پیشرفت های شگفت انگیز فناوری و چالش ها و خطر های آن
نویسنده: مهرالدین مشید
رهایی یا زوال؛ فناوری و چالش‌های نوین جامعه بشری
فناوری به عنوان نیروی محرک توسعه، تحولات گسترده‌ای در عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بوجود آورده است. با وجود دستاوردهای چشمگیر فناوری در راستای شکوفایی جامعه ی بشری، حامل خطر های بالفعل و بالقوه‌ای هم است که می‌تواند امنیت، آزادی، عدالت و حتی ماهیت انسان را تحت تاثیر قرار دهد. پیشرفت های فناوری از انقلاب صنعتی تا عصر دیجیتال، مسیر زندگی بشر را به شکلی بنیادی تغییر داده است. با این حال، تاریخ نشان داده که هر موج فناورانه در کنار مزایا، تهدید هایی نیز به همراه داشته است. امروزه، ظهور فناوری‌هایی چون هوش مصنوعی، مهندسی ژنتیک، و اینترنت اشیا، پرسش‌های تازه‌ای درباره مرز میان منفعت و خطر ایجاد کرده است. این نوشته به بررسی تهدیدهای کنونی و آینده ی ناشی از فناوری پرداخته و ضرورت ایجاد چارچوب‌های اخلاقی و حقوقی برای مهار این خطرها را تحلیل و راهکارهای مدیریت آن را ارایه کرده است.
خطرها و چالش های فناوری
امنیت سایبری حریم خصوصی را آسیب پذیر گردانیده و افزایش وابستگی به زیرساخت‌های دیجیتال، خطر حمله های سایبری را چند برابر کرده است. حمله های باج‌افزاری، نفوذ به داده‌های حساس و جاسوسی دیجیتال از جمله تهدید های رایج هستند. نظارت گسترده توسط دولت‌ها و شرکت‌های بزرگ نه تنها آزادی‌های فردی را به چالش کشیده؛ بلکه امنیت سایبری و حریم خصوصی را که دو حوزه به‌هم پیوسته اند؛ در عصر دیجیتال به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های جامعه بشری تبدیل کرده است. افزایش وابستگی زندگی فردی، سازمانی و دولتی به زیرساخت‌های دیجیتال باعث شده که تهدید های سایبری نه‌تنها پیامدهای اقتصادی، بلکه اثرات اجتماعی، سیاسی و حتی امنیت ملی داشته باشند.
امنیت سایبری: امنیت سایبری به مجموعه اقدام های فناوری‌ها و سیاست‌هایی گفته می‌شود که برای حفاظت از سیستم‌ها، شبکه‌ها و داده‌ها در برابر دسترسی، تخریب یا تغییرات غیرمجاز به کار می‌رود. از جمله ی این تهدید ها می توان به چند مورد چون؛ حمله های بدافزاری، فیشنگ، مختل سازی، نفوذ به زیر ساخت های حیاتی و حمله های زنجیره ی تامین اشاره کرد.
حمله های بدافزاری شامل ویروس‌ها، تروجان‌ها، باج‌افزارها و کرم‌های اینترنتی که به سیستم‌ها نفوذ می‌کنند. حمله های فیشینگ یعنی فریب کاربران برای افشای اطلاعات حساس مانند رمز عبور و شماره کارت بانکی.
حمله های DDoS یعنی مختل کردن عملکرد یک سرویس آنلاین با ارسال حجم عظیمی از درخواست‌ها. نفوذ به زیرساخت‌های حیاتی شامل حمله های به نیروگاه‌ها، شبکه‌های برق، بیمارستان‌ها و مراکز داده ها. حمله های زنجیره ی تأمین (Supply Chain Attacks) شامل نفوذ به یک تأمین‌کننده یا شریک تجاری برای رسیدن به هدف اصلی. این حمله ها پیامد های بدی دارند که سبب از دست رفتن داده‌های حساس؛ خسارت های مالی سنگین؛ اختلال در خدمات عمومی و تضعیف اعتماد عمومی به سیستم‌های دیجیتال می شود.
حریم خصوصی: حریم خصوصی دیجیتال به حق افراد برای کنترل جمع‌آوری، ذخیره و استفاده از داده‌های شخصی خود در فضای مجازی گفته می‌شود. منابع تهدید به حریم خصوصی عبارت اند از، نظارت دولتی گسترده یعنی جمع‌آوری و تحلیل داده‌های شهروندان برای کنترل اجتماعی. ردیابی تجاری یعنی شرکت‌ها با استفاده از کوکی‌ها، دستگاه‌های ردیابی و تحلیل رفتار آنلاین، داده‌های کاربران را برای تبلیغات هدفمند گردآوری می‌کنند. نقض داده‌ها یعنی افشای اطلاعات شخصی به دلیل ضعف امنیتی سازمان‌ها. فناوری‌های تشخیص چهره یعنی تحت نظر گرفتم بی‌وقفه ی حرکات و فعالیت‌های افراد در مکان‌های عمومی و خصوصی. از جمله پیامدهای زیانبار آن می توان به از دست رفتن کنترل بر هویت دیجیتال؛ خطر سرقت هویت و سوءاستفاده ی مالی؛ تهدید آزادی‌های فردی و حق ناشناس ماندن و ایجاد جو بی‌اعتمادی در فضای آنلاین اشاره کرد.
راهکارهای پیشنهادی برای حفاظت از امنیت و حریم خصوصی
برای حفاظت از امنیت و حریم خصوصی افراد استفاده از گذرواژه‌های قوی و احراز هویت چندمرحله ای(MFA ) (احراز هویت چند عاملی) یکی از روش های امنیتی است که در آن کاربر برای دسترسی به حساب یا سیستم، باید چندین مرحله احراز هویت را تکمیل کند. به جای اتکا به یک عامل (مانند رمز عبور)، MFA نیاز به حداقل دو یا بیشتر از چندین عامل احراز هویت دارد که می‌تواند امنیت سیستم را به طور قابل توجهی افزایش دهد. این روش در برابر حمله های هکری و دسترسی‌های غیرمجاز مؤثرتر است.
به روز رسانی منظم سیستم‌ها و نرم‌افزارها؛ یعنی استفاده از VPN برای کاهش ردیابی آنلاین یا شبکه خصوصی مجازی، یک ابزار امنیتی است که اتصال یک شخص به اینترنت را رمزگذاری می‌کند و هویت آنلاین او را پنهان می‌کند. این کار با ایجاد یک تونل امن بین دستگاه شما و اینترنت انجام می‌شود و ترافیک اینترنت او را از طریق یک سرور واسط (معمولاً در کشور دیگری) هدایت می‌کند. این امر به آن شخص کمک می‌کند تا از دسترسی غیرمجاز به اطلاعات خود، ردیابی فعالیت‌های آنلاین و دور زدن محدودیت‌های جغرافیایی محافظت کند. برای احتیاط از کلیک کردن روی لینک‌ها یا باز کردن فایل‌های ناشناس اجتناب گردد.
برای حفاظت از امنیت خصوصی سازمان ها، پیاده سازی سیاست‌های امنیتی قوی و آموزش کارکنان؛ رمزنگاری داده‌های حساس؛ آزمون‌های نفوذ و ارزیابی امنیتی دوره‌ای و انطباق با قوانین حریم خصوصی مانند GDPR یا CCPA لازم است.
برای حفاظت از امنیت و حریم خصوصی دولت‌ها؛ تدوین قوانین شفاف برای حفاظت از داده‌ها؛ ایجاد مراکز واکنش سریع به حوادث سایبری (CSIRT) و همکاری بین‌المللی برای مقابله با تهدید های فرامرزی لازم است.
نابرابری اجتماعی و شکاف دیجیتال: نابرابری اجتماعی و شکاف دیجیتال از مهم‌ترین پیامدهای منفی پیشرفت فناوری در عصر اطلاعات هستند. فناوری‌های نوین، به‌ویژه اینترنت، هوش مصنوعی و خودکار سازی اگرچه فرصت‌های عظیمی برای رشد اقتصادی و رفاه عمومی ایجاد کرده‌اند، اما توزیع نابرابر دسترسی به این فناوری‌ها و مهارت‌های مرتبط با آن، موجب افزایش فاصله طبقاتی و ایجاد تبعیض‌های تازه شده است. چنانکه خودکار سازی و هوش مصنوعی برخی مشاغل سنتی را حذف کرده‌اند، در حالی که سود آن بیشتر به صاحبان سرمایه و فناوری می‌رسد. شکاف دیجیتال بین جوامع پیشرفته و در حال توسعه، نابرابری‌های ساختاری را تشدید می‌کند.
نابرابری اجتماعی ناشی از فناوری
رشد فناوری نابرابری های اجتماعی را به بار آورده است که از جمله به حذف مشاغل سنتی، تمرکز سرمایه و قدرت و افزایش هزینه ی فرصت برای کروه های محروم می توان اشاره نمود. حذف مشاغل سنتی؛ رشد خودکار سازی و هوش مصنوعی بسیاری از شغل‌های دستی و تکراری را حذف کرده است. مشاغلی مانند کارگری کارخانه، خدمات بانکی حضوری و برخی فعالیت‌های دفتری به‌طور روزافزون جای خود را به ربات‌ها و نرم‌افزارها داده اند که بیکاری ساختاری و تمرکز ثروت در دست صاحبان سرمایه و شرکت‌های فناور از پیامد های بد آن به شمار می رود.
به همین گونه تمرکز سرمایه و قدرت از بلا های دیگر فناری است. شرکت‌های بزرگ فناوری مانند Google، Amazon، Meta و Alibaba بخش قابل توجهی از بازار جهانی داده، تبلیغات و تجارت آنلاین را کنترل می‌کنند. این تمرکز قدرت، نابرابری اقتصادی و نفوذ سیاسی این شرکت‌ها را روز به روز افزایش می‌دهد. افزایش هزینه فرصت برای گروه‌های محروم یعنی افرادی که دسترسی کمتری به فناوری دارند، فرصت‌های آموزشی، شغلی و خدماتی را از دست می‌دهند و این امر موجب تشدید چرخه فقر می‌شود.
شکاف دیجیتال : شکاف دیجیتال به تفاوت میان افرادی که به فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی (ICT) و مهارت‌های استفاده از آن دسترسی دارند، و افرادی که ندارند، گفته می‌شود. شکاف دسترسی، شکاف مهارتی و شکاف کاربردی از موارد مهم آن به شمار می روند. شکاف دسترسی یعنی تفاوت در امکان فیزیکی دسترسی به اینترنت پرسرعت و دستگاه‌های دیجیتال.؛ شکاف مهارتی یعنی تفاوت در توانایی استفاده مؤثر از فناوری و شکاف کاربردی یعنی تفاوت در میزان و کیفیت استفاده از فناوری برای اهداف آموزشی، شغلی و اقتصادی.
عوامل مؤثر بر شکاف دیجیتال: عواملی که شکاف دیجیتال را با بار آورده، اقتصادی؛ جغرافیایی؛ آموزشی؛ فرهنگی و زبانی اند. از جهت اقتصادی؛ هزینه بالای دستگاه‌ها و خدمات اینترنت. از جهت جغرافیایی؛ مناطق روستایی یا کم‌جمعیت که فاقد زیرساخت‌های ارتباطی مناسب هستند، بیشتر آسیب پذیر اند. از لحاظ آموزشی؛ کمبود سواد دیجیتال و مهارت‌های فنی در میان گروه‌های کم‌درآمد یا سالمندان. از نگاه ی فرهنگی و زبانی:؛ نبود محتوای بومی و چند زبانه. محدود شدن فرصت‌های آموزشی و شغلی؛ کاهش مشارکت اجتماعی و سیاسی؛ تداوم یا تشدید فقر و نابرابری اقتصادی و حاشیه نشینی دیجیتال در جوامع مدرن از پیامدهای بد آن به شمار می رود.
راهکارهای کاهش نابرابری و شکاف دیجیتال: راهکار های کاهش نابرابری و شکاف دیجیتال عبارت اند از سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های ارتباطی، به‌ویژه در مناطق محروم و روستایی؛ آموزش سواد دیجیتال در مدارس، دانشگاه‌ها و برنامه‌های عمومی؛ یارانه و تسهیلات خرید تجهیزات دیجیتال برای خانواده‌های کم‌درآمد؛ ایجاد محتوای بومی و چند زبانه برای جذب گروه‌های فرهنگی مختلف و همکاری بین‌المللی برای انتقال فناوری و مهارت به کشورهای در حال توسعه.
گفته های بالا دلالت به این دارد که فناوری می‌تواند موتور عدالت و توسعه باشد، اما در غیاب سیاست‌های فراگیر و عادلانه، خطر آن وجود دارد که شکاف دیجیتال به ابزاری برای تعمیق نابرابری اجتماعی تبدیل شود. راه‌حل، رویکردی جامع و چندلایه است که هم دسترسی فیزیکی و هم توانمندسازی مهارتی را پوشش دهد.
انتشار اطلاعات نادرست: با گسترش اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، انتشار اطلاعات نادرست به یکی از چالش‌های جدی جوامع معاصر تبدیل شده است. اگرچه شایعه ها و اخبار جعلی در تاریخ همواره وجود داشته اند؛ اما فناوری دیجیتال سرعت، گستره و اثرگذاری آنها را به ژور بی‌سابقه‌ای افزایش داده است. این پدیده می‌تواند پیامدهایی عمیق بر امنیت ملی، سلامت عمومی، انسجام اجتماعی و فرآیندهای دموکراتیک داشته باشد. این گونه اطلاعات شامل اطلاعات نادرست، اطلاعات گمراه کننده و اطلاعات بدخواهانه باشد. اطلاعات نادرست یعنی اطلاعات اشتباه یا گمراه کننده ای است که بدون نیت سوء، اما به دلیل خطا یا بی‌دقتی منتشر می‌شود. اطلاعات گمراه‌کننده عمدی یعنی اطلاعات ساختگی یا تحریف‌شده که به‌طور عمدی با هدف فریب، تأثیرگذاری سیاسی یا اقتصادی منتشر می‌شود.اطلاعات بدخواهانه یعنی داده‌های واقعی که به‌گونه‌ای گزینشی یا خارج از بافت ارائه می‌شوند تا اثر منفی ایجاد کنند.
کانال‌ها و مکانیزم‌های انتشار: کانال ها و‌میکانیزم های انتشار عبارت اند از شبکه های اجتماعی و الگوریتم ها، رسانه های غیر رسمی و‌کروه های پیام رسان و ربات ها و حساب های جعلی. شبکه‌های اجتماعی و الگوریتم‌ها یعنی الگوریتم پلتفرم هایی مانند، توینر، فیزبوک و‌تیک تاک برای افزایش تعامل، محتوایی را تقویت می کنند که احساسی تر جنجالی تر باشد؛ این امر ناخواسته به گسترش اطلاعات نادرست کمک می کند. رسانه‌های غیررسمی و گروه‌های پیام‌رسان یعنی اپلیکیشن‌هایی مانند WhatsApp و Telegram بسترهای بسته‌ای ایجاد کرده‌اند که در آنها صحت سنجی دشوار است. ربات‌ها و حساب‌های جعلی یعنی استفاده از Bot ها برای تولید و پخش انبوه محتوا، بویژه در کمپاین های سیاسی و تبلیغاتی. آسیب به فرایندهای دموکراتیک، دستکاری افکار عمومی و تأثیرگذاری بر نتایج انتخابات (به عنوان نمونه، انتخابات ۲۰۱۶ آمریکا). تهدید سلامت عمومی یعنی انتشار شایعات درباره واکسن‌ها و درمان‌های غیرعلمی (مانند موارد کرونا). تشدید تنش‌های اجتماعی؛ یعنی گسترش نفرت‌پراکنی، قطبی‌سازی سیاسی و قومی. خسارات اقتصادی یعنی شایعات مالی می‌توانند بازار سهام یا ارز را بی‌ثبات کنند.
راهکارهای مقابله با انتشار اطلاعات نادرست
برای مقابله با انتشار اطلاعات نادرست راهکار هایی در سطح فردی، سازمانی و حکمرانی وجود دارد که مانع پخش و نشر اطلاعات نادرست می شود. در سطح فردی یعنی آموزش سواد رسانه‌ای برای ارزیابی منابع و صحت سنجی اطلاعات و استفاده از وب‌سایت‌ها و ابزارهای Fact-checking مانند Snopes یا FactCheck.org می تواند، مانع نشراطلاعات نادرست شود. در سطح سازمانی یعنی رسانه‌ها باید فرآیندهای راستی‌آزمایی داخلی قوی داشته باشند و در ضمن شبکه‌های اجتماعی می‌توانند برچسب هشدار یا لینک به منابع معتبر اضافه کنند. در سطح حکمرانی؛ یعنی تدوین قوانین برای مقابله با انتشار عمدی اطلاعات گمراه‌کننده بدون ایجاد محدودیت ناموجه بر آزادی بیان و ایجاد نهادهای مستقل برای پایش و تحلیل محتوای دیجیتال.
انتشار اطلاعات نادرست یک چالش چند بعدی است که ترکیبی از فناوری، روان‌شناسی اجتماعی و سیاست را در بر می‌گیرد. مقابله با آن نیازمند رویکردی چندلایه است که شامل آموزش، مسئولیت پذیری رسانه‌ها، تنظیم گری پلتفرم‌ها و همکاری بین‌المللی می‌شود. از سویی هم اثرات زیست‌محیطی فناوری که تولید دستگاه‌های الکترونیکی و مراکز داده، مصرف بالای انرژی و استخراج منابع کمیاب را به دنبال دارد؛ بر گرمایش جهانی و تخریب اکوسیستم‌ها اثرگذار است.
خطرهای بالقوه فناوری
هوش مصنوعی فراانسانی: هوش مصنوعی فرا انسانی به سیستمی گفته می‌شود که توانایی‌های شناختی آن از بهترین ذهن‌های انسانی در تقریباً همه حوزه‌ها فراتر رود. این مفهوم، از یک ایده نظری به یکی از مهم‌ترین مباحث اخلاقی و امنیتی در فناوری تبدیل شده است، زیرا توسعه سریع هوش مصنوعی می‌تواند در نهایت به سیستمی بینجامد که نه تنها از انسان هوشمندتر است، بلکه قابلیت خود بهبودی و توسعه مستقل را نیز دارد. رشد سریع AI می‌تواند منجر به شکل‌گیری سیستم‌هایی شود که تصمیم‌گیری‌های کلان را بدون کنترل انسانی انجام دهند. این موضوع خطر تضاد اهداف بین ماشین و انسان را افزایش می‌دهد.
ویژگی‌های بالقوه هوش مصنوعی فراانسانی: ویژه گی های بالقوه ی هوش مصنوعی فراانسانی عبارت اند از، سرعت پردازش و یادگیری فوق‌العاده؛ یعنی انجام تحلیل‌های پیچیده در چند ثانیه که انسان‌ها برای آن سال‌ها زمان نیاز دارند. دانش جامع و به‌روزرسانی آنی؛ یعنی دسترسی و پردازش هم‌زمان میلیاردها منبع داده در سطح جهانی. توانایی خودبهبودی؛ یعنی بهبود مداوم الگوریتم‌ها و معماری خود بدون نیاز به مداخله انسان. چندوظیفگی کامل یعنی انجام کارهایی متنوع از حل معادلات فیزیکی گرفته تا خلق آثار هنری.
هوش مصنوعی در ضمن خطر، فرصت ها و مزایایی هم دارد که در نتیجه ی پیشرفت های علمی فناوری برای جامعه ی بشری مفید است. از جمله به پیشرفت علمی شتاب‌دار یعنی حل مسائل پیچیده‌ای مانند کشف درمان بیماری‌های صعب‌العلاج یا طراحی فناوری‌های نوین انرژی؛ مدیریت بهینه منابع یعنی استفاده هوشمند از منابع طبیعی و کاهش هدررفت و پیش‌بینی بحران‌ها یعنی شناسایی و پیشگیری از فجایع طبیعی یا اجتماعی با مدل‌سازی دقیق، می توان اشاره کرد.
خطرها و تهدیدها
هوش مصنوعی خطر ها و تهدید هایی را در بر دارد که ناشی از، از دست دادن قدرت، تمرکز قدرت، تغییرات اجتماعی و اقتصادی شدید و خطر های وجودی است. از دست رفتن کنترل؛ اگر اهداف و ارزش‌های هوش مصنوعی با ارزش‌های انسانی همسو نباشد، ممکن است تصمیم های صورت بگیرد که به ضرر بشریت تمام شود؛ تمرکز قدرت یعنی کنترل چنین سیستمی در دست یک دولت یا شرکت می‌تواند به سلطه بی‌سابقه بر اقتصاد، سیاست و حتی زندگی فردی منجر شود. تغییرات اجتماعی و اقتصادی شدید یعنی تسریع روند خود سازی می‌تواند ساختار اشتغال را به‌شدت تغییر دهد و بیکاری گسترده ایجاد کند. خطرات وجودی یعنی اگر هوش مصنوعی فراانسانی تصمیم بگیرد که اهداف انسان‌ها مانعی برای بقای آن است، پیامدهای فاجعه‌باری ممکن است رخ دهد.
رویکردهای ایمن‌سازی توسعه: برای ایمن سازی توسعه روش هایی وجود دارد که با دست بازی به آن از خطر هوش مصنوعی می توان پیش گیری کرد. مانند، پژوهش همسوسازی یعنی طراحی الگوریتم‌هایی که ارزش‌ها و اهداف انسانی را در تصمیم‌گیری‌های هوش مصنوعی لحاظ کنند. شفافیت و توضیح‌پذیری یعنی اطمینان از اینکه تصمیمات AI قابل فهم و بررسی باشند. همکاری بین‌المللی یعنی ایجاد توافق‌نامه‌های جهانی برای محدود کردن رقابت خطرناک در توسعه AI فراانسانی و ایجاد مکانیسم‌های توقف اضطراری یعنی توانایی خاموش‌کردن سیستم در شرایط خطرناک. هوش مصنوعی فراانسانی می‌تواند به نقطه عطفی در تاریخ تمدن بشر تبدیل شود؛ نقطه‌ای که یا مسیر رفاه و پیشرفت بی‌سابقه را باز می‌کند، یا خطر نابودی انسانیت را به همراه دارد. مدیریت هوشمند، قوانین بین‌المللی و پژوهش مسئولانه، کلید اطمینان از آینده‌ای ایمن در عصر هوش مصنوعی هستند.
مهندسی ژنتیک: ابزارهایی مانند CRISPR ظرفیت درمان بیماری‌ها را دارند، اما در صورت سوءاستفاده می‌توانند منجر به «طراحی نوزادان» یا تغییرات غیرقابل پیش‌بینی در ژنوم انسان شوند. کریسپر نوعی سیستم ایمنی تطابق پذیر در باکتری‌ها است که آنها را قادر به کشف دی‌ان‌ای ویروس و بعد نابودیشان می‌کند. بخشی از سیستم کریسپر، پروتئینی به نام کَس۹ (Cas9) است، که قابلیت جستجو، برش زدن و سرانجام استحالهٔ دی‌ان‌ای ویروس را به روشی خاص دارد. فناوری کریسپر به دانشمندان اجازه می‌دهد، تغییراتی در دی‌ان‌ای سلول‌ها ایجاد کنند.
جنگ‌افزارهای خودکار؛ خطرها و چالش های آنها : توسعه ربات‌های نظامی مستقل، خطر تشدید رقابت تسلیحاتی و بروز حوادث ناخواسته را به همراه دارد. جنگ‌افزارهای خودکار یا سامانه‌های تسلیحاتی خودمختار به سلاح‌هایی گفته می‌شود که می‌توانند بدون دخالت مستقیم انسان، هدف را شناسایی، انتخاب و نابود کنند. این سلاح‌ها از ترکیب حسگرها، هوش مصنوعی، الگوریتم‌های یادگیری ماشین و رباتیک پیشرفته استفاده می‌کنند و می‌توانند در زمین، هوا، دریا یا فضای سایبری عمل کنند.
هدف از استفاده ی این جنگ افزار ها یعنی کاهش تلفات نیروهای انسانی در میدان نبرد، افزایش سرعت واکنش در عملیات نظامی؛ توانایی عملیات در محیط‌های خطرناک که حضور انسان دشوار است و کاهش هزینه‌های بلندمدت جنگ در مقایسه با نیروی انسانی. خطرها و چالش‌های استفاده از جنگ افزار های خودکار هم کم نیست و از جمله به چند مورد مهم آن می توام اشاره کرد. نبود کنترل انسانی مؤثر ؛ امکان دارد سلاح به اشتباه اهداف غیرنظامی را مورد حمله قرار دهد، بدون اینکه انسان بتواند مداخله کند. مسئولیت‌پذیری مبهم؛ در صورت وقوع جنایت جنگی، مشخص نیست مسئولیت بر عهده سازنده، فرمانده یا خود سیستم است. رقابت تسلیحاتی جهانی؛ توسعه این فناوری می‌تواند مسابقه‌ای خطرناک بین کشورها ایجاد کند و احتمال جنگ را افزایش دهد. هک و سوءاستفاده؛ اگر این سیستم‌ها توسط دشمن یا گروه‌های تروریستی هک شوند، می‌توانند به ابزار نابودی گسترده تبدیل شوند. مشکل اخلاقی و حقوقی؛ تصمیم‌گیری درباره مرگ و زندگی انسان‌ها نباید صرفاً به الگوریتم‌ها واگذار شود.
با توجه بر خطر ها و ضرر های استفاده از جنگ افزار های خودکار، سازمان ملل متحد و گروه‌های حقوق بشری خواستار توافق بین‌المللی برای ممنوعیت یا محدودسازی جنگ‌افزارهای خودکار کشنده شده‌اند. اصطلاح «حفظ کنترل انسانی معنادار» به یکی از محورهای اصلی این بحث‌ها تبدیل شده است تا از خطر تغییر ماهیت انسان بوسیله ی فناوری ها پیشگیری شود. فناوری ها در دراز مدت می توانند، هویت انسان را تغییر بدهند. فناوری‌های ادغام مغز و ماشین یا ارتقاء زیستی، می‌توانند منجر به تقسیم انسان‌ها به دو طبقه «ارتقاء‌یافته» و «غیرارتقاء‌یافته» شوند، که پیامدهای اخلاقی و اجتماعی عمیقی را در پی دارد.
برای پیشگیری از زیان های یاد شده، راهکار هایی چون؛ تدوین مقررات بین‌المللی برای تنظیم توسعه فناوری‌های حساس؛ تقویت آموزش سواد دیجیتال برای عموم مردم؛ سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پایدار به منظور کاهش اثرات زیست‌محیطی و ایجاد نهادهای نظارت اخلاقی چند جانبه پیشنهاد شده است.
این به معنای آن نیست که فناوری در ذات خود شر است؛ بلکه برعکس فناوری نه در ذات خیر است و نه شر؛ بلکه ابزاری است که پیامدهای آن وابسته به چارچوب‌های اخلاقی، سیاسی و اجتماعی استفاده از آن است. برای تضمین آینده‌ای پایدار و عادلانه، لازم است توسعه فناوری با مسئولیت‌پذیری جهانی همراه شود. بلی ارزش‌های دینی و اخلاقی می‌توانند نقش مهمی در مهار و جلوگیری از ضرر فناوری‌ها برای انسان داشته باشند، اما این کار نیازمند شرایط و بسترهای خاص است.
نقش ارزش‌های دینی و اخلاقی در کنترل فناوری‌ها
شماری جامعه شناسان نقش ارزش های دینی و اخلاقی را برای کنترل فناوری ها با اهمیت خوانده و با توجه به رویکرد مسئولیت پذیران ی دین در رابطه به تعیین مرز های رفتاری، ترویج مسئولیت پذیری و حفظ کرامت انسانی مدعی اند که دین قدرت مهار و کنترل فناوری را دارد.
در پیوند به مرز های رفتاری دین باید گفت که بسیاری از ادیان و نظام‌های اخلاقی، چارچوب‌هایی برای تمایز بین «کار درست» و «کار نادرست» ارائه می‌دهند. این مرزها می‌توانند مانع استفاده‌های غیراخلاقی از فناوری شوند (مثل سلاح‌های کشتارجمعی یا سوءاستفاده از داده‌های شخصی). به همین گونه ارزش‌های اخلاقی مانند صداقت، امانت‌داری و عدالت می‌توانند فرهنگ استفاده مسئولانه از فناوری را ایجاد کنند. از سویی هم دین و اخلاق اغلب بر احترام به شأن و حرمت انسان تأکید می‌کنند، که می‌تواند در برابر فناوری‌هایی که تهدیدی برای آزادی یا هویت انسان هستند، نقش حفاظتی داشته باشد.
در همین حال محدودیت ها و‌چالش هایی نیز وجود دارند که نقش ارزش های دینی را کم رنگ می سازد. از جمله به تنوع فرهنگی و دینی، سرعت پیشرفت فناوری و منافع اقتصادی و سیاسی می توان اشاره کرد.
ارزش‌ها در فرهنگ‌ها و ادیان مختلف متفاوت‌اند و این می‌تواند باعث تعارض در تعیین «حد مجاز» فناوری شود. از طرفی هم نوآوری‌های فناورانه گاهی آن‌قدر سریع رخ می‌دهند که ارزش‌های اخلاقی و دینی فرصت سازگاری یا واکنش مناسب پیدا نمی‌کنند. در بسا موارد منافع اقتصادی و سیاسی سبب کی شود که حتی با وجود قوانین و ارزش‌ها، فشارهای تجاری یا نظامی می‌توانند منجر به نادیده گرفتن محدودیت‌های اخلاقی شوند. در همین حال راهکار هایی برای بهره گیری بهتر از ارزش های برای کنترل فناوری وجود دارد که می توانند، در روشنایی تدوین منشورهای اخلاقی بین‌المللی با الهام از اصول مشترک انسانی؛ آموزش عمومی درباره سواد رسانه‌ای و سواد فناوری همراه با مبانی اخلاقی و استفاده از گفت‌وگوی میان فرهنگی و میان دینی برای یافتن نقاط اشتراک ارزش‌ها مانع خطر فناوری شد.
به بیان ساده، ارزش‌های دینی و اخلاقی ابزار نیرومندی برای کنترل فناوری هستند، ولی بدون حکمرانی شفاف، قوانین بین‌المللی و آگاهی عمومی، این ارزش‌ها به‌تنهایی قادر به جلوگیری کامل از آسیب‌ها نخواهند بود. بلی ارزش‌های دینی و اخلاقی می‌توانند به شکل قابل توجهی توانایی مهار و جلوگیری از ضررهای فناوری‌ها را برای انسان افزایش دهند، اما این موضوع چند لایه و پیچیده است.
شماری بدین باور اند که چارچوب اخلاقی برای تصمیم‌گیری در رابطه به کنترل فناوری وجود دارد؛ البته طوری که ارزش‌های دینی و اخلاقی یک نقشه راه برای تشخیص «درست» از «نادرست» فراهم می‌کنند. به گونه ی مثال بسیاری از ادیان بر پرهیز از ظلم، حفظ کرامت انسان و احترام به حریم خصوصی تأکید دارند. به همین گونه در اخلاق سکولار؛ اصولی مانند سود رساندن، ضرر نرساندن، عدالت و احترام به خودمختاری فرد موجود است. بر بنیاد این چارچوب ها می توان برای طراحی و کنترل فناوری، مثل هوش مصنوعی یا بیوتکنولوژی، معیارهایی مشخص تعیین کرد. این چارچوب می تواند، از استفاده های غیر اخلاقی فناوری پیشگیری کند.
ارزش‌های اخلاقی می‌توانند جلوی سوء استفاده های خطرناک را بگیرند؛ البته در صورتی که از ساخت جنگ‌افزارهای خودکار بدون کنترل انسانی پیشگیری کنند. در ضمن محدود کردن نظارت بی‌حد و مرز که حریم خصوصی را نابود می‌کند. مقابله با انتشار اخبار جعلی از طریق مسئولیت‌پذیری رسانه‌ای یکی از راه های دیگر برای تقویت چارچوب اخلاقی برای تصمیم گیری کنترل فناوری است. از سویی هم با نهادینه ساختن مسئولیت‌پذیری فردی و جمعی می توان خطر فناوری را کاهش داد؛ البته در صورتیکه جامعه به اصول اخلاقی یا دینی پایبند باشد، مهندسان، سیاست‌گذاران و شرکت‌ها خود را در برابر عواقب فناوری مسئول بدانند. این مسئولیت‌پذیری سبب؛ شفافیت در توسعه فناوری؛ پاسخگویی در برابر آسیب‌ها و تعهد به ایمنی بلندمدت می گردد.
برای اینکه ارزش‌های دینی و اخلاقی واقعاً بتوانند فناوری را مهار کنند، نیاز است که این ارزش ها در قوانین ملی و بین‌المللی نهادینه شوند؛ با آموزش عمومی و تخصصی تقویت شوند و با نظارت مستقل و شفافیت همراه شوند.
فناوری اگر مهار نشود، فاجعه می‌آفریند
در دنیای امروز، فناوری به یکی از نیروهای تعیین‌کننده ی مسیر زندگی بشر تبدیل شده است. پیشرفت‌های علمی و فناوری توانسته‌اند رفاه، سلامت، ارتباطات و دسترسی به اطلاعات را به شکل بی‌سابقه‌ای ارتقاء دهند. اما این پیشرفت‌های شگرف، در صورتی که بدون چارچوب‌های اخلاقی، قوانین و کنترل‌های دقیق پیش بروند، می‌توانند به منبع تهدیدات جدی برای جامعه بشری تبدیل شوند.
فناوری همواره مانند یک شمشیر دو لبه عمل کرده است؛ از یک سو امکان رشد و توسعه، و از سوی دیگر احتمال تخریب و آسیب‌های غیرقابل جبران را در دل خود دارد. تکنولوژی‌هایی مثل هوش مصنوعی، بیوتکنولوژی، جنگ‌افزارهای خودکار و شبکه‌های ارتباطی، هر کدام علاوه بر مزایای گسترده، خطراتی را نیز به همراه دارند که بدون مهار و نظارت مناسب، می‌توانند فاجعه‌آفرین باشند.
به هر اندازه که مهار فناوری از دسترس انسان خارج شود، به همان میزان پیامد های خطرناک دارد. یکی از بارزترین نمونه‌ها، استفاده از فناوری در جنگ‌افزارهای خودکار است که ممکن است بدون دخالت انسان، تصمیم به کشتار بگیرند. همچنین، هوش مصنوعی فراانسانی اگر به درستی کنترل نشود، می‌تواند تصمیم‌هایی بگیرد که با منافع و ارزش‌های انسانی در تضاد باشد. گسترش فناوری‌های نظارتی نیز به از بین رفتن حریم خصوصی و آزادی‌های فردی می‌انجامد و به شکل‌گیری جوامعی با کنترل شدید و محدودیت‌های گسترده منجر می‌شود.
برای جلوگیری از این فاجعه‌ها، ایجاد چارچوب‌های اخلاقی، قانونی و فناورانه ضروری است. ارزش‌های انسانی، اصول اخلاقی، و قوانین بین‌المللی باید مبنای توسعه فناوری قرار گیرد تا اطمینان حاصل شود که فناوری، خدمتگزار بشریت باقی می‌ماند و نه تهدیدکننده آن. همکاری جهانی و گفت‌وگوی بین فرهنگی نیز نقش کلیدی در این مسیر دارد.
در نهایت، فناوری ابزاری است در دستان انسان‌ها، انتخاب انسان تعیین می‌کند که این ابزار به سمت رشد و پیشرفت هدایت شود یا به سوی نابودی و بحران. فرهنگ‌سازی، آموزش مسئولیت‌پذیری، و تعهد به حفظ کرامت انسانی از پایه‌های مهم این انتخاب است.
حال پرسش این است که آیا دل بستن به ارزش های دینی و اخلاقی و اصول های دموکراتیک، به چه میزانی برای مهار و کنترل فناوری موثر و منطقی و عملی بوده می تواند. این در حالی است که در منطق جهان امروز منافع سیاسی و اقتصادی حرف نخست را می زند و ارزش های دینی و اخلاقی حقوق بشری از تغییر دادن مسیر آن عاجز اند. چنانکه ما هر روز شاهد هستیم که چگونه حکومت ها ارزش های دینی و اخلاقی و دموکراتیک را به ابزار سیاست و قدرت بدل کرده و زیر چتر شعار های دفاع از حقوق بشر و آزادی و دین چه جنایت هایی در حق انسان مظلوم روا داشته می شود. پس کمتر شانسی وجود دارد که میان پیشرفت های علمی و فناوری و ارزش های بشری تعادل ایجاد شود. خطر استفاده ی ابزاری از ارزش های دموکراسی در بسا موارد خطرناک تر از افراطیت دینی است. هرگاه رخداد های جهان در چند قرن اخیر بویژه پس از جنگ های امریکا در برابر سرخ پوستان که سبب کشته شدن صد میلیون سرخ پوست شد و کشته شدن بیش از چهل میلیون آفریقایی و کشته شدن بیش از ۲۰ میلیون در جنگ جهانی اول و چهل میلیون در جنگ جهانی دوم مورد بحث قرار بگیرد؛ کشتار های بی دینان وحشتناک تر از دین داران بوده است.
نتیجه‌گیری
فناوری، نیرویی قدرتمند و در عین حال شکننده است که اگر مهار نشود، می‌تواند فاجعه‌ای بزرگ برای بشریت رقم بزند. تنها با ایجاد تعادل میان پیشرفت‌های علمی و ارزش‌های انسانی، می‌توان آینده‌ای امن و پایدار برای جامعه بشری ساخت.
