جنگ اوکراین سه ساله شد؛ پیامدهای ژئوپلیتیکی بر نظم جهانی
نویسنده: معصومه محمدی، کارشناس مسائل روسیه
جنگ اوکراین که در 24 فوریه 2022 آغاز شد، تحولات عظیمی در سیاست جهانی، اقتصاد، امنیت و موازنه قدرت ایجاد کرد. این گزارش به بررسی تأثیرات آن از جنبه‌های مختلف می‌پردازد.
1. تأثیرات ژئوپلیتیکی
الف) تغییرات در ساختار امنیتی اروپا؛ فنلاند و سوئد که سابقاً بی‌طرف بودند، به دلیل تهدیدات روسیه تصمیم به پیوستن به ناتو گرفتند. فنلاند در سال 2023 به ناتو پیوست و سوئد نیز در مسیر عضویت است. کشورهای اروپایی، به‌ویژه آلمان و لهستان، بودجه‌های نظامی خود را به‌طور قابل‌توجهی افزایش داده‌اند. اتحادیه اروپا نقش بیشتری در امنیت دفاعی و تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه ایفا کرده است.
ب) روابط روسیه با جهان؛ روسیه در پاسخ به تحریم‌های غرب، به دنبال تعمیق همکاری‌های اقتصادی و نظامی با چین است. مسکو تلاش کرده است روابط خود را با کشورهای آفریقا، آمریکای لاتین و غرب آسیا گسترش دهد. روابط روسیه با ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا در پایین‌ترین سطح خود قرار دارد و جنگ نیابتی در اوکراین همچنان ادامه دارد.
2. تأثیرات اقتصادی
الف) بحران انرژی و وابستگی اروپا به گاز روسیه؛ اتحادیه اروپا در تلاش است تا وابستگی خود را به انرژی روسیه کاهش دهد. واردات گاز مایع (LNG) از آمریکا و قطر افزایش‌یافته است. شوک ناشی از کاهش عرضه گاز روسیه باعث افزایش قیمت برق و سوخت در اروپا شد، اگرچه در سال 2024 قیمت‌ها تا حدی کاهش‌یافته است.
ب) تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه؛ روسیه از سیستم سوئیفت حذف شد و بسیاری از دارایی‌های خارجی آن مسدود شدند. در ابتدا اقتصاد روسیه با شوک مواجه شد، اما با افزایش تجارت با چین، هند و کشورهای دیگر، تا حدی احیا شده است.
ج) تأثیر بر اقتصاد جهانی؛ اوکراین یکی از تأمین‌کنندگان اصلی غلات جهان است. جنگ باعث افزایش قیمت گندم و بحران غذایی در آفریقا و خاورمیانه شد. جنگ منجر به افزایش هزینه‌های انرژی و مواد غذایی شد که تورم را در بسیاری از کشورها تشدید کرد.
3. تأثیرات نظامی و راهبردی
الف) تحول در دکترین نظامی غرب و روسیه؛ کشورهایی مانند آلمان و بریتانیا برنامه‌های جدیدی برای افزایش قدرت نظامی خود تدوین کرده‌اند. جنگ اوکراین نشان داد که پهپادها و تسلیحات دوربرد نقش مهمی در جنگ‌های آینده خواهند داشت.
ب) تأثیر بر ناتو و سیاست بازدارندگی؛ پایگاه‌های نظامی در لهستان و رومانی تقویت شده‌اند. تحلیل‌گران هشدار داده‌اند که درگیری در اوکراین می‌تواند به تقابل مستقیم میان روسیه و ناتو منجر شود.
4. تأثیرات اجتماعی و انسانی
الف) بحران پناه‌جویان؛ بیش از 6 میلیون اوکراینی به اروپا پناه برده‌اند و کشورهای میزبان با چالش‌های اجتماعی و اقتصادی مواجه شده‌اند. برخی از شهروندان اروپایی از حمایت‌های مالی دولت‌هایشان به اوکراین انتقاد کرده‌اند.
ب) تغییر در افکار عمومی جهانی؛ در غرب، حمایت از اوکراین بالاست، اما در کشورهای جنوب جهانی بسیاری معتقدند که این جنگ بیشتر درگیری قدرت‌های بزرگ است. بسیاری از نهادهای فرهنگی و ورزشی روسیه تحت تحریم قرار گرفته‌اند و شهروندان روس نیز با محدودیت‌هایی روبرو شده‌اند.
5. آینده جنگ و پیامدهای بلندمدت
فرسایشی شدن جنگ: جنگ می‌تواند سال‌ها ادامه یابد و به یک درگیری طولانی‌مدت مانند جنگ کره تبدیل شود.
پیروزی یکی از طرفین: پیروزی قاطع برای هر یک از طرفین دشوار است، مگر اینکه تغییرات عمده‌ای در موازنه نظامی رخ دهد.
محتمل‌ترین سناریو با توجه به شرایط پیش آمده توافق صلح موقت است در این سناریو با توجه به متغیرهای موجود امکان یک توافق صلح محدود وجود دارد که در آن روسیه بخشی از مناطق اشغالی را حفظ کند و اوکراین امتیازاتی بگیرد.
با توجه به محتمل‌ترین سناریو پیامدهای صلح در اوکراین که تأثیرگذار بر نظم نظام بین‌الملل و نقش قدرت‌ها است شامل مؤلفه‌های ذیل است.
1. تغییر در نظم بین‌الملل
صلح در اوکراین می‌تواند نقطه عطفی در نظم جهانی باشد. در صورت دستیابی به یک توافق پایدار، ممکن است تنش‌های شدید میان غرب و روسیه کاهش یابد، اما احتمالاً بی‌اعتمادی میان این دو بازیگر اصلی باقی خواهد ماند.
صلح ممکن است به کاهش حضور نظامی آمریکا در شرق اروپا منجر شود، اما این موضوع به نوع توافق و میزان تعهد روسیه به آن بستگی دارد. اگر صلح به شکل عادلانه‌ای برقرار شود، می‌تواند زمینه را برای همکاری‌های چند جانبه‌تر فراهم کند؛ اما اگر به عنوان یک پیروزی یا شکست تلقی شود، ممکن است به تعمیق دوگانگی بلوک غرب و روسیه منجر شود.
2. پیامدها برای اروپا
جنگ اوکراین باعث شد اروپا به اهمیت کاهش وابستگی به آمریکا در زمینه امنیت پی ببرد. حتی پس از صلح، احتمالاً اتحادیه اروپا سرمایه‌گذاری بیشتری در حوزه دفاعی و نظامی خواهد داشت.
یکی از نتایج جنگ، کاهش وابستگی اروپا به انرژی روسیه بود. پس از صلح، اروپا ممکن است در سیاست‌های انرژی خود تجدیدنظر کند، اما بازگشت به وضعیت پیش از جنگ بعید به نظر می‌رسد. اروپا احتمالاً در بازسازی اوکراین نقش کلیدی ایفا خواهد کرد، اما این موضوع به نوع توافق صلح و میزان مشارکت دیگر بازیگران جهانی بستگی دارد.
3. تأثیرات بر روسیه
اگر روسیه در جنگ امتیازاتی کسب کند، ممکن است به تقویت نقش منطقه‌ای خود ادامه دهد. اما اگر صلح نتیجه تحمیل فشارهای اقتصادی و نظامی باشد، مسکو احتمالاً به دنبال تغییرات در سیاست خارجی خود خواهد بود.
تحریم‌های غرب، اقتصاد روسیه را تحت فشار قرار داده‌اند. بسته به مفاد توافق صلح، روسیه ممکن است بخشی از تحریم‌ها را کاهش دهد، اما وابستگی آن به چین و سایر قدرت‌های غیر غربی ادامه خواهد داشت.
یکی از دلایل اصلی جنگ، جلوگیری از گسترش نفوذ غرب در مرزهای روسیه بود. پس از صلح، مسکو احتمالاً تلاش خواهد کرد تا حضور خود را در کشورهای دیگر منطقه تقویت کند.
4. جایگاه ایالات‌متحده
حتی در صورت صلح، آمریکا احتمالاً سیاست مهار روسیه را ادامه خواهد داد، اما روش‌های آن ممکن است تغییر کند. با کاهش بحران اوکراین، آمریکا ممکن است تمرکز خود را بر مقابله بانفوذ چین افزایش دهد. این امر بر سیاست‌های واشنگتن در آسیا و اروپا تأثیر خواهد گذاشت.
به طور کلی صلح در اوکراین می‌تواند تغییرات مهمی در نظم بین‌الملل ایجاد کند، اما این تغییرات به شرایط صلح، میزان تعهد طرفین و واکنش سایر بازیگران جهانی بستگی دارد. اروپا احتمالاً نقش مستقل‌تری در امنیت و اقتصاد جهانی ایفا خواهد کرد، روسیه به بازتعریف استراتژی‌های خود نیاز خواهد داشت و ایالات‌متحده ممکن است بر چالش‌های جدیدی مانند رقابت با چین متمرکز شود.
آینده نظام بین‌الملل به نحوه مدیریت پساجنگ توسط بازیگران اصلی وابسته خواهد بود.
