نشانه شناسی در قالی
– دکتر بیژن باران
همه قالی بافان با زبان تصویری کار کنند. این زبان تابع سنن، اصول، قواعد تصویر سازی و زیباشناسی است. بین تصویر سازی و زبان کتبی شعر شباهت است. قالی نقاشی شباهتها ست که فکر را در جهان مریی کند؛ جنبه کاربردی آن بکنار. نشانه شناسی بررسی اجزای تصویر و شعر؛ ترجمه تصویر به واژه؛ تصریح نمادها در فرهنگ، شرح تاویل تصویر است.
نشانه شناسی، زبانشناسی، باستانشناسی در علوم انسانی اند. آنها بر مشاهده، منطق، علیت، روش علمی متکی اند. هر یک در رشته های هنر و ادبیات بکار روند؛ تا آثار هنری گذشته با آنها تاویل شوند. باورهای ایران باستان قیاس با تمدن میانرودان، دره سند، رود نیل، جزایر یونان تبیین شوند. در این جستار می توان شعر، کاشیکاری، معماری را جای قالی نشانده؛ تا این علم ساختارگرا را در آنها هم بکار برد. رئوس این جستار بقرار زیر اند: تعاریف، باورها، تاریخچه، قواعد نشانه ها، تاویل نمادها، طرح قالی. جهانبینی هنرور در نقوش فرش، با نشانه، نماد، صنعت رنگ و نخ هر دوره تبلور یابد.
در تحلیل قالی بنا بر اصول زبانشناسی سوسور روش زنجیره ای زیر بکار رفت: جانشینی لیست نقشمایه ها، همنشینی آنها بنا بر قواعد سنتی و زیباشناسی، همزمانی تکامل یک طرح قالی در چند مقطع تاریخی در یک منطقه، درزمانی تاثیر یک طرح قالی در چند منطقه بر همسایگان، تشریح نمادها بنا بر فرهنگ بستر قالیبافی. در یک تمدن، قیاس و تکامل نمادها با فرهنگهای دیگر، استنتاجات منطقی نشت باورها در مردم اعصار بعد- نتیجه شوند. این نتیجه کلامی برای آموزش، بهبود طرح، گسترش بازار قالی بکار رود. در این تحلیل، رویدادهای اجتماعی بومی مانند ریل قطار ند. هر قطعه هنر مانند واگن بر آن بررسی شود. این واگنها نشانه های تصویری برای ارایه باورهای اسلاف ایرانی اند.
این روش 4چوب نظری در فهم ادراکات، معناهای ذهنی، باورهای بافندگان، عناصر و روابط ترکیبی قالی را بنمایاند. به فهم قالی، باور سازندگانش، داوری اثر، شرح قالی در مناطق و اعصار گوناگون کمک کند. تا بتوان بهتر در باره قالی حرف زده؛ آن را آموزش داد؛ بازاریابی کرد. این ترجمه به واژه جای صدا، تصویر، بو، مزه، عمل، شیئی را گیرد. دیکود کردن کودهای صوتی لالایی، تصویری قالی، کتبی دروس ذهن کودک را به فرهنگ گذشته وصل کند.
این کودها واسطه های معنی بین انسانها یند. نمونه واسطه ها: گل، هدیه، مهمانی، زیور، جشن. قالی ذهن دیگران را فعال کند؛ بویژه کودکان نوپا که روزها روی نقش قالی می لولند. هر واسطه معنی متفاوت داشته؛ ذهن مخاطب را کنترل کند. به فرد آرامش داده؛ تخیل و خلاقیت او را تیز کند. آنها تخیلات و کنجکاوی خود را با باورها و زیبایی نهفته در قالی گسترش دهند.
بویژه نونهالان که زود با مداد و کاغذ نقوش آن را خط خطی کرده؛ به طرح مدادی ارتقاء دهند. روند درک تصویر در سده 21 با تصویرگر آیفون، رایانه، تلویزیون، بازیهای کامپیوتری همه گیر شد. آیکون، شمایل، طرح شبیه عکس/ فتو، نقاشی به کلام افزوده شدند. فتو یا آنالوگ شیمی یا دیجیتال الکترونی است. قالی تصویر دیجیتال با پیکسل/ گره حاوی معنا برای بیننده است. این تصویر بازتاب واقعیت گذشته در پنجره ناظر است.
قالی تقلیل واقعیت 4 بعدی نور، رنگ، خط، تغییر در تصویر 2بعدی نشانه، نماد، ایکون ایستا با مختصات ناظر/ طراح است. این نشانه ها به فرهنگ رایج محیط بافندگان وصل ند. بهنگام بافتن ناظر قالیباف است؛ در بازار ناظر خریدار است؛ در تفسیر قالی ناظر نشانه شناس است. قالی ارتباط و مکالمه در جامعه برای کنترل ذهن دیگری است. قالی محموله حاوی پیام از نیاکان به اخلاف است؛ پیوستگی ارتباط گذشته با حال است. قالی واسطه حضور اروح نیاکان برای ما ست. آنها را بر تخت ظاهر کند؛ تا با ما در سکوت و سماع گفتگو کنند.
قالی در ایران سنت 3 هزار ساله دارد. قالی تصویر واقعیات چون گیاهان، جانوران، اشیاء و باورهای زمان خود بنا بر قواعد دستوری، زیبایی، سنن محلی برای ما ست. قالی تصویر باغ در ذهن قالیبافان در یک سنت، جامعه، عصر خاص است. پس قالی باغ نیست، همانطور که عکس فرد، خود فرد نیست. بیان ادراک وقایع گذشته برای بیننده آتی است.
قالی فرهنگ بصری باورهای بافندگان است که برای ساکنان یک منطقه عصر خاص بوده؛ نقد آن برای باشندگان معاصر ترجمه کلامی شود. قالی و شعر شبکه های مغز را تحریک کنند. مغز بافنده و طراح تا خریدار و منقد را در برگیرد. تبیین فهم باور گذشتگان، بازتولید آن در رسوم کنونی، رابطه با همسایگان – درک فرهنگی را افزایند. ترکیب تعارف، خوشآمدگویی، عاق، ناروا گویی، قدایی، چاکری، “نوکری”، اصطلاحات کوچه و بازار را از فرهنگ بیرون آید.
بررسی شواهد موردی، نظرات کارشناسان، متون باستان اینها را نشان دهند: ممنوعیت نقاشی و مجسمه انسان و جانور در سده 7م تا حمله ترکان ادامه داشت. ترکان با آوردن مینیاتور هنر ایران را از شئی به انسان جهت دادند. تاثیر شاهنامه و خمسه نظامی در قالی دیده شوند- در کنار برگها، گلها، اشکال هندسی، شکار امیران، نزاع پهلوانان با خصم.
در فرش تکریم روح کل حیوان در جزء کله به مجاز مرسل انجامید. این نقوش نه تنها دالها را برای تزیین بکار برده؛ بلکه فرهنگ طراحان، هنرمندان، باورهای گذشته تا آداب و رسوم امروز را برای مخاطب امروز در بر دارند. بافتن قالی با زمزمه لالایی، سرود گروهی، شعر شفاهی، در سده 20م موسیقی رادیو همراه است. رک افروغ 1389.
فرش آیینه افقی بنای عمودی بود. باور مردم در 2 مرکز قدرت زمینی و آسمانی در فرشهای کف کوشکها و معابد تصویر شدند. خرابه کوشکها مانده؛ فرشهای آغازین نابود شده؛ ولی طرح هایشان در نسلهای بعدی، پیوستگی فرهنگی با گذشته را نمایان کنند. عناصر معماری با نقوش گیاهی و جانوری در فرش رابطه دارند.
قالی بافته پرز دار است. قالی واسطه خوبی است که باورها را از نسلی به نسل بعدی در نقوش خود حفظ کند. گسستگی سنت با تهاجم همسایگان هم طرحهای جدید پدید آورد. واسطه پشم، ابریشم، پنبه است. تم قالی مانند باغ، داستان، طبیعت است. هر تخته قالی نظام کامل ارزش های مادی در ساختار و معنایی در محتوا را نشان دهد.
قالی ماتریکس آیکونها ست. گویا آغاز خط میخی اکد، هیروگلیف مصر، تصویرنگاری چین- آیکون های شبیه واقعیت بوده؛ که نشانه ها بمرور سادهتر شدند. تا الفبای فینیقی/ لبنان بن الفبای عبری و کوفی از راست به چپ و یونانی از چپ به راست شد. قالی هنر تهیجی مانند سرود نیست؛ زیبایی را در ذهن بمرور تحکیم کند. تا یک ایرانی به باغ، میوه، گل، پرنده، منظره 4فصل طبیعت گرایش ذاتی یابد.
تاویل تصاویر تابع قواعد پذیرفته عام اند؛ نه تفسیر فردی و اتفاقی. اینجاست که نشانه، نماد، معنی، دال، مدلول، گزینش، ترکیب برای ترجمه تصویر به واژه برای پذیرش همگان تبدیل شوند. نقش قالی، کاشیکاری، تاقی بیانگر هندسه 2 بعدی و 3 بعدی منحنیها، مثلثات، ریاضیات تصویری بدون فرمول زند. در قالی اصول پرسپکتیو حجم از زاویه دید خاص هم باید بررسی شوند. مختصات ناظر، طراح، بیننده برای همه نقشمایه ها کجایند. آیا از بالا، روی زمین، کنار هر نقشمایه مانند دیدگاه پویای مینیاتور است؟ این حجمها را خیام، خوارزمی، ابوالوفا، نصیر توسی به جبر و مثلثات تبدیل کردند.
نشانه شناسی در شرح اشیاء مانند فیزیک در تشریح اجزای جهان است. در پنجره قالی، ارتباط جهان بالا، اسطوره، کاربرد نقوش با مفاهیم نمادین را توضیح دهد. این علم با قواعد زیباشناسی در باره مراکز تمدن حول و حوش در یک منطقه، تکامل در پذیرش متغیرهای زیستبومی- نتیجه گیری قیاسی یا عینی تر را ابژکتیو کنند. فلسفه از کیفیتها گوید؛ علم از کمیتها گوید.
ابتدا باید گروه یا جامعه یک نشانه را در رساندن پیام با معنای خاص بپذیرد. نمونه نشانه: گل بمعنای همدردی با بیمار، مدال بمعنی قدردانی، مراوده حلقه بمعنی پیمان عشق. سوسور نشانه را ترکیب دال یعنی تصور آوایی برای شاعر و مدلول یعنی تصور ذهنی برای مخاطب نامید. او نوشت: آوا و انديشه، توده بي شكل ند كه در ميان شان «صورت» پدید آيد. نشانه در یک زمان در چند ناحیه تاثیر گذاشته؛ یا در یک ناحیه در چند زمان تکامل را نشان دهد. نماد ساده یا مرکب یک یا چند نقشمایه دارد.
سوسور 1857-1913 سوییسی نشانه‌شناسی زبان و اکو ایتالیایی 1932-2016 آن را در رمان آغاز کردند. بارت 1915-1980 از فرانسه تفاسیر را تابع فرهنگها و جوامع کرد. نشانه شناسی تشریح، توصیف، تحلیل، تطبیق نشانه‌ها در نقش قالی یک منطقه در زمان خاص، فرآیند تأویلی نمادها، مقایسه قالی با مناطق و اعصار دیگر است.
نمادها در زیستبوم هنرمندان، باورهای رایج، ساختار، کارکرد مغز تاویل شوند. کاربرد آن تحلیل، طراحی، قیاس قالیها است. تحلیل یک قالی با محل و تاریخ بافت نقوش را بررسی کند. طراحی یک قالی جدید در محل، تاریخ خاص با سنن، مصالح با سفارش رئوس کلی جانوری، گیاهی، هندسی، انسانی، حاشیه، زمینه، نگاره ها، رنگها، نخها بر کاغذ و اکنون با رایانه تصویری انجام شود. قیاسی سبک و اجزای اقلام هنری اقلام در مناطق مجاور یا ادوار گوناگون انجام شود.
طرح در قالی نهفته است. طراح قالی رمزپردازی کند. بیننده و تحلیلگر رمزگشایی کنند. معنی طرح از ارتباط اجزا با یکدیگر برآید، تجرید با واقعیت همراه شده؛ گاهی به شکل تزئینی درآید. قالی، رابطه همآهنگ اجزاء، نشانه‌ها با یکدیگر، با کل قالی، قالیهای دیگر از منطقه، هنر همسایگان، اشعار فارسی، کاشیکاری است. طرح قالی لچک ترنج، افشان، اسلیمی، عناصر حاشیه، زمینه، رنگ، نقشمایه ها را پیشبینی پذیر کند. ساختار درون‌متنی آن، دالها، مدلولها، معناها، نمادها، اساطیر، ادبیات، اثر باستانی منطقه و زمان خاص در 4 گام بررسی شود:
1- تعاریف نشانه، نماد، دال، مدلول، نمونه: اقلام باستانی، قالی.
2-جانشینی گزینش عناصر/ همنشینی ترکیب عناصر.
3-درزمانی تکامل تقویمی/ همزمانی در چند نقطه.
4-تاویل تصویر، باور، فرهنگ. هرم آسمان زبر-رابط غیبی-زمین زیر.
نشانه شناسی/ سمیوتیک بررسی انواع نشانه چون زبان، رمز، هنر، فرايند ارتباط، ابزار پژوهش براي قواعد حاکم بر نشانه‌ها و فهم حقيقت پنهان در پس نمادها، رمزها، نشانه ها ست. این علم به آثار گذشته معنی داده؛ با کمک به درک اقلام، رفع ابهام برای مخاطب کند. این علم با کمک زبانشناسی 3 مرحله تاویلی دارد: 1-تحلیل کلامی نشانه ها- دیدنیها و شنیدنیها. 2-تحلیل تصویری نشانه ها- دیدنیها. 3-تحلیل معنی نمادها – تاویل دیدنیها. وقتی داده ها زیاد باشند؛ رایانه بکار رود.
نشانه شناسی 4 سطح دارد: واقعیت زندگی، آگاهی به معنا، کارکرد نشانه، زبان تاویلی. نمونه کاربرد نشانه: چراغ راهنمایی، ایموجی، ایموتیکان در ارتباط الکترونیک. لوگوی برند، آرم شرکت، هویت بصری شرکتها مانند ستاره تو دایره بنز، و بالای وو تو دایره فولکس واگن، سیب گاز زده اپل. دایره محدودیت شرکت را نمایاند. کاربرد هوش مصنوعی در نقوش دیجیتال قالی امکان تحلیل، طراحی، قیاس 100 ها هزار قالی را خواهد داد؛ تا نقشمایه ها در قفسه مرتب شده؛ هر کدام را از خزانه دیجیتال گزید. گوگل روی شاخصه تصویری نه عنوان متنی برای ایندکس تصاویر کار می کند.
نشانه چیزی است که به غیر از خود دلالت کند. معنی آن برای مخاطب در زمان تغییر کند. نمونه: نظرقربانی برای دوری زخم چشم، شئی آویز به تن برای دفع شر، دعای دائم برای دوری اهریمن، شیطان، جن، آل. شکل‌گیری نشانه، اشاره، دلالت، نام‌گذاری، قیاس، تمثیل، استعاره، رمزگان در فرهنگ تاریخچه فرگشت دارد. نشانه‌ها آوای خاص، علامت الفبایی، نماد تصویری، حرکت تن، پوشاک ویژه اند.
نشانه کوچکترین واحد معنی است. نشانه، نگاره، نقشمایه یک قرارداد مفهوم گروهی است. 5 نوع دارد: نوشته، بصری، شنوایی، ژستی، الگو فضایی. نمونه: یونیفرم نظامی، پی پارکینگ، کف زدن تشویقی، هالو تلفنی بمعنی اینجایم، دست روی سینه برای احترام، سلام نظامی خبردار و دست بالای ابرو. در معنی تلویحی- احساس، ایده، پلان با کلمه یا شئی تداعی شود. نشانه ۵ یک دال با معنی یا مدلول قلب است. نمونه: ۵ قلب معنی تلویحی عشق را تداعی کند. معنی تصریحی خود کلمه- نه احساس و ایده نهفته در کلمه – است. نمونه: علامت ؟ پرسش را تصریح کند.
هر نشانه یک‌چیز با معنای صریح باشد. نشانه از تکانه و اراده ذهنی است. اما یک مفهوم واحد نداشته؛ چند معنا با دلالت‌های غیرصریح و ضمنی هم دارد. نمونه: نگاره گل شاه عباسی گیاهی است. ولی در لایه، بافت، دلالت، معانی ضمنی چون اسطوره، تاریخ، سنت را هم دارد. نگاره‌ها برای مخاطبان، کارکرد تزئینی داشته؛ برای نشانه شناس معنای ضمنی در بافت فرهنگی، تاریخی، اعتقادی دارد. نشانه چیزی در بیان هنری است.
نقش چه در طبیعت چون جانور و گیاه باشد؛ چه مجرد مانند شجاعت، عشق، باروری باشد در قالی نشانه خوانده شده؛ نمادی با معنیهای ویژه در ذهن انسان است. در فرش نقش = نشانه = دال از محیط آمده؛ در ذهن معنی= مدلول داشته؛ در فرهنگ نماد برای معانی ثانوی دارد. پس طبیعت و تخیل در قالی به فرهنگ تبدیل شوند.
نشانه در تاریخ چند معنا بمرور زمان دارد. نمونه: گل لوتوس هخامنشی نماد خورشید بود؛ ولی نشانه حیات هم شد. روشن است که خورشید لازمه حیات است. ایران فرهنگها، اقلیم‌های متفاوت، قالی های گوناگون دارد. هر نشانه در هر منطقه مفهوم باور بومی خود را دارد. نقشهای آن نشانه هایی برای ارتباط با بیننده اند. نقشمایه گیاهی این هایند: 2پر، 4پر، 6پر، 8پر، 12پر. نام این گلها یا برگها در باغ پیدا شوند. گل از بوته، شاخه، برگ آمده؛ نقشمایه آن یک دال برای مدلول باغ است.
دال هر حرکت، ژست، صدا، الگو، روند است که معنی ارتباطی دارد. دال شکل جسمی حس پذیر تفسیر ذهنی نشانه، مدلول ایده، معنی، تابع فرهنگ و جامعه است. دال مفهوم بیانگر شئی است. هر نشانه در نماد/ سمبل، تفسیر/ کاربرد دارد. دال برای مدلول: کاریکاتور برای تمسخر، فحش برای اهانت، ترازو برای عدالت. نمونه: دال استکان چای داغ یا نوشابه دم کشیده است. مدلول آرامش، خلاقیت، حواس جمعی را القاء کند. هر دال لغت، نشانه، ابژه، کلمه، تصویر، عمل است. دال بیلاخ فقط یک مدلول توهین دارد. در یک نقش 3 رابطه است: بین دال و مدلول، بین یک نشانه و عناصر پیرامونی، بین همه عناصر قالی با هم.
در شعر بجز معنی واژه ها، گاهی صدای آنها معنای دیگری تلویح کند. فردوسی: خروش از خم چرخ چاچی بخاست، مدلول: جنگ، صدای چوب در زه کمان را حروف خ و چ در ذهن تداعی کنند. حافظ: کشتی شکستگانیم ای باد شرطه برخیز./ باشد که باز بینیم دیدار آشنا را. نشانه شنیداری، در تکرار ش، صدای شرشر آب را القاء کند.
نمونه دال: گریفین مجسمه تخت جمشید، مدلول: نگهبانی را تداعی کند. قالی نشانه راحتی، گرمی، آرامش، چرت دارد. در آن نشانه ها اینها را القاء کنند: گیاه= خرمی، ماهی= عیالواری، گل= بهبودی. طرح قالی = (جمع نقشها از 1 تا ان) ∑؛ نقش = اجزاء گیاه مانند برگ، ساقه، گل، جوانه؛ جانور مانند سر، تن، چشم، پا.
مدلول مفهومی است که دال به آن اشاره کند تا معنی به مخاطب برسد. مدلول بازتاب نماد اجتماعی است. هر نشانه، تداعی خاص به مدلول است. نشانه 3 نوع است: آیکون/ شمایل= ایکون نشانه ای است که در آن دال شبیه مدلول یا آیکون و نشانه شباهت ظاهری دارند. نمونه: آیکون های برنامه ها در سیستم عامل بر صفحه تصویرگر، عروسک و جانور. دایره با 3 مثلث پُر برای رادیواکتیو است. مثلث با 3پرانتز برای بلندگو. شمایل مرد با شلوار و زن با دامن برای 2 واژه مرد و زن در توالت است. شاخصه= رابطه علت- معلول بین نشانه و معنی است. نمونه: تخم و مرغ. نماد= رابطه دلخواه بین دال و مدلول نشانه و معنی است. نمونه: شیر و رشادت. فرشته ترازو بدست و عدالت. نشانه نگاره تک مفهومی است.
نماد/ سمبل نگاره چند مدلولی است. نماد ساختار، قواعد دستوری، نحوی، زبانی اجتماعی و ارتباط گروهی است. نماد معنای ثانوی هم دارد. در تصویرنگاری/ خط مصری، آیکون چشم هوروس و شاهین نماد خدای خورشید 1000 ق.م.، ناظر بر اعمال مومنان بود. شاهین نماد اقتدار بود. نماد در یک جامعه تک معنی باشد. نمونه: پرچم و میهن دوستی، ماهی برای باروری و زندگی، شیر برای شجاعت، بز برای سلامتی. نقشمایه/ نگاره: مثلث، خرچنگ، مار، کژدم نماد دفع اهریمن/ شر اند.
این نمادها بازتاب عدم امنیت، خشونت، نبود عشق اند. گل، بوته، غنچه ظریف نماد عشق، زیبایی، کوتاهی عمر بودند. در نماد بصری اعضای مهم نشان داده شوند. نمونه: در نگاره مرغک/قوچک فقط سر پرنده گاهی تجریدی و هندسی شود. در طرح لچک/ گوشه و ترنج/ بالنگ اکثر نمادها، چندمعنایی، چند مدلولی ند. اکثر نگاره‌های انتزاعی قالی ایران نمادین اند. در قالی تصویری، کارکرد تزئینی نگاره نسبت به کارکرد نمادین آن بیشتر باشد. گیاه، جانور، شیئی جادو نماد برای شفا، حراست بودند.
این نماد ها لایه دیگر معنا داشتند: هستی، رشد، تاثیر خوب. مار و کژدم نمادهای زیر زمین، مرگ، تاریکی بودند. برخی نماد تجریدهای ذهن انسان مانند جرات، تیزبینی، هوش اند: شیر، عقاب، روباه. اجسام هم مانند ترازو، پتک، آتش، خانه، داربست هم در اقلام هنری بکار رفتند. تجریدات اشکال هندسی هم در قالی عشایر بودند. در ساختار قالی می توان دید: تقابل مکانی بالا/ پایین محرابی، تقارن مرکز/ حاشیه ترنجی یا مدال، تقابل معنایی درون/ برون، وحدت/ کثرت، تضاد رنگی متن و حاشیه تیره/ روشن، گرم/ سرد.
نشانه شناسی رویکرد ساختارگرای بررسی قالی است. واحدهای سازنده، نظام نشانه ها، روابط تخالفی، همسویی، منطقی آنها را در فرهنگ یک عصر یا منطقه تحلیل کند. این علم در قالی بمثابه واکاوی خصوصیات فعال در نقشمایه ها، نشانه های پنداری گذشتگان، معنی آنها در فرهنگ شان، بیان آن در زبان رایج معاصر است. هدف علیت منطقی در قالی را تصریح کند. طراح بنا بر معیارهای سنت، زیبایی، رنگهای موجود در 2 محور نشانه ها را گزیده و ترکیب کند. در تحلیل نگاره های قالی مفهوم نشانه ها تصریحی شوند. 2 محور زیر، عمود بر هم در طرح قالی اند.
همنشینی محور افقی، ترکیبی، زنجیره ای، نحوی است. موضوع، محتوا، مقولات جانوری، گیاهی، شیئی را تعیین کند. چگونگی و ترکیب عناصر در کنار هم است. نیز اندازه طول، عرض، قطر؛ شکل مربع، مستطیل، دایره؛ طرح، حاشیه است. سینتگم بمعنی نحو با قواعد ترکیب دستوری جمله سازی فاعل+ مفعول+ فعل به پاراگراف، صفحه، کتاب انجامد؛ با منطق و: این و این و این. نیز می تواند جمع چند همنشینی کوچکتر باشد. پس رابطه جزء- کل، زمانی/ تمپورال، زنجیره ای، سکانسی است. حاشیه بدور زمینه متن در محور همنشینی بوده؛ حصار را تداعی کند.
جانشینی محور عمودی، گزینشی، عناصر چون رنگ، موتیف، نوع گیاه، نوع جانور، ریزی/ درشتی است. نیز معیار گزینش عناصر بنا بر قواعد سنتی طرح کگلی لچک ترنج، افشان، هندسی بافته شود. از لغتنامه نام جانوران گربه یا سگ یا بلبل آید؛ با منطق یا: این یا این یا این. رابطه عناصر جانشینی این است: پارادیگم بمعنی لغت یا اقلام بوته، جانور، شئی در یک نقطه همزمان نگنجند؛ یعنی گزینش تنها یک نشانه در فضا/ تخته فرش است. در این محور حذف کل حاشیه بوده؛ زمینه تا لبه امتداد یابد. قالی بی حاشیه مرتع مشاع را تداعی کند.
بینامتنی دال در متن غایب، بیرون از تخته فرش، تلویح شود. یعنی به ژانرهای دیگر مانند شاهنامه، نظامی، خیام، اسطوره اشاره دارد. یک نشانه به نشانه دیگر بیرون از قالی یا در خود آن بست/ زنجیر شود. لذا تبلور یک باور در اقلام هنری بررسی شود. علتیابی آن روبنای فراگیر قدرت یک مرکزیت باوری را آشکار کند.
درون متنی اشارات دال در خود تخته فرش اند. نشانه‌های قالی با مضامین ادبی متناظر اند. پس اجزای قالی با دیگر اجزای درون‌متن و کل ساختار، رابطه‌ای سامان‌یافته دارند. با همزمانی در برشی زمانی و برزمانی در منطقه رابطه دارد. مد شدن یک طرح تابع بازار و تجارت آن است. نمونه: در قالی یک بیت شاعر آمده؛ یا شاهدی از سبک رایج در یک زمان یا منطقه است.
طرح قالی در 2 محور فوق، با ارجاعات بینامتنی و درون متنی، تاثیرات همزمانی و در زمانی تحلیل شود. قالی متنی با نشانه های متعدد، لایه‌های ترکیبی همنشین حاشیه، رنگهای نقوش متن، زمینه است. حاشیه پهن، باریک، لوار/ دیواره، زنجیره‌ای، تعداد نوارها، عرض، رنگ حریم چند دیواره زمینه را سازد. لوار فرانسه، لوی انگلیس، سد یا دیواره به فارسی معنی دهد.
پارادیمها چون اندازه نقش، درشتی/ کلوزآپ، دوری/ لانگ شات، رنگها، دسته بندی شوند. قالی لیست نشانه، نماد، مناسبات همنشین، جانشین، درزمانی، همزمانی، درون متنی، برون متنی، تلویحات، قواعد رایج د رتاریخ و جغرافیا شود. با یافتن دالها، مدلولها، نمادها، معناها، سنن نهفته، تخالف ها، مترادف ها – ساختار قالی به مدل کلامی ترجمه شده؛ از نتایج این دانش بهره برده؛ طرح قالی برای بازاریابی جهانی تکامل یابد. یعنی آنچه تلویح در قالی است در بیان تصریح شود. باید نشانه های متن قالی، کودهای معنایی مانند نقشها، روابط ساختاری بین دال یا سینتگم را برای فهم باور بافندگان بیرون کشید. برخی کودهای رفتار حاضر بازتولید باورهای باستانی اند.
درزمانی تغییر و تکامل یک نشانه قالی را در تاریخ یا یک بازه زمان، در یک منطقه بررسی کند. نمونه: نقشمایه بز از 1500م تا 2000 م در کرمان. این بررسی در قالی با چرخه حیات چند سده با آثار نمایشگاه و مغازه انجام شود. سیر تکامل بنا به تغییرات زیستبوم و تاثیر باورها بر نقش قالی مداقه شود.
همزمانی یک نشانه قالی در یک مقطع زمانی در چند منطقه را بررسی کند. رواج یک نقشمایه در جغرافیا بررسی شود. رابطه یک نشانه با سایر نشانه‌های هم عصر آن شکل گیرد. رابطه نقاط مختلف منطقه را نشان دهد. نمونه این تحلیل: نشانه جقه در 1500م قالی همدان، کرمان، جیرفت، عشایر بختیاری؛ اقلام هنری مانا مانند سفال، سنگ، فلز موزه ها و کتب.
سبک شناسی قالی بنا به دوره، منطقه، تم، نقش، مواد، نشانه، تاثیر از، تاثیر بر دیگران، سیر تکاملی دارد. نقش مجموعه‌ای از دالها با بار معنایی، تاریخی است. سامانه نشانه‌ها با ارجاع به فرهنگ و جامعه معنا یابد. نماد پردازی در طرح و نقش باستان بنا بر باورهای هنرمندان بود. در قالی رمزهای فرهنگی، اجتماعی، اسطوره‌ای تصویر شده؛ سبک رزمی، بزمی، اسلیمی سازند.
پس گامهای بعدی تطبیق ساختارها، نقوش، روش‌ها، سبک‌ها یند. رمزهای بازاری کالا محور، رفتاری آداب و رسوم، مرحله شهرنشینی با نیاز کفپوش در مسکن مد نظر باشند. بینش اساطیری آئین مهر، پرستش اجرام سماوی ماه و خورشید یا زمینی جانوران و گیاهان مفید یا حذر از مضرات، دینی باور به آخرت و دعا یند. رمزهای کلامی در گفتار و نوشتار، غیرکلامی اجتماعی و تاریخی، در آداب و رسوم حک شده؛ بر سبک اثر گذارند.
جهانبینی اسطوره ای تعمیم انسانوارگی به جانوران و نیروها در قصه پردازی تخیلی است که بر اجسام مادی و اشیاء مریی متکی نیست. غلو در نیاپرستی تا مرحله معجزه است. 7 مقام دین مهری نماد 4 عنصر زمینی و 3 نشانه آسمانی دارد: مقام 1 کلاغ مبشر عالم بالا، ماسک کلاغ، عنصر هوا. مقام 2 نامزد مستور، سکوت فرد، عنصر آب. مقام 3 سرباز، شمشیر، توبره، نیزه، خود، عنصر خاک.
مقام 4 شیر، نگهبان میوه، به فارسی شیرمرد، عسل به دست و زبان زده، شیر سنگی بر گورش، بیلچه همزدن تنور، عنصر آتش. مقام 5 پارسا، روحانی، داس، ماه. مقام 6 مهر پویا، تازیانه، هاله، مشعل و چراغ، خورشید، شب یلدا، صلیب شکسته در نقش رستم، گل 12پر. مقام 7 پیر مغان، زروان با چوب با 2مار پیچیده بدورش، پدر نخستین، خالق نور و تاریکی. برخی از این عناصر بصری در قالی جیرفت با کمک از اقلام تمدن جیرفت در 3 هزار سال گذشته بازتولید و متکامل شده اند.
پدیدههای مجرد با اقلام بسیط حس پذیر شوند. نمونه: ماه = زیبایی، شیر = رشادت، گل سفید= پاکی، مورچه = صبوری. پس در قالی نشانه ها را بیرون کشیده؛ نماد و معنی آنها تاویل شوند. نماد با باور دینی بمثابه مجموعه باورها و عبادات پیوند دارد. نمونه: گل نیلوفر نماد آفتاب بود. دور آن لوزی بافته تا چشم زخم را دفع کند؛ کنار آن هم لاک‌پشت نماد طول عمر نقش بست.
محتوای قالی 3 نوع است: 1- متن، نوشتار در کتیبه‌های قالی. 2-تصویر، نقوش رویدادی پرده‌ای، شمایلی، چهره دار. 3- تلفیق، نوشتار و تصویر. داستان در قالی 4 نوع است: ا- شاهان اساطیر و تاریخ. ب- حماسی، تخیلی، رزمی. ج- غنائی، عاطفی، بزمی. د- مذهبی در باره معصومین. این محتوا حالت شاد یا غم، رنگ روشن یا تیره، طرح جالیزی ساده یا تو در تو دارد. طرخ حاوی حاشیه، زمینه، نگاره ها، رنگها، نخها ست.
طرح قالی: 3 طرح لچک ترنج با مدال درشت و 4گوشه مثلثی، چند تاقی محرابی، افشان با نقشمایه ای مرتب در زمینه اند. آنها کارکرد مراقبه، تزئینی، مفرح دارند. لچک به معنی گوشه مستطیل زمینه، ترنج به معنی بالنگ یا مدال درشت در مرکز فرش در تقاطع 2 قطر مستطیل/ مربع اند. اسلیمی/ عربسک یا اژدهای پیچان و ختایی، دایره حلزونی است. اسلیمی از ریشه سِلم یعنی صلح و سلامت از تاک، پیچه، نیلوفر ملهم شد. ختا بمعنی گل، ریحان، از غرب چین در قالی بکار رفت. بن نقوش گیاهی در هر دو طرح یده شود.
ختای/ ختن یا اویغور با زبان سغدی ساتراب خاوری هخامنشیان بود. ساقه منحنی موزون ریسمانی با گل، غنچه، برگ، بند، پیچک دارد. برخی نقوش متقارن در هندسه و قندیل بکار روند. در سده 20 برخال/ فراکتال تصویری است که هر بخش همانند کل است، در نگاره های رایانه تصویری با الگوریتم ریاضی سازند.
نگاره‌ها و نمادهای قالی عشایری و روستایی:
ا. جانوری: شیر، عقاب، اسب، ماهی، ماهی درهم یا هراتی، قوچک/ مرغک، شاخ نشخوارکنندگان.
ب. گیاهی: نیلوفر آبی یا شاه‌عباسی، گل انار، 3 شاخه بوته 3 گل یا 3 برگ، گلهای 8 پر ساده و تلفیقی، گل 12 پر، بته جقه، درخت کیهانی، دوایر ختایی و اسلیمی. طرح هرات یک گل درشت میان دو برگ در حاشیه‌ی فرشهای قفقاز تا فارس است.
پ. تجریدی و هندسی: چلیپا، 4 پاره، ماه شوش، حاشیه، کنگره‌ای، پلکانی، کوه، شطرنجی، خطوط شکسته، گلدان.
ت. انسانی، جمادات چون خورشید، تخته‌سنگ؛ متافیزیک مانند جن.
در جهان 369 هزار گونه گیاه گلدار شمرده شده اند. بوته های گلدار اینها یند: شقایق، آفتابگران، نرگس 6پر، لاله، سنبل، مینا، زعفران، سوسن، یاس، کاسنی، اسفند، بومادران؛ درختان پرشکوفه اینها یند: به، سیب، گلابی، گیلاس، هلو، نارنج، خرما؛ پیچک/ عشقه رونده چون نیلوفر، نسترن، کدو، نخود هم گلهای بوقی یا پُر پَر رنگین دارند. نیلوفر آبی/ لوتوس در استخر و تالاب با سپیده باز شده؛ در شامگاه بسته شده؛ شب تنجی نام دارند. گل لوتوس پگاه، خورشید، بارآوری را تداعی کند. در مصر خدای خورشید از آن زاده شده؛ در هند مقدس و نماد باروری بود.
گیاه نشئه زا، خلسه آور، روانگردان از هزاره 1ق.م مانند هاومه، شاهدانه/ حشیش، نوع قارچ توهمزا برای شهود جهان مینوی/ معنوی شناخته بودند. دود اسفند، کندر؛ گیاه دارویی ختمی، جوشنده، گل گاوزبان، زنجبیل در هند، ایران، قفقاز، غرب شناخته بودند. عطر گل محمدی گلاب در بستنی و حلوا، یاس برای موی سر، پوشاک، خانه نیز بکار رفت. در تورات مکاشفه 22 آمد: شاهدانه ملتها را شفا خواهد بخشید. بی بی سی 270721
ریحان/ شاهسپَرَم برای ارمنیها و یونانیها مقدس، نماد برکت و موهبت بود. نقش گل در تخت جمشید، حجاریها، قالی، کاشی بکار رفت. برای تزیین، نظرقربانی، قالی، کاشی، ظروف سفال، فلز کاری هم بکار روند. ایده پردیس، باغ پاداش پیروان دین با وعده گل و خوراک، قدمت چند هزار ساله دارد. در زیستبوم 7هزار ساله ایران، برخی جانوران چون شیر منقرض شده؛ برخی نایاب شده؛ برخی هم کوچ کردند. آنها هم مانند گیاهان به مفید و مضر برای انسان تقسیم شدند.
ساختار نظم و نثر مناسبات درون‌متن دارد. این مناسبات در ساختار فرش هم یافت شده؛ تصویر با متن قیاس شود. تاثیر ادبیات شفاهی و کتبی، مانند غزل و مثنوی، نثر مانند داستان رسمی و فولکلوریک، بر هنر و نقوش قالی تاویل شوند. در دهه 1960 کسی ساختار قالی را به ساختار یک قطعه موسیقی با مقدمه، پاساژ، اوج، پاساژ، پایان ربط داد. در قالی طرح، نقشمایه، رنگ، نگاره‌پردازی مینیاتوری، آرامش بروز کنند. نشانه‌های بصری، دالهای تصویری، مدلول های محیطی، معناهای تجریدی، نمادهای باوری در قالی قرار دارند.
قالی باف و طراح سنت، مصالح، هنر را در بافتن قالی برای بازار دارند. آنها آرزوها، آمال، تخیلات، الم، باورها را در یک مستطیل رنگ، خط، هارمونی، پشم به بیننده انتقال دهند. رابطه طرح و نقشمایه قالی از دو جنبه تصویری و معنایی بررسی شود. در مغز قالیباف نوا، کلام، تصویر بهم آمیزند: آواز و ترانه موزون و قافیه‌دار، چیستانهای قافیه دار، لالایی، شعر کارگاهی، دستور العمل آهنگین بافت قالی، طرح و رنگ. همین پدیده در سده 20م با انجام کار روتین/ زنجیره ای و گوشیدن رادیو و آیفن انجام شد.
رای فرد منطقی در مغز چپ، بصیرت حدسی مغز راست را محک صدق زند. در جامعه مدرن آمریکا 10% جمعیت عوارض شخصیتی مانند خود شیفتگی، روحی مانند افسردگی، فکری مانند تو نخ چیزی بودن دارند. آرای 30% در امور کلان سیاسی، اجتماعی، فرهنگی غیر منطقی و غیرحقیقی اند. لذا پایه های عوامفریبی مرشد و عقاید غیرواقعی در جامعه با 40% جمعیت کنونی آمریکا را به گذشته نه به آینده وصل کند.
در خاورمیانه نگرانی حمله اقوام دیگر، عمال حکومتی، تجاوز زورمندان، رویدادهای جوی، بلیات طبیعی ملخ، مار، پشه، حمله جانوران، دزدی مال، احشام، مرض را هم بر نگرانی ذاتی باید افزود. خرافات در دانش عمومی جامعه روستایی پراکنده را به 60-70% رسانند. ساکنان روستایی آمریکا، مانند جوامع کنونی سیستان، بلوچستان، کردستان با فقر، خرافات، مرض از مدرنیزم فاصله دارند. آنها محافظه کار، مشکوک به خارجیان و علم، انزواگرا یند.
در هنر قالی تجلی ارتباط خالق با خلاقیت، تخیل، ذوق، مشاهده در قالی بگنجاند. جهان پیرامونی نزدیکترین و باورهای قالیباف مستقیم ترین وجوه در طرح قالی اند. قالی باف باورهای اساطیری و دینی خود را در قالی بگنجاند. طراح ایرانی زمین را گستره معاد و معاش دانسته؛ نشانه از جهان بالا را با نقشهای زمینی آمیزد. او واقعیت محیط و اوهام ذهن را بهم در آمیزد. اشکال واقعگرا، باورهای تجریدی، ساده گرای هندسی، نمادهای جایگزین انتزاعات در نقش قالی ظاهر شوند. رک افروغ.
پایه های عینی برای اجرای دعای خیر طراح قالی برای افراد ناشناس آینده وجود ندارند. چشم زدن، نظر زدن، چشم خوردن، چشم شور- باور به تاثیر با نگاه بد دیگری به فرد شد. انتقال بدخواهی دیگری با چشم/ نگاه بد به فرد در نبود هادی شناختنی بین این دو امکان ندارد. زیرا این دو مستقل از هم اند. تنها ترس در ذهن فرد غلبه بر منطق او کرده؛ موجب ظن، ترس، غیض شود. بدخواهی فکر است؛ مانند 12 هزار فکر روزانه در سر انسان. فرد توان ندارد با نگاه به دیگران آنها را به مخاطره اندازد.
علل این باور بی پایه 4 تا ست: رابطه علت-معلولی ندارد، نگرانی از دست دادن دارایی است، محرومیت فردی در گذشته است، آسیب از دیگران دیده. اثر چشم زدن دیگران مکانیزم ندارد. باور به نظر خوردن ساده لوحی فرد و رفع آن بوسیله دیگری فریبکارانه است. دیگر فرهنگها باور نظر زدن ندارند. شاید در گذشته داشتند. در جهان مدرن ترس از چشم خوردن ندارند. رک هلاکویی.
در باورهای خرافی دروغ، اغراق، وسواس، شک، ناپایداری وجود دارند. برخی باورهای نادرست دیگر هم دارند. باور به هر باوری آرامبخش است؛ تضمین برای تداوم باور غلط یا دروغ در ذهن است. فهم تغییرات محیط مشکلتر از باورهای منجمد است. باورهای خرافی در فرد رفتار غیرعادی را محدود کنند. باورهای گروهی فرد را مرتب و منظم کنند. هوای آسمان با عناصر طبیعت به فرد وصل است. جهان بنا بر قوانین معین، معقول عمل کند. کسی توان تبدیل این جهان به بد را با نگاه ندارد. نظر زدن نماد غضب مستبد بر مغضوب بود.
منابع. 2021/12/31 فاکتها از ویکی پیدیا با ویراست آورده شده اند.
محمد افروغ، نماد و نشانه‌شناسی در فرش ایرانی 1389. تهران.
سجودی، فرزان 1390. “نشانه شناسی :نظریه و عمل” 1393. “نشانه شناسی کاربردی”، تهران، نشر علم.
http://visual-memory.co.uk/daniel/Documents/S4B/ نشانه شناسی برای آغازگران.
دکتر هلاکویی، آیا چشم زدن و نظر زدن و چشم خوردن و چشم شور وجود داره؟ یوتیوب. Dec 26, 2021.
موسوی لر، اشرف السادات؛ رسولی، اعظم ۱۳۹۴. ساختار درون‌متنی طرح و نقش فرش دست‌باف ایران. تهران: مرکب سپید، ۱۳۰ ص. 1400. انجمن علمی فرش ایران، حرفه ای، دقیق، منطقی کتاب ارزنده موسوی لر و بقیه را افسانه قانی نقد کرد. https://icsa.ir/content/
Neil Philip: Myths and Legends https://www.facebook.com/PersianMythology/photos/
Civilization فرهنگ، مدنیت شهروری
connotations تلویحات، معنی عاطفی
culture تمدن، کشتمان
Denotation معنی از لغتنامه
Diachronyدرزمانی- شرح قالی در یک محل در بازه زمان
Explicit تصریح
implicit تلویح
Intertext بینامتنی
Intratext درون متنی
paradigmatic جانشینی، پارادیم، گزینشی
Semiotics نشانه شناسی
signified مدلول
signifier دال
Signنشانه
Synchrony همزمانی- شرح قالی در جغرافیای منطقه در یک زمان
syntagmatic همنشینی، نحوی
