خط آهن قزاقستان–ترکمنستان–ایران و ناكامي سیاست همه چیز بدون ايران
–فرزاد رمضاني بونش
پژوهشگر مسائل منطقه
موافقتنامه اوليه احداث خط آهن قزاقستان–ترکمنستان–ایران در سال 1386 به امضا و در حاشیه اجلاس رؤسای جمهور حاشیه دریای مازندران در مهر 1386 در تهران موافقتنامه نهایی احداث این مسیر آهن تثبيت شد. اين خط آهن در حدود 910 کیلومتر طول دارد که حدود 700 کیلومتر از این مسیر در خاک ترکمنستان، 82 کیلومتر آن در ایران و 120 کیلومتر باقی مانده در خاک قزاقستان واقع است. در اين حال هر چند قرار بود در ماه هاي پاياني سال 2012 ميلادي پايان ساخت اين پروژه مهم و استراتژيك اعلام شود اما با تكميل كنوني اين خط در كشور تركمنستان گشايش اين خط با حضور روسای جمهوری این سه کشور در اینچه برون نقطه صفر مرزی ایران و ترکمنستان صورت گرفت.
اهداف قزاقستان و ترکمنستان از راه آهن كنوني
قبلا مقامات دو كشور عضو در اين راه آهن يعني قزاقستان و ترکمنستان بارها از اهميت بالاي آن سخن گفته اند. چنانچه نخست وزیر جمهوری قزاقستان طرح خط راه آهن ایران – ترکمنستان ، قزاقستان را طرح بزرگ قرن حاضر توصیف کرده بود و مقامات تركمن نيز بارها بر اهميت اين راه آهن تاكيد كرده بودند. در اين بين سه كشور دخيل در اين طرح هر كدام با توجه به منافع ملي خود به اين خط ان مي نگرند. در اين ميان از يك سو کشور قزاقستان به عنوان كشوري در حال توسعه مي كوشد تا از يك سو با توجه به اين خط از دامنه وابستگي اقتصادي و سياسي خود به روسيه ( قزاقستان با توجه به مرزهاي طولاني و وجود اقليت روس بيشترين همكاري اقتصادي را با روسيه در چارچوب اتحاديه اوراسيا دارد) بكاهد و از سويي نيز جدا از افزايش مسير هاي صاداراتي خود راه بهتر و آسان تري براي دسترسي به بازارهاي جنوب و غرب آسيا و آسياي صغير داشته باشد. در اين بين از آنجا كه قراقستان سالانه 13 میلیون تن غلات تولید میکند و 7 میلیون تن آن راصادر ميكند با بهره گيري از راه موجود مي تواند به کشورهای حوزه خلیج فارس يا بازار اصلی غلات قزاقستان دسترسي بهتري داشته باشد. جدا از اين تركمنستان به عنوان كشوري محاط در خشكي جدا از نگاه به افزايش شركاي اقتصادي خود و بهره بري از افزايش سود ترانزيت كالا از راه اين خط آن در صدد است . همچنين با توجه به افزايش درآمد هاي صادراتي و گازي با تقويت زيربناهاي اقتصادي روابط خارجي خود را با همه كشورها گسترش دهد. لذا تلاش كرده تا راه هاي ارتباط بيشتري را ايجاد و با متنوع كردن مسيرهاي صادراتي خود راه آهن هايي را به چين و افغانستان و تاجيكستان مد نظر داشته است. از اين ديد افزايش ارتباطات ريلي را با كشورهاي همسايه را خارج شدن بيشتر از دامنه نفوذ روسيه مي پندارند. علاوه بر اين دسترسي بهتر و ارزان تر به آبهاي آزاد خليج فارس و تركيه و خاورميانه از اهداف ديگر تركمنستان از اين خطر است.
پيامدهاي اقتصادي خط آهن قزاقستان–ترکمنستان–ایران
سه كشور عضو دستاوردهاي مثبت و گسترده اي از راه اندازي اين خط آهن در بعد ملي و منطقه اي خواهند داشت . اين خط آهن ميتواند علاوه بر دستاورهاي اقتصادي، در ساير بخش ها هم دستاورهايي هم در پي داشته باشد. در واقع افزايش حمل و نقل ميتواند توسعه اقتصاد ملي را به ارمغان آورد و موجب افزایش مبادلات تجاری، افزايش گردشگری، توسعه اقتصادی ملي گردد. در اين بين خط آهن مزبور مسيرحمل و نقل تجارت جهاني میان شرق (از چین تا آسیای مرکزی) وغرب جهان ( اروپای غربی) را 10 هزار كيلومتر كاهش و كشورهاي ترکمنستان و قزاقستان را از خاك ايران به آبهاي آزاد خليج فارس وصل مي‌نمايد. در كنار اين نيز حمل و ترانزيت بار ميان كشورهاي منطقه را آسان و با كوتاه تر شدن مسيرشمال – جنوب در حدود 600 كيلومتر ، زمان و هزينه هاي حمل بار را كاهش مي‌دهد. اين امر شرایط مناسبي را برای دسترسی به خلیج فارس، کشورهای آسیای جنوبی، کشورهای اروپایی و آسیایی و ترانزیت کالا و حتي حامل هاي انرژي توسط سه كشور را فراهم كرده و هر يك از سه كشور با توجه به نقش ترانزيتي خود مي توانند سودهاي زيادتري به دست آورند .
خط آهن و همكاريهاي منطقه اي
در واقع با توجه به بسترها و پيوندهاي مشترك كشورهاي دخيل در اين خط آهن بي شك افزايش مبادلات بازرگاني دو جانبه سه جانبه و منطقه اي و فرامنطقه اي از راه خط آهن سه كشور ميتواند به رشد روابط سياسي دو جانبه و سه جانبه كشورهاي عضو و منطقه اي در قالب سازمان هاي منطقه اي چون اكو كمك كند. گذشته از اين با توجه به حضور سياسي افزون روسيه در قزاقستان و تركمنستان ساخت اين راه تا حدي از وابستگي اقتصادي و حتي سياسي دو كشور محصور در خشكي به مسكو مي كاهد و به افزايش استقلال سياسي آنها در كنار حضور بيشتر ايران در منطقه كمك ميكند. در بعد ديگري بايد گفت راه اندازي خط آهن ايران تركمنستان قزاقستان موجب پويايي بيشتر اقتصادي در بين كشورهاي عضو کریدور شمال – جنوب ( با مشاركت 14 کشور شامل ایران، هند، روسیه و کشورهای دیگر آذربایجان ، ارمنستان ، بلاروس،گرجستان، قزاقستان ،قزقیزستان،ترکیه،عمان ، تاجیکستان ، اوکراین و ازبکستان) خواهد شد و باعث همكاريهاي بيشتر در چارچوب هاي منطقه اي و بين المللي ميشود. در اين ميان بايد توجه داشت كه ساير جمهوري هاي گردآمده در خشكي منطقه نيز از اين خط سود فراواني خواهند برد. چنانچه اخيرا رئيس جمهور قرقیزستان با تاکید بر اهمیت خط راه آهن ايران ، ترکمنستان ،قزاقستان جهت دسترسی آسان و با صرفه به خلیج فارس و آبهای آزاد ، خواستارپیوستن به آن شد. همچنين با توجه به تلاش تاجیکستان برای ایجاد یک کریدور حمل و نقل زمینی به دور از نفوذ ازبكستان و خروج از بن‌بست ارتباطی اين خط آهن ميتواند تاجيكستان را به گونه غير مستقيم به ايران و خارج وصل كند. علاوه بر اين بايد توجه داشت كه اين خط آهن در كنار تاثيرات ژئوپلتيك و سياسي نوين نمي تواند تهديد كننده جدي منافع ملي كشورهاي منطقه باشد و راه دسترسي هندي و چين را به منطقه نيز آسان تر خواهد كرد.
ايران و خط آهن قزاقستان–ترکمنستان–ایران
خط آهن سرخس–تجن در سال 1375 به عنوان نخستين اقدام ایران برای دسترسی كشورهاي آسياي مركزي با حاشیه خلیج فارس و سایر مناطق جهان بود. ساخت راه‌آهن بافق به مشهد در سال ۱۳۸۴ هم عملا آسیای میانه را به خلیج فارس نزدیکتر كرد و اينك نيز خط آهن میان ایران ، تركمنستان و قزاقستان موجب افزایش امکان ارتباط نزدیک با جمهوری‌های آسیای میانه با آبهای آزاد، كشورهاي شوراي همكاري خليج فارس و خاوردور را فراهم و موجب کاهش هزینه حمل و نقل خواهد شد. در اين بين در بعد ملي ایران میتواند تبادلات اقتصادی خود را در وهله نخست با دو کشور ترکمنستان و قزاقستان افزایش دهد. در این حال در واقع هر چند اکنون ارزش مبادلات ایران و قزاقستان هم اکنون یک میلیارد دلاراست اما با توجه به تاکید مقامات قزاقی وافتتاح راه آهن سه کشور آسیایی این رقم میتواند به سه میلیارد دلار افزایش یابد.در کنار این نیز ایران در نظر دارد که ایران 3 قصد دارد میلیارد دلار گاز از ترکمنستان وارد کند و با توجه به توافق طرفین قرار است تا 50 درصداین مبلغ کالا و خدمات به طرف ترکمنی داده سود، این خط میتواند کمک وسیعي به این برنامه کند. در بعد منطقه اي نيز با توجه به برنامه های دولت برای توسعه منطقه مکران و بندر چابهار ایران میتواند به هاب حمل و نقل منطقه ای دسترسی بیشتری یابد . چرا که با توجه به اتصال خطوط ريلي ايران به تركيه درغرب و امتداد خطوط ريلي كشور تا نوار جنوبی کشور در خليج فارس ، پاكستان در جنوب شرق ، عراق در جنوب غرب، اتصال خطوط ريلي قزاقستان به روسيه در شمال و خطوط ريلي تركمنستان به ازبكستان در شمال شرق و كشورهاي قرقيزستان و تاجيكستان عملا خط ريلي جديد ايران تركنستان و قزاقستان ميتواند تاثيرقابل توجهي در تراتزيت و رشد حجم تجارت ایران با كشورهاي منطقه داشته باشد. در بعد سياسي و ژئوپلتيك نيز بايد گفت هر چند نگاه آمریکا به دور زدن ايران در طرح هاي مهم اقتصادي و ژئولتيك وجود داشت و طرح پروژه جاده ابریشم نوين (پيوند آسیای مرکزی به آسیای جنوبی بدون حضور ايران ) مورد توجه بوده اما اينك با وجود برتري هايي در حوزه امنیت ترانزیت و عبور محموله اي ترانزيتي حدود 160 کشور جهان از طریق خاک خود جدا از ناكامي سیاست همه چیز بدون ايران در سطح آسیای مرکزی و قفقاز افزايش نفوذ سياسي و اقتصادي ايران در منطقه را هم در بر خواهد داشت.
