رقابت ژئوپلیتیکی و نفوذ روسیه در اروپا؛ از شرق تا غرب
به گزارش روزپلاس، رقابت ژئوپلیتیکی میان روسیه و اروپا یکی از مهم‌ترین پویش‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی قرن بیست‌ویکم است. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، روسیه تلاش کرده جایگاه خود را به‌عنوان یک قدرت جهانی بازتعریف کند و اروپا همواره منطقه‌ای کلیدی در این تلاش بوده است.
نفوذ روسیه در اروپا از دو بُعد سنتی و نوین قابل‌تحلیل است: اروپای شرقی به‌عنوان حوزه نفوذ تاریخی روسیه و اروپای غربی که از منظر اقتصادی و سیاسی به عرصه رقابت جدید تبدیل‌شده است. با توجه به تحولات اخیر، ازجمله جنگ اوکراین، تحریم‌ها و تغییرات در سیاست انرژی اروپا نسبت به روسیه، ضروری است که ابزارهای نفوذ، چالش‌ها و سناریوهای آتی روابط روسیه و اروپا بررسی شوند.
ابزارها و راهبردهای نفوذ روسیه در اروپا
الف) نفوذ اقتصادی و انرژی؛ انرژی همواره یکی از مهم‌ترین ابزارهای نفوذ روسیه در اروپا بوده است. تا سال 2021، حدود 40 درصد گاز مصرفی اروپا از روسیه تأمین می‌شده است. پروژه‌هایی مانند «نورد استریم 1 و 2» به‌طور خاص وابستگی آلمان و اروپای غربی را به گاز روسیه افزایش داد. با این حال، پس از جنگ اوکراین در سال 2022 و اعمال تحریم‌های شدید علیه روسیه، اروپا با سرعت به دنبال کاهش وابستگی خود به گاز روسیه بوده است.
بر اساس گزارش کمیسیون اروپا در سال 2023، واردات گاز روسیه به اروپا از 40 درصد به حدود 15 درصد کاهش یافته است. واردات گاز مایع (LNG) از کشورهای دیگر مانند آمریکا و قطر افزایش چشم‌گیری داشته است. این تحول یک شکست مهم برای راهبرد اقتصادی روسیه در نفوذ به اروپاست و در عین حال، مسکو را مجبور به تقویت روابط تجاری با کشورهای غیر غربی، از جمله چین و هند کرده است.
ب) ابزارهای سیاسی و دیپلماتیک؛ روسیه با اقبال احزاب راست‌گرا و عوام‌گرا در اروپا مواجه است و از این رو بر سیاست داخلی این کشورها صاحب نفوذ است. برای مثال، در مجارستان و صربستان، دولت‌ها رویکرد ملایم‌تری در قبال روسیه داشته‌اند و روابط دوجانبه خود را با مسکو حفظ کرده‌اند. این استراتژی باعث ایجاد شکاف در سیاست واحد اتحادیه اروپا در برابر روسیه شده است.
ج) قدرت‌نمایی نظامی و امنیتی؛ از منظر نظامی، روسیه همواره از قدرت سخت برای تثبیت جایگاه خود در برابر غرب استفاده کرده است. مانورهای نظامی در مرزهای اروپا، استقرار موشک‌های اسکندر در کالینینگراد و تحرکات در کشورهای حوزه بالتیک، به‌عنوان ابزاری برای بازدارندگی ناتو و فشار بر اروپا عمل کرده است.
د) قدرت نرم و رسانه‌ای؛ روسیه از رسانه‌های خود مانند راشا تودی (RT) و اسپوتنیک برای شکل‌دهی به افکار عمومی در اروپا استفاده میکند. هدف این رسانه‌ها روشنگری و زیر سؤال بردن روایت‌های غربی و تضعیف اعتماد به اتحادیه اروپا و ناتو است.
تفاوت نفوذ روسیه در اروپای شرقی و غربی
الف) اروپای شرقی؛ این منطقه به دلیل نزدیکی جغرافیایی و سابقه تاریخی، همواره به‌عنوان حوزه نفوذ سنتی روسیه شناخته شده است. بسیاری از کشورهای این منطقه مانند اوکراین، بلاروس و مولداوی در مرکز رقابت میان روسیه و غرب قرار دارند. بحران اوکراین و الحاق کریمه در سال 2014 نمونه‌ای آشکار از این رقابت ژئوپلیتیکی است.
ب) اروپای غربی؛ عرصه رقابت نوین اروپای غربی وابستگی کمتری به روسیه دارد، اما تا پیش از جنگ اوکراین، روابط تجاری و انرژی مهمی با این کشور برقرار کرده بود. برای مثال، آلمان به‌عنوان اقتصاد برتر اروپا به‌شدت به گاز روسیه وابسته بود اما از سال 2022 این وابستگی به‌شدت کاهش‌یافته است. هم‌زمان، کشورهای اروپای غربی به‌ویژه فرانسه و آلمان تلاش می‌کنند میان بازدارندگی در برابر روسیه و حفظ برخی روابط اقتصادی تعادل برقرار کنند.
چالش‌های روسیه در نفوذ به اروپا
الف) تحریم‌های اقتصادی؛ تحریم‌های گسترده اروپا علیه روسیه، از جمله محدودیت‌های مالی و ممنوعیت واردات نفت و گاز، تأثیر قابل‌توجهی بر اقتصاد روسیه گذاشته است.
ب) کاهش وابستگی انرژی؛ کاهش سریع وابستگی اروپا به انرژی روسیه، یکی از مهم‌ترین چالش‌های روسیه در حفظ نفوذ اقتصادی خود است.
ج) مقاومت سیاسی اروپا؛ کشورهای اروپای شرقی مانند لهستان و کشورهای بالتیک به‌شدت با نفوذ روسیه مقابله می‌کنند.
د) نقش ناتو و آمریکا؛ حضور نظامی آمریکا و گسترش ناتو در شرق اروپا، نفوذ روسیه را با محدودیت مواجه کرده است.
سناریوهای پیش رو در روابط روسیه و اروپا
الف) سناریوی اول
سازش بر سر اوکراین و حفظ سردی روابط با پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا، سناریوی سازش میان روسیه و غرب بر سر جنگ اوکراین محتمل‌تر خواهد شد. ترامپ پیش‌تر مواضع متفاوتی نسبت به ناتو و جنگ اوکراین اتخاذ کرده و رویکرد او می‌تواند فشارها بر اروپا را برای توافق با روسیه افزایش دهد. با این حال، حتی در صورت سازش، روابط روسیه و اروپا در وضعیت سرد و تحریم‌های شدید باقی خواهد ماند.
ب) سناریوی دوم
ادامه تقابل و تشدید تحریم‌ها در این سناریو، اروپا به سیاست کاهش وابستگی به روسیه ادامه می‌دهد و تحریم‌ها علیه مسکو تشدید می‌شود. این روند باعث تعمیق شکاف اقتصادی و سیاسی میان دو طرف خواهد شد. روسیه در پاسخ، روابط خود را با کشورهای غیر غربی مانند چین و هند گسترش خواهد داد.
ج) سناریوی سوم
شکاف در اتحادیه اروپا و افزایش نفوذ روسیه می‌تواند با تقویت روابط خود با کشورهایی مانند مجارستان و صربستان و حمایت از احزاب راست‌گرای اروپایی، شکاف‌های داخلی در اتحادیه اروپا را تشدید کند. در این صورت، نفوذ روسیه در بخش‌هایی از اروپا ممکن است، افزایش یابد.
در نتیجه این‌طور به نظر می‌رسد رقابت ژئوپلیتیکی میان روسیه و اروپا، به‌ویژه پس از جنگ اوکراین، وارد مرحله‌ای جدید شده است. اگرچه روسیه با استفاده از ابزارهایی مانند انرژی، سیاست، قدرت نظامی و رسانه‌ای تلاش کرده نفوذ خود را در اروپا حفظ کند، اما کاهش وابستگی انرژی اروپا و تحریم‌های گسترده، چالش‌های بزرگی برای مسکو ایجاد کرده‌اند.
در عین حال، احتمال سازش محدود در سایه تغییرات سیاسی مانند بازگشت ترامپ به قدرت، می‌تواند سناریوی جدیدی را برای روابط روسیه و اروپا رقم بزند. در هر صورت، روابط این دو بازیگر کلیدی تا آینده‌ای قابل پیش‌بینی در وضعیت سرد و تنش آلود باقی خواهد ماند.
