هزاران سال مردمانی که ساکن قلمرو ترکمنستان شوروی (سابق، مترجم) شدند شهرهایی ساختند که پر از بناهای متنوع بود. رویدادهای تاریخی منجر به نابودی نه تنها شهرها، بلکه تمام تمدن‌ها شدند. یادآوری آنها در حال حاضر شامل آثار با‌ارزش فرهنگ مادی و در وهله نخست آثار معماری است. اهمیت این آثار ارزشمند برای شناخت تاریخ مردم ترکمن اجتناب‌ناپذیر است. آثار معماری که در ترکمنستان شوروی حفظ شده‌اند، بازتاب تمامی ‌دوره‌های تاریخی اجتماعی تکامل بشریت هستند. دوران آنتیک (باستان) با دژها و قصرهای شهر نسا ارائه شد و فرهنگ ساختمانی بیش از هزار سال دوره فئودالیسم در دژها، خرابه‌های شهرهای قدیمی، کاروانسراها، آرامگاه‌ها، مدارس و مساجدی که در دهستان، سرخس، مرو، کهنه اورگنج و دیگر مراکز تمدن سده‌های میانه حفظ شده‌اند آشکار می‌شوند.

پیوستن ترکمنستان به روسیه موجب تکامل شهرهای نوع جدید با مراکز صنعتی شد. دوره سرمایه‌داری میراث مهم معماری را در کراسنوودسک، عشق آباد، چارجو، بایرام‌آلی و دیگر شهرهای ترکمنستان بجا گذاشت. ورود ترکمنستان به دوره سوسیالیسم مردم ترکمن را به امکان شکوفایی کامل ابتکار عمل سازنده و نیروی خلاق تأمین کرد. در جمهوری سوسیالیستی سازندگی سریع جامعه‌ آغازشد. طی ۵۰ سال حکومت شوروی شهرهای جمهوری ترکمنستان شوروی به مقیاس وسیعی به ساخت‌وسازهای صنعتی و مسکونی دست یافت.

ترکمنستان با وجود شرایط جغرافیایی نامطلوب، کشورِ فرهنگ‌های کهن است. اکتشافات باستان‌شناسان شوروی ثابت کرد که جامعه انسانی در منطقه ترکمنستان شوروی در دوران پارینه سنگی ـ بیش از ۳۰۰ هزار سال پیش پدیدآمده است (دوران پارینه ‌سنگی یا پالئولیتیک قدیمی‌ترین دوران ماقبل تاریخ انسان و فرهنگ مادی انسانی و دورانی است که در آن انسان برای نخستین بار از ابزار سنگی دست‌ساز استفاده کرد. ویکیپدیا، مترجم). در هزاره پنجم و ششم پیش از میلاد در منطقه دامنه کوه کوپت داغ تمدن کهن‌ترین کشاورزانی که در هزاره دوم و سوم پیش از میلاد به شکفتگی خود دست یافتند، به‌وجود آمد.

در هزاره دوم پیش از میلاد در اینجا نخستین شهرها پدید آمدند و مناسبات جمعی اولیه جای خود را به برده‌داری داد. کشاورزان باستان همواره دره‌های رودخانه‌ها را مورد بهره‌برداری قرار می‌دادند. در صحراها و بیابان‌ها مانند واحه‌های کشاورزی قبایل ایرانی زبان زندگی می‌کردند. درآمیزی کشاورزی آبیاری شده با دامداری کوچ‌نشینی و نیمه کوچ‌نشینی اساس و پایه اقتصاد ترکمن‌ها و نیاکان آنها را از اعماق دوران باستان تا سده بیست تشکیل می‌داد. در قلمرو جمهوری آثار متعدی از گذشته همچون خرابه‌های شهرهای قدیمی، قلعه‌ها، کاخ‌ها و دژه‌ها، بناهای عمومی ‌شکوهمند سده‌های میانه مانند مساجد، مدارس، کاروانسراهایی که در آن هنر شگفت‌انگیز سازندگان صنایع دستی و طراحی دکورهای ملی را جا داده‌اند حفظ شدند.

هنوز بیشتر آثار فرهنگ مادی، باقی‌مانده‌ بناهایی با نقاشی دیواری، هیکل‌تراشی، سرامیک، ابزار خانگی و بسیاری چیزهای دیگر در زیرزمین پنهان هستند. همه اینها فرهنگ هزارساله مادی مردم ترکمن و نیاکان آن و تاریخ نابودی تمدن‌ها در نتیجه تهاجم استیلاگران، تاریخ جاودانه و پیروزمند تلاش مردم برای سازندگی و خلاقیت است. در سده ششم پیش از میلاد واحه‌های کشاورزی در قلمرو کنونی ترکمنستان توسط پادشاهان ایرانی از سلسله هخامنشیان به غنیمت گرفته شدند. در سده چهارم پیش از میلاد به منطقه ارتش اسکندر مقدونی حمله کرد. دیرتر در منطقه ترکمنستان جنوبی پادشاهی اشکانی به‌وجود آمد و بخش شرقی قلمرو جمهوری کنونی ترکمنستان جزو پادشاهی کوشانی شد. در ربع دوم سده سه پیش از میلاد همه قلمرو ترکمنستان جنوبی جزو دولت ایرانی ساسانیان گردید که در آن مناسبات برده‌داری به‌تدریج به روابط فئودالی تبدیل می‌شد.

هم‌زمان در نواحی دامداری صحرایی در نتیجه تهاجم قبایل ترک از آسیای مرکزی ترکیزاسیون مردم کوچ‌نشین و نیمه کوچ‌نشین آغاز شد. در سده هفتم میلادی به محدوده‌ها و سرحدات آسیای میانه استیلاگران نوین ـ اعراب، که تا حدی در اینجا ساکن شدند حمله کردند.اعراب به‌طور خشونت‌آمیزی دین جدید ـ اسلام را، که تأثیر نیرومندی بر ساختار زندگی بومی، فرهنگ معنوی و معماری گذاشت برقرار ساختند. از سده نهم قلمرو ترکمنستان از خلفای عرب آزاد می‌شود. در جریان مخاصمات فئودالی تغییر سلسله‌های حاکمان محلی: طاهریان (سال‌های ۸۷۳ـ۸۲۱)، سامانیان (سال‌های ۹۹۹ـ۹۰۰)، غزنویان (سال‌های ۱۰۴۰ـ۹۹۹) روی می‌دهد. در این دوران زراعت آبی توسعه وسیعی پیدا می‌کند و شبکه آبیاری، که رشد تولید پنبه، گندم، کنجد، انگور و غیره را تأمین می‌کرد تکامل می‌یابد. صنایع سرامیک، بافندگی و ساختمانی به سطح بالایی می‌رسند.

در سده‌های نهم و دهم میلادی در استپ‌های آسیای میانه و قزاقستان قبایل ترکان اوغوز مطرح می‌شوند که دولت بزرگی را که هسته اصلی آن مناطقی در سفلای سیردریا بودند تشکیل دادند. در این سده‌ها یا حتی قدری پیشتر بخشی از قبایل ترک زبان آسیای میانه نام ترکمن را می‌گیرد. شکل‌گیری و تشکیل قوم ترکمن که، یکی از گروه‌های اصلی آن ترکمن‌های اوغور بودند آغاز می‌شود.

در سده یازده میلادی قبایل ترکمن به رهبری روسایی از طایفه سلجوقی بر ارتش غزنویان غلبه و دولت سلجوقی مقتدری را با پایتخت آن در شهر مرو (سالهای ۱۱۵۷ـ۱۰۴۰ میلادی) تأسیس کردند. در اواخر سده دوازده در صحنه تاریخی دولت خوارزمشاهیان با پایتخت جدید آن اورگنج (کهنه اورگنج کنونی) پدیدار می‌گردد. براساس منابع کتبی در دوران اردوی زرین (طلایی) اروگنج پایتخت خوارزم باقی ماند.در حال حاضر ویرانه‌های این شهر در منطقه کهنه اورگنج ایالت تاشاووز جمهوری ترکمنستان قرار دارد.کهنه اورگنج یعنی اورگنج به‌عنوان اثر باستانی توجه بسیاری پژوهشگران آسیای میانه و خوارزم را جلب کرد. طبق داده ابن بطوطه اورگنج در آغاز سده چهارده از خیابان‌های وسیع با ساختمان‌های متعددی از آموزشگاه‌ها، بیمارستان‌ها و بازارها تشکیل می‌شد. علاوه بر بناهای غیر‌نظامی، او از بناهای مذهبی که بین آنها به‌ویژه مدرسه قوتلوق تیمور، مسجد و مقبره تورابک خانم، سه معبد بیرون شهر شیخ نجم الدین کوبرا، جلال الدین سمرقندی و ابوالقاسم ال زمخشری برمی‌گزیند سخن به‌میان می‌آورد.

در سال ۱۳۳۳ میلادی سیاح مغربی ابو‌عبدالله ابن عبدالله اللاواتی الطنجی در ادبیات معروف به ابن بطوطه از اورگنج دیدن کرد. در اثر تاریخی او به‌نام «تحفه‌ای از مشاهدات شهرهای حیرت‌انگیز و شگفتی‌های سفر» [تحفه الانظار فی غرائب الاسفار] که در سال ۱۳۵۶نوشته شد در آن از شهرهای خوارزم ذکر شده است. به‌ویژه از اورگنج دوران اردوی طلایی، از شهری که رشد و اعتلای اقتصادی و فرهنگی دارد سخن می‌رود: «… این شهر یکی از بزرگ‌ترین، با‌اهمیت‌ترین و زیباترین شهرهای ترکان است با بازارهای با شکوه، خیابان‌های وسیع، ساختمان‌های متعدد و زیبایی‌های دستچین شده….».

در این اثر همچنین از ساخت‌و‌ساز، بازرگانی، محصولات کشاورزی یاد می‌شود و اطلاعاتی درباره زندگی معنوی ساکنان خوارزم وجود دارد…. نقشه مشهور اطلس کاتالان که در سال ۱۳۷۵ تنظیم شده بود کاملاً متفاوت است. در آن با دقتی فوق‌العاده شهرهای آسیای میانه اورگنج، خیوه، بخارا، خوقند، سمرقند و سایر شهرها روی نقشه آورده شده‌اند. برخی اطلاعاتی را که نقشه کیهان‌شناسی ونیزی  فرامورو متعلق به سده پانزده چاپ سال ۱۴۵۹ ارائه می‌دهد، اورگنج (اُرگانسو) دور از دریای خزر واقع شده است. [از کتاب فرهنگ مادی شهرهای خوارزم در سده‌های سیزده و چهارده میلادی. قادیرنیازوف].

با وجود کشمکش‌های درونی، حیات اقتصادی و فرهنگی در قلمرو ترکمنستان در جریان بود. در شهرها بسیاری خانه‌های پیشه‌وران و تجار و همچنین بناهای عمومی ‌قابل‌توجهی ساخته شدند که در بین آنها بناهای بازرگانی و دینی برتری داشتند. در این سده‌ها مراکز بازرگانی مهم آسیای میانه ـ مرو، اورگنج، بخارا، سمرقند را به جاده‌های پُرجنب‌و‌جوش کاروان‌رو مجهز به چاه‌های آب و کاروانسراها را مرتبط می‌ساختند.

در سال‌های ۱۲۲۱ـ۱۲۱۹ میلادی واحه‌های شکوفان ترکمنستان، شهرهای بزرگ با هزاران جمعیت و ساختمان‌های پُرشکوه توسط اردوی مغولی چنگیزخان ویران شدند. خوارزم واقع در مسیر تجاری مهم چین به شرق اروپا توانست از ویرانی کمر راست کند و در سده چهارده شکوفایی نوینی را پشت سر گذاشت. ولی در سال‌های ۱۳۸۸ـ۱۳۷۰ مردم خوارزم دچار فاجعه نوین شدند ـ اردوی تیمور این شهر را ویران کرد. خوارزم باستان که منطقه بزرگی در قسمت سفلای آمودریا را در‌برگرفته بود، در شرق به شهرهای متعدد، روستاها، تولیدات کشاورزی و صنعتگران خود شناخته شده بود. در آغاز سده‌های دوازده و سیزده در اینجا هسته دولت خوارزمشاهیان تشکیل شد. در دوران زمامداری تِکِش (۱۱۹۹ـ۱۱۷۴) و علاالدین محمد آخرین شاه خوارزم (۱۲۲۰ـ۱۲۰۰) دولت خوارزم به شکوفایی سیاسی خود دست یافت و سرحدات خود را از ماوراءالنهر تا هند، ایران و مناطق جنوب غربی قزاقستان گسترش داد. در دوران خوارزمشاهیان صنایع دستی، بازرگانی، کشاورزی و امور (فنون) ساختمانی با آهنگ بالایی رشد یافت. این اعتلاء فرهنگی و اقتصادی با تهاجم مغولان متوقف شد. در بهار سال ۱۲۲۱ مغولان  اورگنج را پس از محاصره شش ماهه تصرف و خوارزم را به ترکیب دولت مغولی ضمیمه کردند. [از کتاب فرهنگ مادی شهرهای خوارزم در سده‌های سیزده و چهارده میلادی، قادیر نیازوف].

پس از سقوط دولت تیموریان در اواخر سده پانزده و آغاز سده شانزده بخش بزرگی از ترکمنستان بین خانات ازبک و ایران تقسیم شد. بخارا و ایران در سده‌های شانزده و هیجده مبارزه خستگی‌ناپذیری را جهت تملک و تسلط بر واحه‌های حاصلخیز ترکمنستان انجام دادند. جنگ‌های پی‌درپی مانع تکامل تمدن و فرهنگ مردم ترکمنستان و موجب رکود اقتصاد عمومی ‌آن شد. در سده شانزده روابط بازرگانی ـ اقتصادی روسیه و ترکمنستان رو به گسترش گذاشت و در نیمه دوم سده بعد بخشی از ترکمن‌های مانغیشلاق به روسیه مهاجرت کردند و در قفقاز شمالی سکونت گزیدند. ترکمن‌هایی که با مخاصمات و جنگ‌های بینابینی خسته و درمانده شده بودند بارها از حاکمان روس درخواست حمایت و پشتیبانی کردند. تا میانه‌ی سده نوزده، ۱۱۵ هزار ترکمن‌های خزر به‌صورت داوطلبانه تبعه روسیه شدند.

در سال‌های ۱۸۸۵ـ۱۸۶۰ همه قبایل ترکمن تحت حاکمیت تزار روسیه بودند. اما سرزمین ترکمن به‌صورت پراکنده بین مناطق ماوراء خزر نواحی ترکستان، خانات خیوه و امیران بخارا باقی ماند. در دهه سال‌های هشتاد سده نوزده راه‌آهن ماوراء خزر کشیده شد که بر اثر آن شهرهای نوع جدید، که طبق سیستم منظم نقشه‌کشی شده، آشغابات (عشق آباد)، چارجوی، مرو(۱)، کراسنوودسک و دیگر شهرها به‌وجود آمدند و در آنها برای نخستین بار موسسات صنعتی ظاهر شدند. با وجود اداره سیستم استعماری و سیاست ارتجاعی تزاریسم، پیوستن ترکمنستان به روسیه به لحاظ عینی اهمیت تاریخی ترقی‌خواهانه بزرگی را دربر‌داشت، زیرا که مردم ترکمن به پرولتاریای روسیه نزدیک شد و به مبارزه قهرمانانه علیه استبداد و سرمایه‌داری مبادرت ورزید.

۱ـ آشغابات (عشق آباد) از ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۷ پولتوراتسکی نامیده می‌شد و در سال ۱۹۲۷ نام ملی آشغابات را گرفت؛ چارجوی و مرو از سال ۱۹۳۷ نام‌های ملی خود چارجو و ماری را دارند.