دو نماینده برجسته ادبیات ترکمن سده هفده
ترجمه- رحیم کاکایی
در ادربیات ترکمن تا نیمه دوم سده هیجده گرایش به ادبیات آموزنده،اخلاقی و پندآمیز مسلط بود و صرفا دگم‌ها و جزم گرایی اسلامی- صوفیانه را بازتاب می‌داد. زبانِ این ادبیات ترکی آسیای میانه(ازبکی قدیمی، چغتایی) بود که از زبان گفتاری مردم ترکمن فاصله داشت. در سده هفده حماسه«گؤراُغلی» بوجود می‌آید. شالوده این حماسه سیمای یک سوارکار دلاور و مدافع جسور توده‌های مردم بنام «گؤراُغلی» است(در روایات آذربایجانی«کؤراُغلی» خوانده می شود). «گؤراُغلی» در این حماسه بعنوان یک جوانمرد، داور و حاکم عادل ظاهر می‌شود. او به سرزمینهای دور می رود، با اژدهاه و دیوهای وحشتناک می‌جنگند و ضمن اعمال قهرمانانه، زن زیبایی را برای خود بر می گزیند. همسر«گؤراُغلی» نه دختر یک بیک و خان، مانند روایت آذربایجانی، بلکه پری زیبایی از یک کشور افسانه ای است. در حماسه ترکمنی«گؤراُغلی» نثر بر شعر غلبه می‌کند.شعرها در اینجا ترانه‌های غزلی خود ویژه قهرمان- آوازه خوان هستند، در حالیکه در نسخ دیگر ملتها شکل اشعار بر نثر غلبه دارد. در تاجیکی حماسه « گوراوغلی» کاملا شعر است. «گؤراُغلی» سهم ارزنده‌ای را در فرهنگ همه مردمان آسیای میانه دارد. دیرتر در سده هیجده، در ارتباطی تنگ با روایات ترکمنی حماسه قهرمان ملی – مردمی ازبکها و سپس تاجیکها گسترش یافت. در این حماسه تصویری از یک قهرمان، ایده‌های ملی درباره«پادشاه عادل» و آرمان اجتماعی «ملک دهقانی خوشبخت» پیوند می خورد. در سده هفده منابع ادبیات نوشتاری ترکمنی مطرح می‌شود. در تذکره‌های مختلف قطعات اشعار برخی شاعران ترکمن و اطلاعاتی باره زندگی نامه آنها حفظ شده است، اما براساس این داده‌ها نمی توان تصویری از ادبیات ترکمن را بازسازی کرد، خاصه اینکه اشعار نوشته شده نه به زبان همه مردم ترکمن بلکه به فارسی و ترکی هستند.
«برخوردار ترکمن»
یکی از برجسته‌ترین نماینده ادبیات ترکمن سده هفده «برخوردار ترکمن» بود که به فارسی می‌نوشت. تاریخ تولد و مرگ «برخوردار» مشخص نیست(اما در سایت دایره المعارف ترکمن تولد این شاعر نیمه نخست سده دوازده هجری و وفات او اوایل سده سیزده نوشته شده است. مترجم). «برخوردار ترکمن» اصلاً از ترکمنهای خراسان است. او در شهر «فراه» در خاک افغانستان متولد شد، اما عمدتا در اصفهان زندگی کرد. «برخوردار» انسانی بسیار با سواد و تحصیل کرده بود.آثار او ارتباط تنگی با فولکلور ترکمنی دارد. برجسته ترین آثار «برخوردار»- کتاب منثور «محبوب القلوب» است. این کتاب شامل یک مقدمه، پنج فصل و یک پسگفتار است. این کتاب مشحون از تبلیغ ایده‌های هومانیستی است. در این اثر رویدادها و حوادث در پاره ای از داستانها آشکار می‌شوند. کتاب «محبوب القلوب» سبک و روش آثار کلاسیک شرقی مانند «کلیله و دمنه»،«حکایات طوطی» را بیاد می‌آورد.
«قاراجا اوغلان»
زندگی و آثار کلاسیک«قاراجا اوغلان» در ادبیات ترکیه نیز ارتباط تنگاتنگی با پیدایش ادبیات ترکمن دارد. «قاراجا اوغلان» اصلاً از ترکمنهای آسیای صغیر بود و تقریبا در سالهای 1606-1689 در ترکیه زندگی می کرد («قاراجا اوغلان»یکی از عاشیق‌های سده هفده میلادی است که در اطراف شهر «مرسین» ترکیه می زیسته و جزو عشایر ترکمن بوده و گفته می شود که نام اصلی وی«سمایی» بوده است. مترجم). این شاعر نوازنده‌ی بسیار مشهوری بود. او سفرهای بسیاری کرده بود. «قاراجا اوغلان» آثار شاعران گوناگون را مطالعه و بررسی می‌کرد- از جمله از پیشینیان خود و بطور گسترده از سنن شاعرانه و ملی هموطنان خود استفاده می‌کرد. از این رو آثار او رابطه تنگی با زندگی، معیشت و شرایط محلی ترکمنهایی که در آسیای صغیر زندگی می‌کردند، داشت. از سوی دیگر این آثار بین ترکمنهای آسیای میانه و در سرزمین آذربایجان گسترش یافت و رد بزرگی از خود در تکامل ادبیات بسیاری از مردمان ترک بجا گذاشت. اشعار «قاراجا اوغلان» در لایه‌های وسیع توده‌های مردم ترکمنستان نفوذ کرد و در رپرتورا باغشی‌های ترکمن(آهنگسازان و خوانندگان) بازتاب پیدا کرد و بین ملت ترکمن نه تنها بعنوان آثار نوشتاری بلکه بعنوان نمونه خوب هنر موسیقی و ترانه مشهور شد. در بین ترکمنهای آسیای میانه «دستان»(داستان)«قاراجا اوغلان» که در آثار منظوم پاره ای از شاعران وارد شده بود، ظاهر شدند.
++++++++++++
منبع. تاریخ ادبیات جهان: در 9 جلد/ زیر نظر«ای.س. براگین» و دیگران. مسکو. سالهای 1983-1984.
