رقص سماع و مولانا
سماع به نوعی از رقص صوفیه شامل چرخش بدن همراه با حالت خلسه یعنی( نوع ربودگی) برای اهداف معنوی گفته میشود. سماع دیرینه ی تاریخی دارد و پس از اسلام موافقان و مخالفانی نیز در این دین پیدا نموده است. سماع در لغت به معنی شنیدن، شنوایی و آوای گوش نوا‌ز، رقص و وجدست و در تعبیر صوفیان سماع به معنی خواندن آواز و یا ترانه عرفانی توسط مطرب یا مطربانست. از آنجا که این پدیده گاه به رقص و دست افشانی میانجامد سماع گفته میشود. صائب تبریزی میفرماید: ذرات جهان را در سماع آورده است چون سپند، افسردگان را کار فرما آتش است سماع چیزی جزء عشق نیست عشقی که همچون آتش زبانه میکشد و رهروان این آیین نمیتوانند در برابر آن ایستادگی کنند. صوفیان سماع را دعوت حق، و حقیقت سماع را بیداری دل دانند . مهمترین آنها:
ــ سماع را غذای جان و دوای دل عاشق نام نهادند
ــ ایجاد سرزندگی برای بیرون آمدن از رخوت ــ تأثیر در شنونده و برانگیختن عواطف وی ــ نزدیک ساختن سالک یا رهرو به عالم قدس
پیشینه: از تاریخ سماع گفته هایی دقیقی در دست نیست لکن سماع را رقص مذهبی برای خداوند دانند که ریشه در تاریخ اساطیری دارد. در آیاتی از تورات، به سماع به داوود نبی اشاره شده است که ( به حضور خداوند جست و خیز و رقص میکرد) همچنین در انجیل نیز به رقص و سماع حضرت مریم بر روی پلکان مذبح یا (قربانگاه) اشاره شده است.
پس از اسلام و تا سال دوصد و چهل و پنچ هجری اثری از سماع در مراسم مسلمانان به چشم نمیخورد اندکی بعد نخستین حلقه سماع را علی نتوخی در بغداد برپا کرد.
سیر سماع : در روزهای نخستین، مجالس سماع عبارت بود از یک محفل شعرخوانی که به وسیله خواننده یا گروه جمعی خوانندگان خوش آواز اجرا میشد، صوفیان بیشتر از دف و نی استفاده میکردند دف و نی اولین آلت موسیقی بود که در روز ورود پیامبر به مدینه استفاده شد.
سماع از دید بزرگان صوفیه : عالم ملکوت عالم حسن و جمال است و هرجا حسن و جمال است تناسب است، و یا بهتر بگوییم هرچه موزون است از تناسب مایه دارد و بنابراین نموداری از عالم ملکوت است. این است که سماع راهی به سوی بزرگی و بلندای دارد و شنیدن اشعار و نغمه های موزون دلهای صوفیان را به مصداق حدیث نبوی: به (درستی که خدا زیبا است و زیبایی را دوست دارد)، متوجه بارگاه ملکوتی می سازد و کوه هستی آنان را به مدد انوار حق متلاشی میکند و راه را بر عاشق صادق هموار می گرداند.
موافقان و مخالفان رقص سماع : حتی امروزه پایکوبی و رقص در نزد یکعده مسلمانان عملی ناپسند است برخی از صوفیه همچون حضرت مولانا سماع را سبب آرام دل عاشقان، سرور سینه صادقان، غذای جان و دوای درد میدانند و میپندارد که در سماع خداوند بیشتر بر جان مردان خدا تجلی میکند. گروهی از صوفیان سماع را فقط برای کسانی جایز میدانند که نفس ایشان مرده و دل ایشان زنده باشد.
احمد غزالی، از عارفان صاحب حال قرن پنجم و ششم بود، وی گاه و بیگاه به سماع می پرداخت و سماع را وسیله ای مؤثر در ارتقاء روح و تجرد آن از عالم جسمانی میدانست.
حضرت مولانا و رقص سماع :
مولانا رهرو سماع بود که توجه روز افزونش به سماع در جاودانه شدن این آئین در میان درویشانش بی تأثیر نبوده است. مولانا ابتدا همانند پدرش، بهاء ولد، مشغول درس گفتن و وعظ و مجاهده بود و هرگز سماع نکرده بود اما چون شمس را دید هر چه را او میگفت غنیمت میداشت، چون شمس به وی اشارت کرد که به سماع درآ، مولانای سی و هشت ساله آنچنان تحت تاثیر شمس قرار گرفت که منبر و مدرسه را ترک کرد. استدلال شمس در تشویق مولانا به سماع این بود که آنچه مولانا می طلبد با سماع، زیاد میشود و سماع برای انسانهای عادی که به هوای نفس مشغولند ناجایز است نه برای کسانی که عاشق و طالب حق هستند. مولانا بعد وصیتنامه صلاح الدین زرکوب چنین نمود جنازه صلاح الدین را با حالت سماع و دف و نی دفن کردند وشب بعد از تدفین شب عرُس نامیده میشد، عرُس واژه‌ای عربی است به معنای نکاح یا غذا که در ضیافت زفاف داده میشود. علت این نامگذاری این است که اهل تصوف بر این باورند که وقتی کسی میمیرد و روح او ازعالم خاکی جدا میشود به معشوق می پیوندد.
حضرت مولانا سماع را غذای روح میدانست و میپنداشت در حین سماع در هر چیز خداوند را می بیند و گاهی نیز اتفاق میافتاد که تا بیش از یک هفته در حال سماع باقی میماند. مولانا در آثار خود از سازهای مختلفی از جمله نی، کمانچه، رباب، دف، سرنا… یاد میکند. مولانا اصل موسیقی را بازتاب جریان گسترده و ژرف در کیهان میدانست و اصل موسیقی از بهشت که بر جان عارف خوش می‌آید و شعر خوب و فهمی عمیق برای درک آن شعر میدانست.
در تحلیل سماع چرخ زدن، اشاره به توحید که مقام عارفان است، جهیدن و پا کوفتن دست افشاندن اشارت به شادی حصول شرف وصال و پیروزی بر سپاه نفس اماره است. ریشهٔ سماع را در آئین‌ها، اندیشه ها و مذاهب باستانی نیز میتوان جست. حرکتهای موزون دسته جمعی با گام‌های ساده یا پیچیده، گرد درخت یا آتش، کهن ترین شیوه حرکت آرایی بوده است. رقص سماع مولانایی نیز که به وسیله حضرت مولانا احیا شد، نمادی از اتحاد انسان و کانون هستی است. این حرکات نشانی از آئین‌های پرستش میترا دارد. ( مهرپرستی یا آیین مهر، آیینی راز آمیز بود که بر پایه پرستش مهر (میترا) ایزد و خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ، در دوران پیش از آیین زرتشت بنیان نهاده شد.)
رموز حرکات رقص سماع در آیین حضرت مولانا :
در سماع مولانا دستی که به سوی آسمان است نماد دریافت فیض مبدأ هستی و دستی که به سوی زمین است نماد بخشش به کل موجودات است و انسان در این میان به عنوان واسطه مطرح است. لباس نیز در سماع حائز اهمیت است، لباسی سفید با دامن بلند که نمادی از روح یا جهان روحانی است که فرشتگان را به ذهن میآورد. عشق به سماع در واژه به واژهٔ اشعار مولانا موج میزند چنانچه: چون رهند از دست خود دستی زنند چون جهند از نقص خود رقصی کنند
درود بر روان پر فتوح مولانا آن مرد مصلح، رستگار،عالم و پروفیسور تاریخ بشریت.
سید نوری شهرگتنبرک /سویدن
اکتبر 2018 م