این نوشتار، بررسی می کند که آیا موضع گیری روسیه در بحران اوکراین در بستری متفاوت از منطق سود و زیان و منافع مادی صورت گرفته است یا خیر

عزیز الله حاتم زاده

حیثیت و افتخار در عرصه بین­ الملل

ریچارد لیبو از متفکران برجسته روابط بین ­الملل نظریه جدیدی را در این عرصه مطرح کرده است که به عنوان نظریه فرهنگی روابط  بین الملل مشهور است و بسیار مورد توجه قرار گرفت. او ضمن نقد یکجانبه ­نگری موجود در نظریه ­های غالب در عرصه روابط بین الملل (رئالیسم و لیبرالیسم) و تاکید صرف آن­ها بر قدرت و منافع، معتقد است که این تقلیل­ گرایی امیال و انگیزه­ های انسانی که حاصل علوم اجتماعی مدرن است برای تحلیل رفتار انسان­ها و همچنین دولت­ها کافی نیست. لیبو با الهام از افلاطون، امیال انسانی را در قالب سه گانه شهوات و منافع (appetite)، حیثیت، شرافت، منزلت یا افتخار(spirit) و خرد (reason) دسته بندی می ­کند و آن را مبنای رفتار انسان ­ها می­ داند. وی این سه مولفه را به رفتار دولت ­ها نیز تسری می ­دهد و معتقد است که در تحلیل رفتار آن­ها نباید نگاه تک بعدی داشت و صرفا انگیزه ­های مادی و منفعت جویی دولت ­ها را در تحلیل اقدامات آن­ها در عرصه بین­ المللی مد نظر قرار داد. به جای آن، او بر اهمیت مساله افتخارجویی و حیثت ­طلبی دولت ­ها در نظام بین ­الملل تاکید می­ کند و معتقد است که در کنار مقوله امنیت و منافع مادی که مد نظر دیدگاه های غالب در روابط بین ­الملل است، عنصر حیثیت و منزلت نیز باید مورد توجه قرار گیرد. از این منظر، اقدامات دولت­ها را می­ توان گاهی در راستای تلاش آن­ها برای حفظ یا کسب منزلت و حیثیت دانست. حتی گاهی ممکن است دولت­ ها به اقدامی دست بزنند که با منافع و امنیت آن­ها در تضاد باشد اما در راستای حفظ اعتبار و حیثیت آنان صورت گیرد و به دولت­ها احساس غرور و افتخار بخشد.

روسیه به دنبال بحران اوکراین احساس کرد که شان و منزلتش رعایت نشده است. کشورهای غربی به سقوط دولت طرفدار روسیه در اوکراین کمک کرده اند و دولت جدید نیز طرفداران روسیه در اوکراین را تحت فشار گذاشته است. بنابراین، روسیه در مقابل غرب ایستاد، مقاومت کرد و نه تنها تسلیم تهدیدهای غرب نشد بلکه به موازات تشدید تهدیدهای غرب اقدامات و مداخلات خود را در اوکراین بیشتر کرد.

اگرچه آمار و ارقام نشان می دهد که این اقدام روسیه پیامدهای منفی برای منافع اقتصادی و سیاسی این کشور داشته است، اما به دولت و مردم این کشور این احساس را داد که توانسته اند شان و منزلت خود را حفظ کنند یا مجددا بازیابند. اوکراین دیگر صرفا یک مساله چالشی که می تواند منافع روسیه را تهدید کند یا به روابط این کشور با اوکراین و همچنین غرب آسیب بزند، تلقی نمی شود بلکه برای شهروندان و دولت روسیه تبدیل به موضوعی شده که می خواهند از طریق آن حیثیت و افتخار کسب کنند. پوتین با اقدامات و سخنان خود تهدیدهای آمریکا و اروپا را به تحریم بیشتر به سخره می گیرد و این موضع وی به افزایش محبوبیتش در داخل روسیه منجر می شود. برای یک ناظر بیرونی و تحلیلگر مسائل بین المللی شاید بیش از هر چیز پیامدهای سیاسی و اقتصادی اقدامات روسیه در اوکراین برای این کشور قابل توجه باشد، اما برای مردم و دولت روسیه چیزی که اهمیت دارد این است که آنها در راستای حفظ شان و منزلت خود در برابر غرب مقاومت کردند و به این مساله افتخار می کنند.

عملکرد روسیه در قبال بحران اوکراین

با توجه به چارچوب مطرح شده، شاید بتوان تحلیل متفاوتی از اقدامات روسیه در قبال بحران اوکراین به دست داد که صرفا بر مبنای منفعت­ جویی و دغدغه­ های امنیتی این کشور نباشد. پس از فروپاشی شوروی، روسیه به تدریج از منازعات ایدئولوژیک خود با غرب کاست و از حالت یک”دشمن” تبدیل به یک “رقیب” و حتی گاهی یک “شریک” شد مناسبات خود را در حوزه­ های مختلف اقتصادی و سیاسی و حتی نظامی با آمریکا و اروپا گسترش داد. اما با این حال، در طول این مدت روسیه همچنین نشان داده ­است که لایه­ هایی از سنت مربوط به دوران امپراتوری و احساس افتخارجویی و غرور در مردم و دولت این کشور وجود دارد که در برخی مواقع با مخالفت و قرار گرفتن در برابر غرب و به ویژه آمریکا خود را نشان می­ دهد. این مساله با توجه به شخصیت مقتدر پوتین و استقبال مردم روسیه از ایستادگی وی دربرابر غرب بیشتر نمود پیدا می­کند.

بحران اوکراین از مهمترین مواردی است که نشان می ­دهد برای دولت و مردم روسیه به عنوان وارث یک امپراتوری و قدرت بزرگ سنتی، چیزی بیش از منافع اقتصادی صرف اهمیت دارد. روسیه که در ابتدا مواضع تندی درقبال بحران اوکراین و دولت کودتایی این کشور (به ادعای روسیه) داشت، پس از تهدید و تحقیر غرب (اعمال تحریم­ های مختلف و اخراج روسیه از گروه جی8) نه تنها نرمشی در مواضع خود نشان نداد، بلکه با جدیت و اقتدار بیشتری پس از اشغال کریمه از احتمال دخالت در سایر مناطق شرقی اوکراین صحبت می­ کند. اگرچه عده ­ای معتقدند که روسیه منافع بلندمدت خود را با روی کار آمدن دولت غربگرا در اوکراین در خطر دیده است و به همین دلیل موضع تندی اتخاذ کرده است، اما واقعیت این است که این موضع­ گیری روسیه بیش از آنکه در راستای منافع این کشور قرار گیرد، در تضاد با منافع روسیه تعریف می شود. روسیه از گروه جی 8 اخراج شده است، الحاقش به سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) متوقف گشته،  روابطش با آمریکا و دولت­های اروپایی نیز دچار سردی و تنش شده است، اوکراین اعلام کرده است که خرید گاز از روسیه را کاهش می­ دهد، و در نهایت اینکه روسیه با خروج شدید سرمایه­ ها مواجه شده است. براساس آمار جدید بانک مرکزی روسیه، در سه ماهه نخست سال 2014 حدود 51 میلیارد دلار سرمایه از این کشور خارج شده است که دلیل اصلی این مساله، مداخله کرملین در اوکراین و الحاق کریمه به روسیه عنوان شده است و پیش­ بینی شده که در آینده این مساله تشدید خواهد شد. این در حالی است که غرب تهدید کرده است که تحریم­ها و فشارهای خود را بر روسیه افزایش خواهد داد.

با این حال، نکته جالب این است که در طول این مدت، محبوبیت داخلی پوتین به دلیل موضع مقتدرانه وی در قبال مساله اوکراین افزایش یافته است. موسسه افکارسنجی VTSIOM با انجام یک نظرسنجی اعلام کرده است که محبوبیت پوتین در داخل روسیه با 10 درصد افزایش نسبت به اوایل سال جاری میلادی، به 72 درصد رسیده است. اگر بخواهیم هزینه­ ها و مشکلات پیش­ آمده برای روسیه را در مقابل افزایش محبوبیت پوتین تحلیل کنیم، نظریه­ های مادی­ گرایانه و مبتنی بر سود و زیان و منطق هزینه-فایده (رئالیسم) کمک چندانی نمی کند. در مقابل، می­ توان حمایت مردم روسیه از دولت این کشور و شخص پوتین را در راستای احساس غرور و افتخار و حیثیت­ طلبی این کشور دانست. روسیه احساس کرد که کشورهای غربی به سقوط دولت طرفدار روسیه در اوکراین کمک کرده­ اند و دولت جدید نیز طرفداران روسیه در اوکراین را تحت فشار گذاشته است. بنابراین، روسیه در مقابل غرب ایستاد و تسلیم تهدیدهای غرب نشد. این مساله به دولت و مردم این کشور این احساس را داد که آن­ها توانسته­ اند شان و منزلت خود را حفظ کنند یا مجددا بازیابند.