زمستان؛ سلاح سنتی روسیه چگونه فشار ژئوپلتیکی بر اروپا وارد می‌کند؟
معصومه محمدی، کارشناس مسائل روسیه
با آغاز سردترین ماه‌های سال در اوکراین، جنگ از میدان نبرد به دل زیرساخت‌های حیاتی منتقل شده است. روسیه با تشدید حملات به شبکه انرژی اوکراین، نه تنها به فکر تضعیف توان عملیاتی این کشور است، بلکه به دنبال مهندسی فشار اقتصادی و انسانی برای ایجاد موج مهاجرت زمستانی است.
این تحلیل نشان می‌دهد که این استراتژی، فراتر از یک تاکتیک نظامی ساده است. زمستان تبدیل به ابزار ژئوپلیتیکی شده تا اروپا را در برابر پدیده مهاجرت گسترده و بحران انرژی قرار دهد.
زمستان به‌عنوان جنگِ ساختاری
در ماه‌های اخیر، گزارش‌های متعددی از حملات هماهنگ روسیه به زیرساخت‌های برق، گاز و تاسیسات مهم انرژی در اوکراین منتشر شده است. گزارش رسانه‌های اروپایی حاکی از آن است که موشک‌ها و پهپادهای روسی بخش‌هایی از شبکه برق اوکراین را هدف قرار داده‌اند، که منجر به قطعی برق در مناطق متعدد شده است. این حملات نه فقط نظامی‌اند، بلکه راهبردی است که ویژه‌گی آن تمرکز مداوم بر انرژی در آستانه زمستان است. تعرفه مصرف انرژی در اوکراین در سرما بالا می‌رود، سیستم گرمایشی بیشترین بار را دارد و مردم بسیار وابسته به برق، گاز و گرمایش هستند. این تقاطع بین شرایط اقلیمی و آسیب‌پذیری زیرساختی، فرصتی استراتژیک برای کرملین فراهم می‌کند.
چالش پشتیبانی اوکراین و اقتصاد انرژی
بر اساس گزارش بانک بازسازی اروپا (EBRD)، حملات اخیر به تاسیسات گازی اوکراین، توان استخراج گاز را به‌شکل جدی کاهش داده است. این باعث شده نیاز اوکراین به واردات گاز افزایش یابد، به‌ویژه در دوره سرد. مدیرعامل شرکت نفت‌وگاز اوکراین Naftogaz نیز بخشی از تولید گاز را «بزرگ‌ترین ضربه به زیرساخت گازی» از آغاز جنگ توصیف کرده است. از سوی دیگر، قطع برق ناشی از حملات سبب اختلال در سیستم‌های گرمایش، آب و فاضلاب می‌شود خدماتی که بسیاری از خانواده‌ها خصوصاً در زمستان به آن‌ها نیاز حیاتی دارند.
مخاطره انسانی؛ تهدید مهاجرت زمستانی
شورای پناهندگان نروژ (NRC) طی بیانیه‌ای اعلام کرده که حملات مداوم به زیرساخت‌های انرژی «بحران انسانی» در اوکراین را تشدید می‌کند. طبق این گزارش، بسیاری از مردم خود را در سرمای شدید با پتو، ژنراتور و کمک‌های بشردوستانه گرم می‌کنند. اما این راه‌حل‌ها کافی نیستند، به‌ویژه برای سالمندان، خانواده‌ها با کودکان و افرادی که از خانه و زندگی خود آواره شده‌اند.
زمانی که بخش زیادی از تولید گاز اوکراین از دست رفته باشد، تأمین گرمایش و برق برای میلیون‌ها نفر دشوار می‌شود و این منجر به فشار مهاجرتی زمستانی می‌گردد که پیامد آن فقط محلی نیست، بلکه منطقه‌ای است.
از منظر ژئوپلیتیک، روسیه می‌تواند امیدوار باشد که هر چه فشار زمستانی بر اوکراین بیشتر شود، موج بیشتری از مهاجرت به اروپا شکل بگیرد. این خطر برای اتحادیه اروپا چندلایه است. کشورهای همسایه باید سرپناه، گرمایش و پشتیبانی انسانی فراهم کنند، در حالی که شهروندان اروپایی ممکن است با دغدغه از افزایش هزینه‌های پناهجویی و تنش سیاسی داخلی مواجه شوند.
نهادهایی چون آتلانتیک کانسیل هشدار داده‌اند؛ حملات روسیه به تأسیسات انرژی اوکراین، «مسئله‌ای اروپایی» است زیرا اثرات آن به بازار انرژی، امنیت و جمعیت اروپا نیز گسترش می‌یابد. در چنین شرایطی، آنچه به نظر یک «بحران انسانی اوکراینی» است، می‌تواند به فشار استراتژیک برای اروپا تبدیل شود.
منطق ژئوپلیتیک روسیه در «مهاجرت زمستانی»
روسیه با هدف قرار دادن زیرساخت انرژی اوکراین در فصل سرما، قادر است اروپای متحد را در برخورد با بحران جدید قرار دهد. اگر کشورهای اروپایی به خطوط پشتیبانی انسانی و لجستیکی اوکراین ورود کنند، هزینه این کار برای آن‌ها سنگین خواهد بود.
از نظر مالی، امنیتی، سیاسی و اجتماعی این فشار ممکن است باعث شود برخی کشورهای اروپایی کمتر از پیش تمایل به حمایت مالی بیشتر از اوکراین نشان دهند؛ مذاکرات صلح منطقه‌ای را با منطق «پذیرش مهاجر – تهدید انسانی» وارد کنند؛ یا سیاست‌های داخلی‌شان را به سمت اولویت امنیت ملی بر مبنای جمعیتی بازتنظیم کنند.
در جنگ مدرن، بازدارندگی صرفاً نظامی کافی نیست. روسیه با استفاده از یک ابزار ترکیبی از حملات موشکی/پهپادی بعلاوه تضعیف زیرساخت و فشار انسانی می‌کوشد واجد معادله‌ای شود که متحدان اوکراین را در بن‌بست تصمیم‌گیری قرار دهد. این استراتژی نشان‌دهنده یک نوع جنگ ساختاری است که روسیه آن را به طراحی دقیق در زمستان تبدیل کرده است. نه فقط نابودی، بلکه «مدیریت فشار» بر دو جبهه اوکراین و اروپا.
مقاومت اوکراین و واکنش اروپایی
اوکراین در تلاش است تا وابستگی‌اش به منابع داخلی را با واردات گاز جبران کند. اخیراً توافقی با یونان بر سر واردات LNG از آمریکا منعقد شده است. طبق گزارش رویترز، این گاز از ژانویه 2026 از طریق یک مسیر لوله‌ای از یونان به اوکراین منتقل خواهد شد. این اقدام نشان‌دهنده استراتژی عملیاتی اوکراین برای کاهش آسیب‌پذیری زمستانی است و یک واکنش به فشار راهبردی روسیه به شمار می‌آید. نهادهای بین‌المللی همچون EBRD اعلام کرده‌اند که در تدارک کمک‌های اضطراری برای تقویت ذخیره‌سازی گاز اوکراین هستند.
از سوی دیگر، فشار بین‌المللی بر روسیه برای متوقف کردن حملات به زیرساخت انرژی افزایش یافته است، چون این اقدامات جنبه حقوق بشری نیز دارد.
برای اروپا، این وضعیت یک آزمون استراتژیک، واکنش به قاچاق پناهجویی، آماده‌سازی سرپناه زمستانی، توان تأمین انرژی و تقویت دیپلماسی جمعی است. کشورهایی که عضو اتحادیه اروپا یا ناتو هستند، باید یک رویکرد هماهنگ اتخاذ کنند که ترکیبی از حمایت انسانی، انرژی و فشار سیاسی بر روسیه باشد.
تحلیل راهبردی و چشم‌انداز آینده
سناریوی موفقیت روسیه: اگر حملات ادامه یابد، زیرساخت‌های بحرانی اوکراین بیشتر آسیب خواهند دید، فشار مهاجرت زمستانی افزایش می‌یابد و برخی کشورهای اروپایی در مقاصد مهاجران با بحران جدید مواجه می‌شوند. این امر می‌تواند هزینه‌های پشتیبانی اروپا را بالا ببرد و در بلندمدت سیاست اروپایی را دستخوش بازنگری کند.
سناریوی مقاومت اوکراینی: با واردات گاز LNG، پشتیبانی مالی اروپا و ذخیره‌سازی موفق، اوکراین می‌تواند بخش از فشار زمستانی را کاهش دهد و از مهاجرت گسترده جلوگیری کند، در حالی که خطوط دیپلماتیک با اروپا تقویت می‌شوند.
سناریوی جنگ ترکیبی طولانی‌مدت: روسیه ممکن است استراتژی «فشار زمستانی هر سال» را به یک اجزای ثابت حضور خود در تقابل با اوکراین و اروپا تبدیل کند؛ این به معنای یک بازی راهبردی زیرساختی طولانی‌مدت است.
اگر موج مهاجرت به‌صورت قابل توجهی افزایش یابد، اروپا با آزمونی جدید مواجه خواهد بود که فراتر از سیاست پناهندگی ساده است. این یک مسئله امنیتی و جمعیتی است که می‌تواند خطوط ژئوپلیتیک را تحت تأثیر قرار دهد، نه فقط در اوکراین بلکه در ساختار اتحادیه و سیاست‌های بلندمدت آن نیز تاثیر گذار خواهد بود. در عین حال، موفقیت اوکراین در تاب‌آوری انرژی زمستانی می‌تواند اعتماد متحدانش را تقویت کرده و فشاری سیاسی بر روسیه ایجاد کند.
به طور کلی چنین می‌توان اذعان داشت جنگ اوکراین در زمستان امسال شکل جدیدی به خود گرفته است. زمستان دیگر فقط فصل سرما نیست، بلکه یک جبهه راهبردی است.
روسیه با حملات هدفمند به زیرساخت‌های انرژی، تلاش دارد نه فقط اوکراین را تضعیف کند، بلکه اروپا را با بحران مهاجرت و انرژی به چالش بکشاند. این استراتژی ترکیبی — نظامی، اقتصادی، اجتماعی نشان‌دهنده صعود یک دکترین پیچیده جنگی است که از سردی زمستان برای تبدیل به ابزار فشار ژئوپلیتیک استفاده می‌کند. برای اوکراین، مقاومت تنها در میدانی نظامی اتفاق نمی‌افتد، بلکه در لایه انرژی و جمعیتی نیز در جریان است. برای اروپا، آزمون اصلی این خواهد بود که آیا می‌تواند بین تکلیف بشردوستانه و منافع راهبردی تعادلی برقرار کند یا نه.
