان علاقه‌مندی زیادی به فناوری‌های روسی در زمینه‌های امنیت سایبری، بلاک‌چین، هویت دیجیتال، و سیستم‌های پرداخت بدون پول نشان داده است. در عین حال، بانک‌ها و مؤسسات مالی روسی عمان را، به دلیل محیط نظارتی مطلوب و انعطاف‌پذیری ژئواقتصادی منطقه، به‌عنوان یک پلتفرم امیدوارکننده برای آزمایش و به‌کارگیری ابزارهای جدید می‌بینند.
سفر آیندهٔ سلطان هيثم بن‌طارق به مسکو به‌عنوان یک نقطه عطف مهم در تکامل روابط روسیه و عمان در نظر گرفته میشود. این سفر نه‌تنها سطح بالای اعتماد متقابل و درک سیاسی که تاکنون حاصل شده را منعکس خواهد کرد، بلکه افق‌هایی جدید را برای همگرایی استراتژیک می‌گشاید. در میانۀ تحول عمیق در نظم جهانی، مسقط و مسکو تعهد مشترک خود را به ساخت یک شراکت پایدار و چندبعدی بر اساس احترام به حاکمیت، عمل‌گرایی، و منفعت متقابل نشان می‌دهند. در این زمینه، عمان نه‌تنها به‌عنوان یک بازیگر منطقه‌ای مهم ظاهر میشود، بلکه به‌عنوان یک متحد تمام‌عیار در شکل‌دهی به دنیای چندقطبی شناخته میشود ـــ کشوری که روسیه برای آن اولویت سیاسی، اقتصادی و انسانی درازمدت تصور می‌کند.
منبع: راشا تودی، ۲۱ آوریل ۲۰۲۵
